Научная статья на тему 'УМУМТАЪЛИМ МАКТАБИ ЎҚУВЧИЛАРИДА МУТОЛАА МАДАНИЯТИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ИЖТИМОИЙ ПЕДАГОГИК ЖИҲАТЛАРИ'

УМУМТАЪЛИМ МАКТАБИ ЎҚУВЧИЛАРИДА МУТОЛАА МАДАНИЯТИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ИЖТИМОИЙ ПЕДАГОГИК ЖИҲАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
41
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
китобхонлик / маънавият / маданият / мутолаа / ахборот / таълим / ижодкорлик / тарбия / ахлоқий тамойиллар / умуминсоний қадриятлар / тафаккур / маърифат.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Ўролов Дониёр Омонович

Ушбу мақолада ўқувчиларни китобга қизиқтириш масаласининг долзарблиги, китобхонлик маданиятини шакллантиришнинг айрим масалалари ҳамда мутолаа ва маданият уйғунлиги ҳақида сўз боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «УМУМТАЪЛИМ МАКТАБИ ЎҚУВЧИЛАРИДА МУТОЛАА МАДАНИЯТИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ИЖТИМОИЙ ПЕДАГОГИК ЖИҲАТЛАРИ»

УМУМТАЪЛИМ МАКТАБИ УЦУВЧИЛАРИДА МУТОЛАА МАДАНИЯТИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ИЖТИМОИЙ ПЕДАГОГИК ЖЩАТЛАРИ

Уролов Дониёр Омонович

Мактаб ва мактабгача таълим вазирлиги хузуридаги Республика болалар кутубхонаси

директори +998994998868 https://doi. org/10.5281/zenodo. 7927130 Аннотация. Ушбу мацолада уцувчиларни китобга цизщтириш масаласининг долзарблиги, китобхонлик маданиятини шакллантиришнинг айрим масалалари цамда мутолаа ва маданият уйгунлиги уацида суз боради.

Калит сузлар: китобхонлик, маънавият, маданият, мутолаа, ахборот, таълим, ижодкорлик, тарбия, ахлоций тамойиллар, умуминсоний цадриятлар,тафаккур, маърифат.

Бугунги мафкуравий-гоявий тукнашувлар дунё ахлини тахликага солаётган, турфа ахборот хуружлари онги ва тафаккурига тахдид килаётган бир пайтда ахолида китобхонлик иштиёкини уйготиш хар качонгидан хам долзарб тус олди. Бу эса усиб келаётган ёш авлодни маънан етук, жисмонан соглом этиб тарбиялаш омили саналган китоб мутолаасига кизиктиришга каратилган замонавий ёндашувларни такозо этмокда. Бинобарин, Президентимиз Ш.Мирзиёевнинг таъкидлашича, дунёдаги хар кандай халк ёки давлатнинг куч-кудрати, аввало, унинг интеллектуал салохияти ва маънавияти билан белгиланади. Юрбошимиз бундай кудрат сабабини инсоният авл-идроки томонидан кашф этилган китоб ва кутубхоналарнинг яратилишида деб билади [1].

Юртбошимизнинг бу фикрлари замирида, албатта, таълимнинг замон талаблари асосида ривожланиши билан боглик фундаментал узгаришлар ва янгича ёндашувларни куллаш масаласи туради. Шунинг учун китоблардан фойдаланишнинг самарали йуллари ва имкониятларини топиш таълим олувчиларда бадиий асар мазмунини узлаштириш, муаллиф фикрига асосланиб уз карашларини шакллантириш, узлаштирилган материалларни интеграция килишга ургатиш, укув ва хаётий фаолиятида ахборотлардан фойдаланиш компетентлилигини ошириш, энг мухими, ахлокий-эстетик тарбиялашга хизмат килиши лозим.

^адимги Грек файласуфи Сукрот таълим берувчига хос хусусиятлар хакида тухталар экан, бу борада унинг ижодкорлиги алохида урин тутишини таъкидлайди. Хусусан, укувчиларга билимларни тайёр холда бериш эмас, балки хакикатга интилиш ва мустакил фикрлашни шакллантирган укитувчигина ижодкор эканлигига ургу каратади[2]. Бундан мутафаккир таълимотида мутолаа билан боглик маънавий камолот тарбияси мужассамлигини сезиш кийин эмас.

Сунгги пайтларда ахборот технологияларининг жадал ривожланганлигини хисобга олиб, ёшлар уртасида китобга булган муносабат бирмунча пасайганлигини куришимиз мумкин. Хукуматимиз томонидан китобхонликка берилаётган эътибор сабаб бугунги авлод яна китоб мутолаасига кайтмокда. Шундай булса хам болаларда ёшликдан китобга онгли муносабатни тарбиялаш, китоб укишга ундовчи янги усулларни урганиш ва куллаш, шунингдек, оилада, махаллаларда ва таълим муассасаларида кутубхонлар ташкил этиш масаласи долзарб масала саналади.

