Научная статья на тему 'Тадбиркорлик капитали ва уни шакллантириш усуллари'

Тадбиркорлик капитали ва уни шакллантириш усуллари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
2458
223
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тадбиркорлик / тадбиркорлик капитали / асосий капитал / айланма капитал / қарз / кредит / business / enterprise capital / fixed capital / debt / credit

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Қулматов Алимжон Абдиллоевич

Тадбиркорлик капиталининг нафақат ўз-ўзидан ўсиши, балки тадбиркорни жамият манфаати йўлида ҳаракат қилишга мажбурлайдиган, иқтисодий жиҳатдан оқланган амал қилиш шароитларига имконият яратиб бериш мақсадида иқтисодий ва ижтимоий-иқтисодий жараёнларни тартибга солиш жамият (давлат)нинг вазифаси сифатида қаралади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ENTREPRENEUR CAPITAL AND WAYS OF THAT FORMING

Not only growth of the enterprise capital in itself, but also compelling to work the businessman for the benefit of society, and for creation of opportunities for economically justified conditions of action in regulation of economic and social processes is considered as a task society (state).

Текст научной работы на тему «Тадбиркорлик капитали ва уни шакллантириш усуллари»

Куяматов А.А.,

Узбекистон Миллий университети Ик,тисодиёт факультети «Макроик,тисодиёт» кафедраси доценти, иктисод фанлари номзоди

ТАДБИРКОРЛИК КАПИТАЛИ ВА УНИ ШАКЛЛАНТИРИШ УСУЛЛАРИ

Узбекистон Президенти И.А.Каримов мамла-катимизни 2013 йилда ижтимоий-ицтисодий ривожлантириш якунлари ва 2014 йилга мулжалланган ицтисодий дастурнинг энг муцим устувор йуналишларига багишланган Вазир-лар Мацкамасининг мажлисидаги маърузалари-да: «Ишбилармонлик - бизнес юритиш учун амалий цулай шароит тугдириб бериш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни цар томонлама цуллаб-цувватлаш ва рагбатлантириш реал ицтисодиётни ислоц этишнинг навбатдаги энг муцим йуналишига айланмоги зарур»г, деб таъкидладилар. Бунинг учун, энг аввало, тадбиркорда зарурий молиявий маблаглар булиши талаб этилади.

Тадбиркорлик FOяларини амалга ошириш, технологияни танлаш ва уни моддий таъминлаш тадбиркорда яна бир омилдан фойдаланиш имконияти мавжуд булгандагина мумкин булади. Тадбиркорлик фаолияти омили - талаб килинган шаклда (моддий ёки пул) ва талаб килинган х,ажмдаги ка-питалдир. Капитал самарадорлиги ва куввати турлича тушунчалардир. На-

1 Каримов И.А. 2014 йил юкори усиш суръатла-ри билан ривожланиш, барча мавжуд имконият-ларни сафарбар этиш, узини оклаган ислох,отлар стратегиясини изчил давом эттириш йили булади. - Т.: "Узбекистон", 2014. 29-бет.

тижа капитал х,ажми кичик булганда, жуда катта булиши мумкин. Масалан, янги илмий FOя, тубдан янги техник кашфиёт (инновация)нинг туFилиши ва асосланиши натижасида булиши мумкин.

Капитални бошкармай туриб, тад-биркор булиш мумкин эмас. Тадбир-кор ихтиёридаги капитал канчалик самарали ёки кучли булса, унинг фа-олият натижаси шунчалик катта, шунчалик катта х,ажмдаги ижтимо-ий эх,тиёжларни кондириши мумкин. Окилона ташкил килинадиган жами-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

ят тадбиркорнинг усиб бораётган ка-питалга эгалик килишга интилиши-га каршилик курсата олмайди. Чун-ки тадбиркорлик капиталининг айнан жами х,ажми куп даражада миллий бойлик даражасини белгилайди. Тадбиркорлик капитали учун нафакат уз-узидан усиш, балки тадбиркорни бу-тун жамият манфаати йулида х,аракат килишга мажбурлайдиган, иктисодий жих,атдан окланган амал килиш ша-роитларига имконият яратиб бериш максадида иктисодий ва ижтимоий-иктисодий жараёнларни тартибга со-лиш жамият ва давлатнинг вазифаси сифатида намоён булади. Бундай ва-зиятга эришиш воситаси давлатнинг куйидаги йуналишлардаги сиёсати х,исобланади:

• шаклланаётган тадбиркорлик тузилмаларини куллаб-кувватлаш;

• молиявий жих,атдан ёрдам курсатиш;

• ташкилий жих,атдан мустах,камлаш.

