Научная статья на тему 'Умумтаълим мактаби ва оила ҳамкорлиги асосида ўқувчиларда тадбиркорлик кўникмаларини ривожлантириш масалалари'

Умумтаълим мактаби ва оила ҳамкорлиги асосида ўқувчиларда тадбиркорлик кўникмаларини ривожлантириш масалалари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
416
76
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
умумтаълим мактаби / оила / ўқувчилар / тадбиркорлик / тадбиркорлик кўникмалари / ўйинли технологиялар / общеобразовательная школа / семья / учащиеся / предпринимательство / навыки предпринимательства / игровые технологии

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Артикова Муҳайё Ботиралиевна

Мақолада умумтаълим мактаби ва оила ҳамкорлиги асосида ўқувчиларда тадбиркорлик кўникмаларини ривожлантириш масаласи ёритилган. Ўқувчиларда тадбиркорлик кўникмаларини шакллантириш учун зарур бўлган шахс сифатлари таҳлил қилинган. Ўрганилаётган мавзу бўйича ўқитувчилар ва ота-оналарнинг ҳамкорликдаги ишларини ташкил этиш бўйича тавсиялар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ВОПРОСЫ РАЗВИТИЯ НАВЫКОВ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВА У УЧАЩИХСЯ НА ОСНОВЕ СОТРУДНИЧЕСТВА ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНОЙ ШКОЛЫ И СЕМЬИ

В статье рассматривается развитие предпринимательских навыков у школьников в контексте сотрудничества между общеобразовательной школой и семьей. Проанализированы необходимые личностные качества для формирования предпринимательских навыков у школьников. Даны рекомендации по совместной работе учителей и родителей по изучаемой теме.

Текст научной работы на тему «Умумтаълим мактаби ва оила ҳамкорлиги асосида ўқувчиларда тадбиркорлик кўникмаларини ривожлантириш масалалари»

_/

Артикова Мух,айё Ботиралиевна,

Андижон давлат университети «Педагогика» кафедраси мудири, педагогика фанлари номзоди, доцент

УМУМТАЪЛИМ МАКТАБИ ВА ОИЛА ДОМКОРЛИГИ АСОСИДА УЩЧИЛАРДА ТАДБИРКОРЛИК КУНИКМАЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МАСАЛАЛАРИ

АРТИКОВА М.Б. УМУМТАЪЛИМ МАКТАБИ ВА ОИЛА ЦАМКОРЛИГИ АСОСИДА УЦУВЧИЛАРДА ТАДБИРКОРЛИК КУНИКМАЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МАСАЛАЛАРИ

Маколада умумтаълим мактаби ва оила х,амкорлиги асосида укувчиларда тадбир-корлик куникмаларини ривожлантириш масаласи ёритилган. Укувчиларда тадбиркор-лик куникмаларини шакллантириш учун зарур булган шахс сифатлари тах,лил килинган. Урганилаётган мавзу буйича укитувчилар ва ота-оналарнинг х,амкорликдаги ишларини ташкил этиш буйича тавсиялар берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: умумтаълим мактаби, оила, укувчилар, тадбиркорлик, тадбиркор-лик куникмалари, уйинли технологиялар.

АРТЫКОВА М.Б. ВОПРОСЫ РАЗВИТИЯ НАВЫКОВ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВА У УЧАЩИХСЯ НА ОСНОВЕ СОТРУДНИЧЕСТВА ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНОЙ ШКОЛЫ И СЕМЬИ

В статье рассматривается развитие предпринимательских навыков у школьников в контексте сотрудничества между общеобразовательной школой и семьей. Проанализированы необходимые личностные качества для формирования предпринимательских навыков у школьников. Даны рекомендации по совместной работе учителей и родителей по изучаемой теме.

Ключевые слова и понятия: общеобразовательная школа, семья, учащиеся, предпринимательство, навыки предпринимательства, игровые технологии.

ARTIKOVA М.В. THE ISSUSE OF BUSINESS SKILLS DEVELOPMENT AMONG PUPILS THROUGH THE COOPERATION OF PUBLIG SCHOOLS AND FAMILIES

The article deals with the development of entrepreneurial skills among schoolchildren in the context of cooperation between the secondary schools and the families. The necessary personal qualities for forming entrepreneurial skills among schoolchildren are analyzed. Recommendations are given on the joint work of teachers and parents on the topic under study.

Keywords: secondary school, family, pupil, entrepreneurship, entrepreneurship skills, gaming technologies.

Узбекистон Республикасида амалга оширилаётган ицтисодий ислоцотлар самарадорлигини таъминлаш, ёшларни бозор ицтисодиёти муносабатларида фаол ишти-рок этишга тайёрлаш давр олдида турган муцим вазифала-ридан бири цисобланади.