Илмий изланишимиз мавзусининг айнан глобаллашган ахборотлар шароитида болалар адабиётига оид дидактик ресурсларни шакллантириш булганлиги сабаби хам мамлакатимизда ёш авлоднинг маънавий камолотига эътибор хамда 5 та мухим ташаббуснинг амалдаги ижросини курсатишга имкон беради. Бу, уз навбатида, таълим -тарбиядан кузда тутилган ёшларнинг ахлокий тарбияси, эстетик дидини юксалтириш, яратувчанлик ва ташаббускорлик сифатларини ривожлантириш максадига хизмат килади.

Лхамият килинса, умумий урта таълим тизимининг давлат таълим стандартида ёшларнинг чукур билими ва касбий етуклиги билан жамиятда уз урнини ва мавкеини мустахкамлай оладиган ракобатбардош, глобал ахборот окимларида мустакил харакатлана биладиган; атрофидагилар билан эркин ва конструктив мулокот урната оладиган, узаро муносабатларда шахсий нуктаи назарини мустакил ифодалай оладиган шахс сифатида тарбиялаш масаласи назарда тутилган. Бу сифатларга мутолаа жараёнининг узига хос жихатларини узлаштириш, укиш ва китобхонлик куникмаларини шакллантириш оркалигина эга булиш мумкин.

Фалсафий ва педагогик маданият маънавий маданиятнинг узвий булаги саналган тушунчалар булиб, укиш мезонлари ва бадиий адабиётга кизикиш ва билим эгллаш йулидаги интилишларни уз ичига олади. Бу эса умумий маънода ахборот олиш маданиятининг таркибига киради.

Мутолаа фаолиятнинг ушбу барча турларига сингиб кетганлиги борасида мулохаза килиш мумкин. Мактаб укувчилари мутолаасининг биз белгилаган муаммосини куриб чикиш нуктаи назаридан ёндашилса, маданият категорияси инсон хаётининг барча сохаларида намоён булувчи фундаментал хусусият сифатида тушунилади. Бу борада профессор Э.И.Йулдошевнинг укиш маданияти тушунчасига берган таърифи уринлидир. Олимнинг таъкидлашича, укиш маданияти дастлаб библиографиялар билан ишлаш, излаган маълумотларини топа билиш, китоб билан батафсил танишиш, ундан унумли фойдаланиш, барча турдаги адабиётлар билан ишлаш куникма ва малакаларини шакллантириш, энг мухими эстетик завкланиш хиссларини тарбиялайди[3].

Инсон мавжудлигининг уч асоси бор. Биринчиси, инсон бутун жамият аъзоси, иккинчидан, у маълум бир ижтимоий гурух аъзоси, учинчидан, инсон шахс сифатида камолга етади. Ушбу боскичнинг хар бири инсоннинг шахс сифатида шаклланишида мухим урин эгаллаб, унинг маънавий-ахлокий ривожланишини белгилайди. Бундан ташкари, шахснинг маънавий-ахлокий шаклланиш жараёни муайян ижтимоий гурух, умуман, жамият томонидан яратилган ижтимоий шарт-шароитлар билан белгиланади. Маънавий-ахлокий ривожланган шахс, ахлокий тамойиллар, умуминсоний кадриятлар хамда узи яшаётган жамиятнинг умуммеьёрларини бирлаштиради.

Китобхонлик тарбиясида мутолаани талаб килиш ёки зурма-зуракилик сингдириш йули билан эмас, балки укувчилардан уз эхтиёж ва кизикишлари доирасида масалага онгли, ихтиёрий ва тизимли ёндашиш оркали шакллантириш мухим саналади. Таникли методист олим С.Матжоновнинг ёзишича, китобхонлик жун тушунча эмас, у истеъдодни талаб этади. Олим китоб укишни урганган болани китобхон деб атамаган холда укиганларини эслаб кайта хикоя киладиган укувчини китобхонлик маданиятига эришган деб хисобламайди. Шунингдек, муаллиф тасвирлаган хаёт вокелигидан ташкари ундаги мухим ва номухим жихатларни фарклаб унга муносабат билдириш китобхонликнинг элементлари эканлиги кайд этилади[4].

Таъкидлаш жоизки, истеъдодли китобхонни тарбиялашда махсус билимлар хам такозо этилади. Бу таркибга берилган мавзу асосида китобни тугри танлай олишга доир тайёргарлик ишларини хам киритиш мумкин. Шу боис мутолаа боланинг хаётий эхтиёжига айланади.