Бу тадбирларнинг амалга ошири-лиши куйидагилар натижаларга олиб келади:

• тадбиркорлик тузилмаларининг мунтазам мураккаблашиб боришини келтириб чикаради;

• тадбиркорлар орасида ракобатлашув даражасини оширади;

• товарлар такчиллигининг кискаришига, сунгра эса тугати-лишига, истеъмолчиларга таклиф килинаётган товарлар микдори ва сифатининг нафакат анча ошишига, балки улар ассортиментининг кенгай-ишига х,ам олиб келади;

• тадбиркорларни ё нархлар-ни пасайтиришга, ёки истеъмолчи-лар пул даромадларини оширишга мажбур киладики, у факат истеъмол-чилар харид кобилиятини ошириш х,исобигагина даромадлиликни оширишга эришиши мумкин булади.

Капитал деганда факатгина кандайдир буюмлашган мулк объект-ларини тушуниш мумкин эмас. У мод-дийлашган ёки ментал шаклда (би-лим, куникма, лаёкат, кандайдир кобилиятларга, касб сирларига эга булиш, яъни ноу-хау х,ам товар ва капитал сингари бах,оланади) амал килиши мумкин. Капитал деганда, моддий ёки молиявий маблаFлар х,амда ишлаб чикариш жараёнида фойдаланиладиган ва фойда олиш воситаси булиб хизмат киладиган интеллектуал ишланмалар ва ташки-лотчилик куникмалари тушунилади1. Бошкача айтганда, капитал деганда куйидагилар кузда тутилади:

• тадбиркор томонидан конуний асосларда (мулк сифатида булиши шарт эмас, балки ижара, лизинг, вактинчалик фойдаланиш ва х,.к. ^укукларда) фойдаланиладиган бар-ча ишлаб чикаришнинг техник воси-талари (бинолар, иншоотлар, ускуна-лар, станоклар, транспорт, жих,озлар ва б.);

• айланма капитал моддий унсурла-ри (хом ашё, материаллар, ишчи ку-чининг малака даражаси, мослашув-чанлик, бир марталик ёки киска муд-дат фойдаланиладиган воситалар);

1 Основы предпринимательской деятельности: экономическая теория. Учебное пособие. / Под ред. В.М.Власовой. - М.: "Финансы и статистика", 2004. -С. 122.

• айланма маблаFлар (пул шаклида - иш х,аки фонди, ишлаб чикаришни меъёрида ташкил килиш учун за-рур булган хом ашёни узлаштиришга сарфланадиган маблаFлар);

• интеллектуал мулк - тадбиркор-лик FOяси, ишлаб чикариш ва товар ёки хом ашёга ишлов бериш усули, товарга янги сифатлар ёки янги си-фат тавсифлари бериш усули, ишлаб чикаришнинг янги услуби, яъни инновация тушунчасини уз ичига оладиган барча нарсалардир.

Тадбиркорлик капита-

ли (К) куйидаги формула оркали аникланиши мумкин: К = Тд + (Ок + Ос) + И, бу ерда Тд - ишлаб чикаришнинг техник унсурлари;

Ок + Ос - айланма капитал ва айланма маблаFлар;

И - интеллектуал мулк. Дастлабки тадбиркорлик капита-лининг шаклланиши «Тадбиркор-ликда пулсиз х,еч нарсага эриша ол-майсан», деган ишбилармон киши-ларнинг уз касбига туртки беради-ган доно коидасидан далолат бера-ди. Албатта, мазкур вазиятда пул де-ганда капитал тушунилади (кандайдир ишга сарфлаш учун мулжалланган пул). Хар кандай турдаги янги корхо-нани ташкил килиш капиталга эгалик килиш зарурати билан боFлик. Тад-биркорнинг кандайдир маълум капитал х,ажмига булган эх,тиёжи тадбир-кор режаларига, унинг тадбиркорлик FOясига боFлик. Капитал сиFими юкори тармоклар билан бир каторда, унча катта капитал куйилмаларни та-лаб килмайдиган тармоклар х,ам бор.