Тараккиёт сари юз тутаётган республи-камизни жах,он х,амжамияти мамлакатлари сафидан муносиб урин эгаллаши, ривожлан-ган давлатлар билан тенглик тамойили асо-сида узаро х,амкорликка эришишида, ёшлар-нинг иктисодий билимларни пухта эгаллаш-лари х,амда тадбиркорлик фаолиятини сама-рали йулга куя олишлари мух,им ах,амият касб этади.

Маълумки, укувчиларнинг тадбиркорлик куникмаларига эга булишларида оила ва таъ-лим муассасаларида ана шу йуналишда таш-кил этилувчи фаолият узига хос урин тутади. Шу сабабли оилада таълим муассасаларининг имкониятларидан самарали фойдаланган х,олда тадбиркорликни ташкил этиш ёшларда ишлаб чикариш, мех,нат ва ижтимоий фао-лиятга нисбатан ижобий, масъулиятли муно-сабатни карор топтиришда долзарблик касб этади.

Аслида, тадбиркорлик куникмалари бола-ларга кандай ёрдам бериши мумкин?

Биринчидан, улар келажакдаги

муваффакиятли таълим олишлари ва касблари учун мух,им х,исобланган ишчи мулокот тамой-илларига катъий амал килишга урганадилар.

Иккинчидан эса, улар масъулиятли булишга, вакт ва маблаFлардан окилона фой-даланишга урганадилар. Тадбиркорликка кизикиш оркали болалар мактаб дарс жадва-лида булмаган сох,ани урганишга кизикишни намоён этадилар.

Чунки усмирлар ёш хусусиятининг узига хослигига кура тезрок улFайиш, карор кабул килишда ва ишларда мустакил булишга инти-ладилар. Усмирлар пуллар каердан олиниши, уларни кандай сарфлаш, уз Fояларини кандай руёбга чикариш туFрисидаги билимларни юкори бах,олайдилар. Усмир учун тадбиркорлик асослари туFрисидаги билимлар билан

танишиш уларнинг шахсий сифатларининг ривожланишига кулай шароитлар яратади1.

Усмирнинг тадбиркор булиш ёки укитувчи булиш, яъни ким булишни орзу килишидан катъий назар, тадбиркорлик асослари туFрисидаги билимлар унга келажакдаги ихти-ёрий касбида ёрдам беради. Тадбиркорлик оламини инсон ёшлигиданок узлаштиришни бошлаши зарур. Болага тадбиркорлик асос-ларини ургатиш билан унда уз-узига ишонч х,исси ривожланади, чунки оилавий бюджетни кандай режалаштириш, пулларнинг кадри ва уларни йиFишни билиб олади.

У х,ар бир карор пухта уйланган булиши лозимлигини ва унинг окибатларини тушу-нишга урганади. Вактни кадрлай бошлайди ва уни бефойда ишларга сарфламайди, хатога йул куймаслик х,амда етакчилик вазиятини саклаб колиш учун шуFулланаётган ишига масъулият билан ёндашади.

Психологлар усмирлик ёш даврида фантазия кобилияти фаоллашиши сабабли усмирлар тадбиркорлик Fояларини ишлаб чикишда кийналмасликларини таъкидлайдилар, шу билан бирга уларнинг аксарияти жуда окилона булиши мумкин. Шунингдек, улар таваккал-чиликдан куркмайдилар ва купинча ноанъа-навий х,амда кутилмаган ечимларни таклиф этишлари мумкин. Улар узларига керакли маълумотни тез ва онгли равишда кабул киладилар ва бу уларнинг мустакилликларини оширишга ёрдам беради.

Умумтаълим мактабида таълим олиш даврида болалар уз жамиятларини шаклланти-радилар ва бунда уларни хусусий тадбиркорликни тузиш умумий мавзусига кизикиш бир-лаштиради. Мазкур гурухда муносабатларни куриш ва мавжуд мавкеини тан олиш содир булади. Шундай х,олатлар буладики, бола мак-табда етакчилик килади, унинг фикрини ино-

1 Семейная педагогика и психология (учебное пособие). / Составители: Юлдашева М.Б., Рудкина Т.В. -Ташкент, ТашГИК, 38-39 стр. / https://referat.uz/drugie/ uchebnoe-posobie/54081-54081.html

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 10

1-жадвал. Товарлар идишига талаблар.

Хавфсизлик

Фойдаланиш учун осонлик

Саклаш учун кулайлик

Арзонлиги

Ташки жозибаси

Бошка белгилари

1. Идишга жойланиши товарнинг «сотиш нархи»га, «махсулот» атамаларига кандай таъсир курсатади?

2. Идишга жойлаш кейинги йилларда кандай такомиллашиб бормокда?

3. Идишга жойлашнинг замонавий усулларида камчиликлар борми?

4. Идишга жойлашнинг кайси хусусиятлари истеъмолчига Караганда ишлаб чикарувчи учун мухим?

батга оладилар ва унга интиладилар, аммо тадбиркорлик билан шуFулланишда у янада кучли ва максадга интилувчи етакчиларга дуч келади. Бундай вазиятларда усмир ракобат мухитига тушиб колади ва бунда унга янги билимларни эгаллаш кобилияти, акл-идрок ёрдам бериши мумкин.

Шу сабабли хам оила ва мактаб хамкорлигида болада тадбиркорлик куникмаларининг шакллантирилиши мухим хисобланади. Бунинг учун болада максадга интилиш, акл-идрок, тахлил килиш кобилияти, билим олишга интилиш, узига ишонч, ишон-тира олиш сифатларини шакллантиришга алохида эътибор каратиш лозим. Чунки усмир мустакил равишда мазкур сифатларни эгаллай олмайди, бунда унга укитувчиларнинг куллаб-кувватлашлари ва ота-оналарнинг иштиро-клари талаб этилади.

Мазкур вазифаларни амалга оширишнинг энг макбул усули дарс жараёнида ва дарсдан ташкари вактда укитишнинг уйинли техноло-гияларидан фойдаланиш хисобланади. Уйин шаклида турли ишчи вазиятларни бошдан кечириб усмирлар уларни тушуна бошлайди-лар. Масалан, молиявий ишлар буйича директор ролида усмир молиявий маблаFларни топиш ёки даромадлар ва харажатлар смета-сини хисоблаш, ходимлар билан ишлаш маса-лаларини хал килади.

Тадбиркорлик вазиятларини ролли ижро этиш оркали укувчилар катталарга хос булган, асосли ва пухта уйланган карор кабул килишга урганадилар. Бу уларга келгуси мустакил хаётларида узларига булган ишончларини

оширади хамда уйланмаган карорлар ва хатти-харакатларнинг олдини олишга ёрдам беради.

Индивидуал топшириклар ва гурухли уйинлар укувчида кандай фойдали сифатлар мавжудлигини аниклашга имкон беради.

Топшириклар шакллари турлича булиши мумкин - ишчи кейсларни ечиш, телевизион реклама тузиш, карточкалар билан ишлаш, утилган атамалар буйича бошкотирмаларни ечиш, мантикий ва кизикарли масалаларни ечиш кабилар. Куйида Андижон шахридаги 15-, 35-; Андижон вилояти Жалолкудук туманининг 7-, 10-, 11-; Хужаобод тумани-нинг 13-, 15-умумтаълим мактаблари 8-9-синф укувчилари иштирокида утказилган тажриба-тадкикот ишлари учун тайёрланган айрим индивидуал топширикларни келтириб утмокчимиз:

1. Тадбиркорлик ва у билан боFлик тушун-чалар акс этган кизикарли топшириклар буклети махсулотни идишга жойлаш1

Махсулотга истеъмолчи эътиборини кандай усуллар билан жалб килиш мумкин. Уйин-гизда булган товарлар идишга кандай жой-лашганига назар ташланг. Идишга жойланиши куйидаги талабларга жавоб берадиган товарлар руйхатини тузинг (1-жадвал):

2. Телевизион реклама тузиш2.

1 Junior achievement. Амалий иктисодиёт. Машклар туплами. Таржимонлар гурухи: И.Фозилов ва бошк. -Т.: «Шарк» нашриёти, 1997. 86-бет.

2 Junior achievement. Амалий иктисодиёт. Машклар туплами. Таржимонлар гурухи: И.Фозилов ва бошк. -Т.: «Шарк» нашриёти, 1997. 87-бет.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 10

Тахминан 30 секундга мулжалланган юкоридаги ёFоч уймакорлиги мах,сулоти рекламасини тайёрланг. Уз сценарийингизга куйидаги бандларни киритинг:

1. Бутун реклама курсатувининг умумий режаси.

2. Барча матнлар (сух,бат, монолог ва х,оказо).

3. Зарур реквизитлар баёни.

3. «Тадбиркорлик менинг х,аётимда» ва «агар мен тадбиркор булсам».

«Карама-карши муносабат» методи уз мох,иятига кура узлаштирилган билимларни тах,лил ва синтез килиш асосида асосий х,амда иккинчи даражали маълумотлар сифатида гурух,ларга ажратиш имконини беради.