Дастлабки капитал х,ажми тадбиркорлик FOясини тадбик этиш кузда тути-лаётган тармокка боFлик.

Дастлабки капитал деб, тадбиркорлик лойих,асини амалга ошириш бош-ланаётган пайтда ёки тадбиркорлик фаолиятининг бошланFич боскичида муомалага чикарилаётган капитал-га айтилади. Одатда, дастлабки капитал деганда лойих,ани амалга ошириш ва кутилаётган самарани олиш учун зарур булган пул шаклидаги ха-ражатлар тушунилади. Дастлабки капитал - бу нафакат лойих,анинг амалга оширилиши учун зарур булган, балки шерикларнинг ишбилармон-лик обруйи х,акида мулох,аза юрита-диган кафолатлардан бири сифатида караладиган тушунча х,амдир.

Янги корхонани ташкил килишда х,амда кандайдир янги лойи^а ёки FOяни амалга оширишда капиталнинг асосий ва айланма капиталга ажрати-лишини кузда тутиш лозим. Айланма капитални кайтариш асосий капиталга нисбатан бирмунча тезрок юз бе-ради (асосий капитал эскиришига мос равишда амортизация ажратмалари куринишида кисмлаб кайтарилади, айланма капитал эса бирданига, товар сотилиб, унинг х,аки олингандан кейин копланади).

Асосий ва айланма капитал уртасидаги нисбат турли тармокларда турлича. Масалан, музлатгичлар, те-левизорлар, видео- ва аудиотехни-калар савдосига ихтисослашган сав-до корхонасида асосий ва айланма капитал уртасидаги нисбат гул дуконидаги асосий ва айланма капи-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

тал уртасидаги нисбатга караганда, бир айланишда 10 мартага юкори.

Тадбиркор дастлаб маркетинг тадкикотларини олиб боради. Бо-зорда ушбу товарга талаб булиш-булмаслигини ва унга кандай нарх таклиф килиниши мумкинлиги-ни аниклайди. Шундан сунг мум-кин булган шериклар танлови амал-га оширилади, булFуси шериклар-га уни утказиш учун зарурий техник х,ужжатлар тайёрланади, унсурлар-ни ишлаб чикариш ва сотишга шар-тномалар тузилади. Шериклар би-лан шартномалар буйича улардан буюртма берилган унсурларни ола-сиз ва уларнинг йиFилиши, товарни кадоклаш ва бозорга етказиб бериш-ни мустакил равишда амалга ошири-шингиз мумкин.

Демак, бундай шароитда товар ишлаб чикаришни деярли «нолинчи» капитал билан амалга ошириш мумкин. Чунки ишлаб чикариш кувватларини ва барча ишлаб чикариш учун зарурий нарсаларни олишга (ёки ижа-рага олишга) харажатлар талаб килинмайди. Капитал мах,сулот йиFиш ва саклаш учун бинолар курилиши учун (жуда кичик) керак булади. Бирок бу факат олдиндан туловни талаб килмайдиган, балки «х,акикатда» кейинги х,ак тулаш шароитларида товар ишлаб чикарадиган, яъни тадбир-корга уз товарини кредитга етказиб берадиган (кредит муддати жуда кам, бир ойгача булиши мумкин) унсурларни тайёрловчи шериклардир.