Мазкур метод ёрдамида «Тадбиркорлик менинг х,аётимда» ва «Агар мен тадбиркор булсам» мавзуларида матн тузилади. Топширикни бажариш жараёни куйидагича амалга оширилади:

1. Тадбиркорликнинг бугунги кундаги ах,амиятини уйлаб куринг.

2. Тадбиркорлик Сизнинг х,аётингизда кандай рол уйнайди? (фикрингизни бир неча суз бирикмалари асосида баён этинг).

3. Уйлаган фикрларингизни кетма-кетликда ёзинг.

4. Кайд этилган фикрлар орасидан уз нуктаи назарингизга кура энг мух,им деб бил-ганларингизни ажратинг ва куйида берилган жадвалнинг 1-бандига ёзинг.

5. Иккинчи даражали деб билган Fояларни жадвалнинг 2-бандига ёзинг.

№ «Тадбиркорлик менинг хаётимда» № «Агар мен тадбиркор булсам»

1. 1.

2. 2.

3. 3.

4. 4.

5. 5.

6. Оила аъзолари ва фан укитувчиси билан биргаликда шахсий ёндашувни мухокама килинг.

Сунгра барчанинг фикрига кура куйидаги умумий фикр ифодаланади:

Тадбикорликнинг ахамияти

№ Жамиятда Инсон хаётида

1. 2. 3. 4.

4. Нуксонли махсулот.

«Муаммо» технологияси - укувчиларни муаммоли вазиятларнинг ечимини топиш, муаммо мохиятини аниклаш буйича мала-каларни шакллантириш хамда муаммони ечишда услубларни туFри танлашга ургатади.

Муаммо. Айтайлик, харид килган нарсан-гизнинг сифати сиз уйлаганчалик талабга жавоб бермади. Нуксонли булганлиги учун махсулотдан кунглизгиз тулмади. Нима булганидан катъий назар вазиятни туFрилай оласизми? Ёки сиз харид килинган нарсани ташлаб юбориб, пулингиз куйганига куникиб куя оласизми? Куйидаги жадвални тулдиринг.

Муаммонинг тури Муаммонинг келиб чик,иш сабаблари Муаммони ечиш йуллари ва сизнинг харакатларингиз

Нуксонли махсулот 1. 2. 3. 4...........

Унутманг! Сиз истеъмолчи сифатида харид килган махсулотингиз ва уларнинг нархи рекламасига мувофик булишига ишониш хукукига эгасиз. Бундай булмаса, сотувчига шикоят билан мурожат килишингиз мумкин. Бу ишни кай тарика амалга ошириш хакида Consumers Resorce Handbook, US Office Consumer Affairs рисоласидан олинган бир нечта маслахат берамиз1.

• Муаммонинг мохиятини белгилаш. Товарни сотувчига кайтаришдан аввл сиз унинг нуксонини ва сотувчидан нима иста-шингизни аник тасаввур килишингиз керак. Масалан, сиз харид килган нарсани бошкасига алмаштиришни истайсизми ёки пулингизни кайтариб олмокчимисиз.

• Хужжатларни йукотманг. Барча савдо чекларини, кафолат ва харид килганингизга оид бошка коFозларни йиFинг. Бу нарса харид килинган жойни ва унинг нархини тасдиклаш учун керак булиши мумкин.

1 Junior achievement. Амалий иктисодиёт. Машклар туплами. Таржимонлар гурухи: И.Фозилов ва бошк. -Т.: «Шарк» нашриёти, 1997. 51-бет.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 10

• Харид килган жойингизга боринг. Бунинг иложи булса, айни сизга хизмат курсатган сотувчи билан гаплашишга харакат килинг.

• Бунинг иложи булмаса ёки бу сухбат натижа бермаса, катта сотувчини ёки дукон бошлиFини чакириб беришни илтимос килинг. Сиздан давоингиз ва талабингиз нима экан-лигини яна бир бор айтишингизни илтимос килишларига тайёр булинг.

• Сабрли булинг. Сиз хамон коноатланмаслигингиз, фирманинг сиз билан гаплашадиган бошка вакиллари топилиши мумкин.

Рекламация. Агар сизнинг харакатларин-гиз натижа бермаса, унда ё ишлаб чикарувчи фирмага, ё бошкарувчига, ёки харид килган дукон эгасига рекламация ёзинг.

Рекламацияда куйидагилар булиши керак:

• Кимлигингизни ёзинг. Хатда исми шари-фингиз, турар жойингиз ва телефонингиз ракамини курсатинг.

• Далилларга таянинг. Хат киска ва пухта булишига харакат килинг. Товарни аник курсатинг ва кайси масала билан мурожаат килаётганингизни, шунингдек компания шико-ятингиз мохиятини англаб олишида ёрдам берадиган бошка барча маълумотларни баён килинг.

• Нима исташингизни аник таъриф-ланг. Сизнинг муаммоингиз буйича фирма-дан нима исташингизни канчалик аник баён килсангиз, компания учун сизнинг давоин-гизни кондириш шунча осон булади.

• Иззатли булинг. Хатни ёзаётганда кандай жавоб олмокчи эканингизни ёдда тутинг. Хатингизни олган одам сизнинг муаммоингиз билан шугулланишга мажбур эмас, лекин ёрдам бериши мумкин.

5. Махсулот харид килишда нималарга ахамият бериш лозим?

«Тушунчалар тахлили» услуби -укувчиларни мавзу юзасидан таянч тушунча-ларни узлаштириб олганликларига эришиш, мустакил равишда уз фикрларини эркин баён килиш ва билимларини бир тизимга солишга ургатади.

Айтайлик, укувчи бозор, талаб-таклиф конунлари, хизматлар, истеъмолчи, реклама, махсулот кабилар туFрисида умумий тушун-чага эга. Топширик: махсулот харид килишда нималарга ахамият бериш лозим?

Куйидаги жадвални тулдиринг:

Тушунчалар Мазмуни

1.

2.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

3.

4.

5.

6.

Маълумки, тадбиркорликда унумдор-лик ва самарадорликнинг энг яхши усули махсулот сифатининг яхшиланишидир. Мисол тарикасида Гарвард бизнес мактабининг про-фессори Гервин1 томонидан аникланган иш сифатининг саккизта белгисини келтириб утишимиз мумкин (2-жадвал).

Махсулотни танлаш муаммосининг хал эти-лиши куп жихатдан сифатнинг шу саккизта белгисига боFликдир.

6. Курилиш компаниясида муаммоли вазият.

«Карорлар шажараси» («карорлар кабул килиш технологияси») методи - укувчиларни маълум масалаларни хар томонлама, пухта тахлил этиш асосида улар юзасидан муайян хулосаларга келиш, бир муаммо хусусида билдирилаётган бир неча хулосалар ора-сидан энг макбул хамда туFрисини топишга йуналтиради.

Вазият. Курилиш компанияси янги мага-зинни куриш ва таъмирлаш учун фойдали буюртма олди. Шартноманинг асосий шартла-ридан бири бу объектни уз вактида фойдала-нишга топшириш эди. Аммо, нокулай об-хаво шароити туфайли курилиш бироз чузилиб кетди. Шу боис, объектни уз вактида топ-шира олмаслик муаммоси пайдо булди. Шун-дай вактда курилиш компанияси директори кандай карор кабул килиши керак?2

Укувчилар куйидаги чизма асосида тузил-ган жадвални тулдирадилар (ёки ушбу тартиб-даги фаолиятни олиб боришда ёзув тахтаси-дан фойдаланадилар):

1 Junior achievement. Амалий ик,тисодиёт. Машк,лар туплами. Таржимонлар гурухи: И.Фозилов ва бошк,. -Т.: «Шарк» нашриёти, 1997. 82-83-бетлар.

2 www.ziyonet.uz/ru/library/book/.../070000/

2-жадвал. Иш сифатининг белгилари.

Тушунчалар Мазмуни

1. Ижро Машина охиста юрадими, телеэкранда тасвир аникми, телевизор овози ва ранги тиникми, рузFор асбоблари кам энергия сарфлайдими - буларнинг хаммаси махсулот ижросини характерлайди.

2. Хосса Хом ашё нимага мулжалланганига: мебел учунми, сочик, чойшаб ва хакозолар учунми ишлатилишига караб ранги, гули ва сифати хар хил булиши. Кир ювиш машиналари, микротулкинли печлар, холодилъникларнинг турли цикли ва иш режими танланиши. Магнитофон овозини яхшилаш ёки фотоаппарат учун кадр типини, обеъктивни танлаш имконияти.

3. Ишончлилик Муайян вак,т давомида яхши ишлаши. Фотокопировка машинасини канчалик тез-тез таъмирлаб туриш керак ва бу канчага тушади? Автомобилнинг ишончлилиги -харидорлар учун энг мухим сифатлардан бири.

4. Мослик Махсулот андозаларга канчалик жавоб беради, хажми, рангининг тиниклиги ва шу сингари курсаткичларда андозадан чекиниш даражаси кандай? Бу, масалан, йирик товарларни йиFишда фойдаланиладиган деталлар ишлаб чикариш учун мухимдир.

5. Пишиклик Махсулот турли шароитларда канчалик узок, муддат хизмат килади. Лампочка ва батареялар сотиш вактида биринчи навбатда уларнинг ишлаш муддати реклама килинади. Лампочка канча вак,т ёниб туради? Баъзан компаниялар «абадий ишлайди» деб кафолат берадилар.