Агар тайёрловчилар олдиндан туловни талаб килмаса, у х,олда тад-биркорнинг товарини сотадиган сав-

до шеригидан кредит олиш имкония-ти колади. Бу кредит тадбиркор томо-нидан шериклар - унсурларни тайёрловчилар билан х,исоб-китоблар учун фойдаланилиши мумкин. Агар савдо шериги тадбиркорга кредит бермаса, у х,олда банк кредитини олиш имко-нияти колади. Демак, маълум шароит-ларда «яширин шериклик алокалари механизми» концепциясидан фойда-ланиш тадбиркор тушиб колган кийин вазиятдан чикишнинг яхши чораси х,исобланади.

Ушбу концепция яна бир вариант-ни - маълум шериклик мажбуриятла-рини уз зиммасига олиш оркали даст-лабки капитални шакллантириш им-кониятини узида мужассамлаштира-ди1. Узбекистонда улар воситачилик вазифаларини бажаришга борадилар.

Тадбиркорлик капиталининг шак-лланиш манбалари, дастлабки капитал талаб килинадиган х,ажмнинг каердан олиниши бу асосий масала-дир. Биз кейинги х,аракатларимизни режалаштириш билан янгидан шуFулланамиз ва биз учун мумкин ва жуда самарали буладиган дастлабки капитални шакллантириш усулини таккослама тах,лил килиш йули билан тушунтиришга уриниб курамиз. Бунда, одатда, дастлабки капитални шак-ллантиришнинг мумкин булган усул-ларига ало^ида эътибор каратилади:

• олдинги тадбиркорлик фаолияти-нинг молиявий натижалари (шахсий ёки мерос килиб колдирилган);

• шахсий жамFармалар (нафакат пул куринишида, балки буюм, то-

1 Теория фирмы. / Под редакцией В.М.Гальперина. - Санкт-Петербург: "Экономическая школа", 2003. -С.14.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

вар шаклида х,ам, масалан, тадбиркор корхона капитали сифатида шахсий автомобилига эга);

• маълум мажбуриятлар би-лан (масалан, фоизга) олинган карз маблаFлари. Бу усул республикамиз шароитида кенг таркалиб бормокда. Бу нолдан бошлаб усиш деб ата-лади. туFри, кредит олиш шунчаки осон иш эмас, катъий кафолатлар ке-рак булади. Катор вазиятларда тад-биркорлик FOясининг узи, аникроFи, х,исоб-китоблар аниклиги, катта сама-ранинг юкори эх,тимоли, капиталнинг тез айланиши ана шундай кафолат сифатида чикиши мумкин.

Карз - бир тараф (карз берув-чи) бошка тарафга (карз олувчи) пул ёки товарни (буюм) мулкка беради-ган, карздор эса бу суммани ёки шун-ча микдордаги, шундай тур ва сифат-даги товарни (буюм) маълум давр да-вомида (кандайдир пайтда) кайтариш мажбуриятини оладиган битим тури-дир. Бошкача айтганда, карз «карз олиш»ни, яъни кайтариш билан олишни билдиради, аммо кайтариш битим буюмининг усишини (фойда йук) кузда тутмайди.

Иктисодий нуктаи назардан карз ва кредитни чалкаштирмаслик керак (кредит баъзан карз - фоизсиз кредит сифатида чикади).

Кредит - бир тараф бошка тарафга пул ёки товарни карзга берадиган (кайтаришлилик шароитида муддат-ли фойдаланиладиган) ва одатда фоиз туланадиган битим шаклидир.

• Банк кредити - пул маблаFлари банк томонидан вактинчалик фойда-

ланишга бериладиган кредит шакли-дир.

Тадбиркор лойих,ани амалга оши-риш боскичида дастлабки капитални шакллантиришнинг кабул килинган усулини танлаш буйича карор кабул килади. Уз карорини кабул килишда у капитални жалб килиш имконият-ларини таккослама тах,лил килиш на-тижаларига, яъни улар томонидан аникланган капитални шакллантириш манбаларига асосланади.

Fояни амалга оширишга киришган х,олда тадбиркор капиталга умумий эх,тиёжни аниклайди. Карор кабул килиш учун капитални шакллантиришнинг мумкин булган манбалари чизмасини тузади.

Карор кабул килиш х,ам лойих,анинг иктисодий максадга мувофиклигига тадбиркорнинг ишончи ко-мил булишини кузда тутади. Бунда куйидаги омилларга эътибор каратилади:

• фойдалилик ёки зарарлилик;

• фойда микдори ва уни бошка тадбиркорларнинг олаётган фойдаси х,ажмига таккослаш;

• карор кабул килишга асос булиб хизмат киладиган лойи^анинг копланиш муддати.

Копланиш муддати деганда, тадбиркор инвестицияланган капиталнинг бутун х,ажмини тулик кайтарадиган (ишлаб чикариш фа-олияти натижалари ^исобига) давр давомидаги ишлаб чикариш дав-ри тушунилади. Масалан, биз ишлаб чикаришга 1000 сум инвести-циялаган булсак, соф фойда 200 сумни ташкил килса, у ^олда факат

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

беш йилдан кейин ишлаб чикаришга куйган маблаFимизни чикариб оли-шимиз мумкин булади. Лойих,анинг копланиш муддати бундай вазият-да беш йилни ташкил килади. Агар биз соф фойда сифатида йилига 500 сум олсак, у х,олда копланиш муддати икки йилгача кискаради.

Шуни таъкидлаш керакки, копланиш муддатини аниклашда факат соф фойда (ялпи эмас), яъни тадбиркорнинг уз ихтиёрига утаётган (барча туловлар, йиFимлар ва х,.к.лардан «тозаланган») сумма х,исобга олинади.

Шундай килиб, тадбиркор тад-биркорлик капиталини шаклланти-риш муаммоларини тушунтиришда х,ам иктисодий, х,ам сиёсий тавсифда-ги куплаб омиллардан келиб чикиб, карор кабул килиши зарур. Маз-кур вазиятда сиёсий омиллар х,акида эмас, балки тадбиркорнинг ташки мух,итга боFликлиги туFрисида гапи-риш максадга мувофикдир. Тадбиркор куйидаги ташки мух,ит омиллари-га эътибор каратиши талаб этилади:

• тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишнинг иктисодий шаро-итлари;

• тадбиркорлик ва бизнес сох,асидаги конунчилик, ниманидир х,ал киладиган ёки такиклайдиган ме-ъёрий х,ужжатлар;

• тадбиркор чикадиган ёки чикмокчи булган сох,адаги ракобат даражаси;

• истеъмолчини тутиб турган иктисодий устуворликлар тизими (ва умуман, истеъмолчи турган бутун ва-зият);

• ишлаб чикаришни бошлаш учун зарур булган омилларнинг илмий-ишлаб чикариш даражаси ва уларга эришиш шароитлари (нархлар, сифат ва х,.к.);

• талаб килинган малака дара-жасидаги ишчи кучини жалб килиш шартлари.

Олдиндан х,исоб-китоблар

боскичида тадбиркор ишлаб чикариш жараёнини меъёрида ташкил килиш учун капитални уз ихтиёрига олиш-нинг тежамли усулларини излаши ке-рак1.

Биринчидан, FOяни амалга ошириш учун зарур булган барча натижалар шаклларининг таккослама тах,лили утказилади.

Иккинчидан, Узбекистон шароити-да дастлабки тадбиркорлик капиталини шакллантириш зарурий инфра-тузилманинг мавжудлиги, жамият-нинг кумаклашишга тайёрлиги билан боFлик хусусиятларга эга.

Бундай вазиятда дастлабки тадбиркорлик капиталини шакллантириш «яширин шериклик алокалари меха-низми» концепцияси асосида амалга оширилиши мумкин. Мазкур концеп-циянинг мазмуни куйидагича:

- аник олинган товарни ишлаб чикариш буйича тадбиркорлик FOяси ишлаб чикилади;

лойи^а ало^ида таркибий кисмларга ажратилади;

- шерикларга товарнинг алох,ида унсурлари ва таркибий кисмларини ишлаб чикаришга буюртмалар бери-лади;

1 Головань С.И. Бизнес-планирование: Учебное пособие. - Ростов-на-Дону: "Феникс", 2002. -С. 123.