6. Хизмат курсатиш имконияти. Товарни таъмирлаш ва унга хизмат курсатишнинг соддалиги. Хрзир купгина фирмаларда саволларга жавоб бериш ёки таъмирлаш хусусида ёрдам курсатиш учун истеъмолчилар билан бепул бевосита алока линиялари бор.

7. Ташк,и куриниш. Товарнинг куриниши, овози, хиди кандай, майинлиги, мазаси канака? Товарнинг ташк,и куриниши мухимдир.

8. Сифат эътибори. Товар маркаси, унинг номи ва ёрлиFи.

Вазият ечими куйидагича булиши мумкин:

1^оя. Фойдани ярмини йукотишига карамай, ишга кушимча тарзда юкори мала-кали мутахассисларини жалб килиб, объектни уз вактида топшириши керак.

2-Fоя. Мижозни форс-мажор х,олатлар билан боFликлиги туфайли курилишнинг кечи-киши х,акида огох,лантириши зарур.

3-Fоя. Уз вактида улгуришига ишониши дар-кор, шунингдек, курилиш сифатини пасайти-риш х,исобига ишни жадаллаштириши лозим.

Матндан куриниб турибдики, карор кабул килиш компания директорининг тадбиркорлик фаолияти билан бевосита тааллукли х,исобланади.

7. Тадбиркорликнинг мух,им белгилари ва хусусиятларига нималар киради?

«Ацлий ^ужум» методи. Мазкур метод укувчиларни муаммо хусусида кенг ва х,ар томонлама фикр юритиш х,амда уз тасаввур-лари ва Fояларидан ижобий фойдаланиш борасида маълум куникма хамда малака-ларни х,осил килишга ундайди. Шунингдек, билдирилган фикрларни умумлаштириш, тур-кумлаштириш ёки уларни узгартириш илмий асосланган фикрларнинг шаклланишига замин хозирлайди.

1-боскич. Укувчиларга тадбиркорликнинг мухим белгилари ва хусусиятларига нималар киради? деган савол уртага ташланади. Уларнинг х,ар бир жавоблари тартиб асосида куйидагича ёзиб борилади.

1. .......

2. .......

ва х,оказо тушунчалар бирма-бар ёзиб чикилади.

2-боскич. Билдирилган тушунчалар ичида мухимлари ажратиб олинади.

3 ........

4. .......

3-боскич. Ажратиб олинган мухим тушун-чалар иштирокида тадбиркорликка таъриф бериш ёки умумий хулоса ясаш мумкин.

Топширикнинг турига кура укувчиларда турли куникмаларни шакллантириш мумкин. Уларга вазиятни тахлил килиш ва мустакил карор кабул килиш имконияти берилади. Укувчилар оила мухитида ота-оналарнинг биргаликдаги мулохазалари ва дарс жараё-нида уз нуктаи назарларини химоя килиш, бошкаларни ишонтириш, уз фикрларини пухта ифодалаш, узок муддатли ва урта муд-датли максадларни белгилашга урганадилар -буларнинг барчаси уларга нафакат келажакда улар тадбиркорлик билан шуFуллана бошла-ганларида, балки хозирги вактда мактабда таълим олишларида хам ёрдам беради.

Янги маълумот интерактив узаро муносабат-лар куринишида етказилса уни эгаллаш осон ва ёкимли кечади. Масалан, 8-, 9-синфларда утиладиган «Иктисодий билим асослари» дарсларида махсулот ишлаб чикарилиши жараёнини тушунтиришда, уларга жараён боскичлари тасвирланган жумбокни йиFиш, сунгра уз схемаларини тузиш таклиф этилиши мумкин. Янги сузлар ва тушунчалар кейинги дарсларда такрорланади, шу билан укувчи уларни осон эслаб колади. Шу тарика таълим олиб, укувчи иктисодий тушунчаларнинг кенг куламини ёдлашга мажбур булмайди, балки уларнинг мохиятини тушуниб олади.

Бундай билимларни эгаллаган укувчи учун касб танлаш жараёни осон кечади. Бугунги кунда купчилик факатгина оммавийлиги сабабли интиладиган машхур иктисодий мутахассисликлар ортида у узи учун хакикий истикболни кура олади.

Боланинг тадбиркор булиши нима учун мухим?

Тадбиркор - бу уз ташаббусига кура хусусий ишини ташкил килувчи ва уни бошкарувчи инсон. Замонавий ота-оналар фарзандлари-нинг келгуси муваффакиятли тадбиркорлик фаолиятлари учун кандай усулда замин яра-тишни уйлайдилар. Бунинг мухимлиги сабаби, бугунги тез узгарувчи оламда болаларга янги малакалар мажмуи зарурлигидир. Уларга тадбиркорлик куникмаларини ривожлантиришга ёрдам бериб, педагоглар ва ота-оналар бола-ларнинг муваффакиятга эришишларининг мустахкам пойдеворини таъминлайдилар.

Мутахассислар укитувчилар ва ота-оналар ривожланишига катта таъсир курсатиши мумкин булган асосий катор тегишли сохаларни аниклаганлар1.

1. Изланиш иштиёци, янги тажриба-лар эгаллашга очицлик. Болалар изланиш, урганиш учун дунёга келадилар. Улар атроф-оламда содир булаётган барча нарса ва ходисаларга очиклар ва кизикадилар. Эркин тарзда таълим олиш, «уйинли укитиш» - бу уларнинг укишга тайёрликлари, кобилиятлари ва кизикишларини ривожлантиришнинг синалган усули булиб, уни болалар бутун хаётлари давомида саклаб коладилар.

2. Кашфиётчилик, янгилик яратиш. Инновациялар нафакат янги технологиялар ва тадбиркорлик шаклларини кашф этишдан иборат. Замонавий болалар муаммонинг янги ечими ва ёндашувларининг кашфиётчилари булишлари керак. Хусусий тадбиркорлик фао-лиятини ташкил этиш карор кабул килиш учун масъулиятни уз зиммасига олишни назарда тутади. Болалар ишларни режалаштириш ва амалга оширишда купинча математик билим-ларга мурожаат этишга урганишлари билан бирга улар ишнинг муваффакияти улар кабул килган карорларига боFликлиги туFрисидаги фикрга амин буладилар.

3. Ме^натсеварлик. Муваффакиятли болалар ва катталар мехнатдан кочмайдилар. Болаларда мехнатга соFлом муносабат шак-лланиши учун, улар яхши бажарилган иш учун «ички» раFбатлантириш (хурсандчилик ва коникиш хисси) хосил килишлари керак. Дарс жараёнида ёки оилада бола узи бажариши мумкин булган ишларни укитувчи ёки ота-оналар унинг урнига килмасликлари ёки унинг камчиликларини узлари туFрилашга шош-масликлари керак. Болада мехнатсеварликни шакллантиришнинг усулларидан бири - синф-даги ва оиладаги мажбуриятлар хисобланади.

4. Имкониятларни излаш. Болалар кушимча таълимий, ижтимоий, шахсий, жис-моний имкониятларни излашни билишлари ва бунда салбий окибатлардан куркмасликлари лозим. Болалар хавфсизлик ва куллаб-кувватлашни хис килганларида уз Fоялари ва хис-туЙFуларига ишониш ва юзага кел-

1 Климов Е.А. Психология профессионального самоопределения. - М.: «Академия», 2004. - 285-288 с.

ган имкониятлардан эркин фойдаланиш учун зарур хисобланган узларига булган ишон-члари ортади.

5. Мулоцотга киришишни билиш, ^ам-дард булиш. Тадбиркорлар муваффакиятга эришишда энг асосий деб хисоблайдиган шахс хусусияти - бошкалар манфаатлари йулида хизмат килиш хисобланади. Ихтиёрий ишни бошлашда барча учун бирор исталган ёки зарур фойдани кузламасдан туриб муваффакиятга эришиб булмайди. Бола канчалик кобилиятли булмасин, агар у факат уз манфа-атларини уйлаши, хамдардлик хиссига эга булмаслигининг окибати муваффакиятсизликка сабаб булиши мумкин. Бунда айрим болалар туFма мулокотчан буладилар, уятчан бола-ларга эса савдо сохасидаги иш тажрибаси уят-чанликни енгиш ва коммуникатив куникма-ларни ривожлантиришга ёрдам беради. Умум-таълим мактаби ва оила болаларнинг ижти-моий мослашувчанликларини ривожланти-ришда асосий роль уйнайди. Укитувчи ва ота-оналар хамкорликда низоли вазиятларни енгишга ургатишлари, шунингдек бошка инсонлар билан самарали хамкорлик намуна-сини курсатишлари ва боланинг коммуникатив куникмаларини яхшилашлари мумкин.

6. Белгиланган муддатга риоя цилиш. Вазифалар ёки лойихаларни топшириш муд-датлари - бу биз мактаб давридан кексаликка кадар дуч келадиган талаблардир. Тадбир-корлик фаолияти муддатларга жиддий муно-сабатда булиш заруратини кадрлайди. Ишни режалаштириш ва белгиланган муддатда бажариш куникмаси мактабдаги узлаштириш, ихтиёрий вактинчалик иш ва уй ишларига ижобий таъсир курсатади.