- шериклар товар унсурлари ва таркибий кисмларини тайёрлаши би-лан уларни тадбиркорга - лойиха му-аллифига етказиб беради;

- тадбиркор факат шериклардан олинадиган товар унсурлари ва таркибий кисмларини йиFишнигина амалга оширади;

- тадбиркор баён килинган чиз-ма асосида тайёрланган товарни кадоклайди ва маркировкалайди;

- тадбиркор истеъмолга тайёр товарни истеъмолчига (савдо шеригига) етказиб беради ва ундан сотилган товар учун х,ак олади;

- сотилган товар учун пул олган тадбиркор товарнинг алохида унсур ва таркибий кисмларини етказиб бе-рувчи шерикларига туловларни амалга оширади;

- капиталнинг биринчи айлани-ши тугаши билан тадбиркорни янги айланишга чикарадиган илгариги харакатлар кайтадан такрорланади.

Хар кандай вазиятда мазкур биз келтирган концепциядан фойдаланиш тадбиркорга маълум фойда келтира-ди, деб уйлаймиз.

Тадбиркорлик капиталини давлат томонидан куллаб-кувватлаш ва ри-вожлантириш куйидаги тамойилларга асосан давом этиши лозим:

- бизнес учун кулай хукукий шароитларни такомиллаштириш (соликларни камайтириш, хусусий-лаштириш);

- фукароларнинг шахсий жамFармаларини мамлакатнинг мухим инвестиция ресурсига айлан-тиришни раFбатлантириш ишларини давом эттириш (тижорат банклари-

нинг омонатларига жалб этиш, рекла-мани кучайтириш, якка тартибда яши-рин бизнес устидан назорат ва че-клаш тадбирлари);

- оилавий тадбиркорликни куллаб-кувватлаш, имкониятларни кенгайтириш оркали расмий руйхатга олинган тадбиркорликни ривожлан-тириш;

- тадбиркорларнинг хусусий мул-кларини давлат томонидан мухофаза килишнинг самарали тизимини та-комиллаштиришга каратилган тад-бирлар оркали давлат органларига булган ишончни мустахкамлаш;

- хужалик юритувчи субъектлар фаолияти устидан жамоатчилик назо-ратини урнатиш.

Шу билан бир каторда, бугунги кун-да республикамиз иктисодиётини инновацион тараккиёт йулига олиб чикишдаги а^амиятидан ке-либ чикиб, саноат со^асидаги инновацион тадбиркорликни ривож-лантириш лозим. Давлат буни солик ва кредит сиёсати, х,укукий таъми-нот ^амда бошка бир катор чоралар билан раFбатлантириши мумкин. Бу сох,адаги тадбиркорликка нархлардан имтиёзлар бериш лозим. Айникса, газ, электр энергияси, юк ташиш ха-ражатлари буйича имтиёзли нарх-ларни йулга куйиш лозим. Давлат иктисодиётни ислох, кила бориб, тадбиркорлик менежментига алохида эътибор каратиши, иктисодиётни за-монавий бошкарувчи кадрлар билан таъминлаш оркали корхоналарнинг баркарор ишлашларини таъминлаш мумкин булади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 12

Адабиётлар:

1. Теория фирмы. / Под редакцией В.М.Гальперина. - Санкт-Петербург: «Экономическая школа», 2003. -С.14

2. Шумпетер И. Теория экономического развития. - М.: «Прогресс», 2003. -С. 169-170.

3. Багиев Г.Л., Асаул А.Н. Организация предпринимательской деятельности. Учебное пособие. / Под общей ред. проф. Г.Л.Багиева. -Санкт-Петербург: Изд-во СПбГУЭФ, 2002. -С. 231.

4. Основы предпринимательской деятельности: экономическая теория: Учебное пособие. / Под ред. В.М.Власовой. - М.: «Финансы и статистика», 2004. -С. 192.

5. Головань С.И. Бизнес-планирование. Учебное пособие. - Ростов-на-Дону: «Феникс», 2002. -С. 123.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.