Ташаббускор болага улFайиши билан ижодий фаоллик, таваккалчилик куникмаси, ноанъанавий фикрлаш хос булади. Юкорида санаб утилган сифатларга эга булган ташаббускор боланинг дунёкарашини кандай шак-ллантириш мумкин? Бунинг учун умумтаълим мактабида ва оилада риоя килиниши мумкин булган куйидаги тавсияларни келтириш мумкин:

• болага кизик булган сохаларда уни куллаб-кувватланг. Унга бошка унчалик кизик булмаган машFулотларини утказиб юбориши туфайли айбдорлик хиссини уЙFотмасдан, севимли машFулоти билан шуFулланишига

имкон беринг. Боланинг севимли булмаган, аммо мажбурий булган машFулотларидан кура, севимли машFулоти билан шуFулланиши у учун мухимрокдир.

• боланинг зурикишига йул куйманг. Барча болалар учун кундузи дам олишлари ва янги Fояларни уйлаб олишлари учун бироз вакт зарур.

• бола учун унинг ижодий фаоллигини раFбатлантирувчи машFулотлар ва тугарак-ларни танланг, масалан, хунармандчилик ёки расм чизиш ва бошкалар.

• болага купрок китоб укишни ва у билан содир булган ходисалар туFрисида, хатто сизники билан мос келмаса хам уз фикрини ифодалашини маслахат беринг. Бу бола уз фикрини ифодалаши ва сизнинг умидларин-гиз, интилишларингиз туFрисида сухбатлашиш учун яхши имконият хисобланади. Бола-ларга уз кечинмалари ва Fоялари билан уртоклашишга имкон бермаслик унинг тасав-вури ривожланмаслигига олиб келиши мумкин.

• уларга уз Fояларини уйин вактида ёки мактаб вазифасини бажариш вактида ифо-далашларига ёрдам беринг, чунки шахсий ечимларини уйлаб топиш ижодийлик хамда танкидий фикрлаш куникмаларини ривож-лантириш ва мустахкамлашга ёрдам беради. Бунда муваффакиятсизликларга тушуниш ва сабр билан, хатто баъзан миннатдорчи-лик билан муносабатда булинадиган мухитни яратинг. Кашфиётчилар доим тажрибалар утказадилар ва муваффакиятсизликлар охир-окибат муваффакиятга олиб келишини била-дилар.

• уз хис-туЙFуларингиз хакида сухбатла-шинг ва болага бошкаларнинг хиссиётлари хам мухим эканлигини тушунишига кумак-лашинг. Хамдардлик хисси туфайли уларнинг дунёкарашлари ва хаётлари ижобий томонга узгартиради.

• болага муаммоларнинг ечимини муста-кил равишда хал килишига имкон беринг. Албатта кимматли маслахатлар беришин-гиз мумкин, аммо асосий Fояларни боланинг узи таклиф этиши ва ривожлантириши керак. Шу билан бирга унга карор кабул килиш улар учун масъулиятни хис килишни ва уни муваффакият ёки муваффакиятсизлик кути-шини эслатиш зарур.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 10

Хулоса килиб айтганда, хар бир бола хам улFайиб тадбиркор булавермайди, аммо хар бир бола бугунги мураккаб дунёда унга ёрдам бера оладиган асосий тадбиркорлик куникмаларидан фойда олиши мумкин. Хаётий ва касбий йуналишлар узгариши ва йуколиши билан болалар хар бир хаёт даврларига мос-лашиш ва урганишни билишлари лозим.

Тадбиркорлар сингари улар уз хаётлари йулларини белгилаб олишлари лозим. Укитувчилар ва ота-оналар уларга узлари ва атрофдагилар учун муваффакият козонишда уз кобилиятларидан фойдаланишлари мумкин булган бундай йулни аниклашларида ёрдам курсатишлари керак.

Адабиётлар руйхати:

1. Junior achievement. Амалий иктисодиёт. Машклар туплами. Таржимонлар гурухи: И.Фозилов ва бошк. -Т.: «Шарк» нашриёти, 1997.

2. Климов Е.А. Психология профессионального самоопределения. - М.: Академия, 2004 - 304 с.

3. Семейная педагогика и психология (учебное пособие). / Составители: Юлда-шева М. Б., Рудкина Т. В. - Ташкент, ТашГИК, - 48 с./ https://referat.uz/drugie/uchebnoe-posobie/54081-54081.html.

4. Хасанобоева О., Артикова М., Мамажонов М. Оилада усмирларни тадбиркор-ликка тайёрлашда моддий ва маънавий хаёт уЙFунлиги. - Т.: «Фан ва технология», 2011. 80 Б.

5. www.ziyonet.uz/ru/library/book/.../070000/

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.