Профессор Р.Ниёзметова тугри айтганидек, укувчиларда мутолаага эхтиёжни уйготишда уларга мутолаа килинганлар юзасидан фикр юритиш, муаллиф томонидан куйилган асосий муаммони англаб етиш, хаётда учрайдиган муаммоларга ечим топишни ургатиш зарур. Бу эса, хакикий мутолаанинг мохиятини англашга замин яратади[5].

Бизнингча, китобхонлик маданиятнинг субъекти сифатида укитувчи ва укувчининг стратегик хамкорлиги мухим саналади. Яъни хар иккала томоннинг ягона дастур ва режа, ижодий муносабатлардаги тизимли харакати зарур жихатдир. Мутолаага йуллашни ривожлантириш - бу мутолаа сохасида шахснинг энг якиндаги ва истикболдаги ривожланиши, уз-узини ривожлантириши майдонини яратиш буйича максадга йуналтирилган педагогик фаолиятдир[6]. Бола (усмир) ва катталар узаро харакатининг маданий шакллари бундай фаолиятни амалга ошириш усулидир. Бундай узаро харакатнинг натижаси шахс ривожланишининг умумий маданий майдонини яратиш булади.

Француаза Дольто болалар мутолаасига багишланган китобининг бир бобини "инстиация" деб атаган. Дольтонинг фикрига кура, боланинг саводсизликдан маданият томон ёркин хамласи - иккинчи тугилишдир[7]. Мутолаа - маданиятга киришнинг мукаррар шарти. Усмирнинг вазифаси янги замон ва маконни яратиш хамда узлаштиришдир. Маданият усмир учун узини курсатиши хамда уз "мен"ини намоён этиш учун уйгун мухитга айланади. Унинг маданиятдаги фаолиятининг бош рагбати -тимсоллар ва киёфалар тизимида узини, уз маъноларини топишдир.

Бизнинг фикримизга кура, китобхонлик маданияти бу - китоб укишга оид билим ва малакаларни эгаллаш оркали укишга нисбатан шаклланадиган муносабат. Лхборотлашув шароитида укувчиларнинг китобхонлик маданиятини ривожлантириш укишга рагбат уйготиш, фаолиятга мотивация бериш ва креатив мухитни юзага келтиришдир.

Хулоса килганда, маданиятда турли маданий меъёрлар, турли катламлар ва гурухларнинг кадрият ва манфаатлари, яъни турли кичик маданиятлар холис тарзда биргаликда мавжуд, улар бир-бирига карши туриши ёки узаро харакат килиши мумкин. Булар хар бир инсоннинг хаёт фаолиятида бевосита намоён булади. Бу - инсоннинг хаёт тарзи, шахс учун якин ва очик булган ижтимоий маданий макон булиб, шу оркали бутун оламни утмиш, бугунги кун ва келажак билан боглайди.

REFERENCES

1. Мирзиёев Ш. Х,ар кайси давлат, хар кайси халк интеллектуал салохияти, юксак маънавияти билан кудратлидир. https://uza.uz/oz/politics/shavkat-mirziyeev-ar-aysi-davlat-ar-aysi-khal-intellektual-s-20-02-2020

2. Назаров Гарб фалсафаси. - Тошкент: Узбекистон Файласуфлари миллий жамияти, 2004. - 719-б.

3. Йулдошев Э. Болалар китобхонлигини урганиш форма ва методлари. - Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1986. - 58-б.

4. Matjon S. Bolalar adabiyotidan saboqlar. O'quv qo'llanma. - Toshkent: Mahalla va Oila, 2022. - 224-b.

5. Ниёзметова Р.Х. Узлуксиз таълим тизимида узбек адабиётини урганиш методикаси. -Тошкент: Фан, 2007. - 173-б.

6. Аванесова Г.А. Взаимодействие культур // Культурология ХХ век. Словарь, СПб., 1997. - С. 97.

7. Дольто Ф. На стороне ребенка / Франсуаза Дольто. - СПб. - М., 1997. - С. 181.

8. Махмудов А. Х., Джураев Р. Х., Ахунжонов А. Т. Дидактический потенциал шахматной игры //Наука и образование сегодня. - 2020. - №. 6-2 (53). - С. 70-71.

9. Махмудов А. Х. ИНТЕНСИФИКАЦИЯ ОБУЧЕНИЯ ПРЕДМЕТА «ШАХМАТЫ» ЧЕРЕЗ РЕШЕНИЯ ШАХМАТНЫХ ЗАДАЧ: 10.53885/ед. 2022.49. 38.098 Махмудов Абдулхалим Хамидович, д. 2 п. н, зам. директора Узбекского научно-исследовательского института педагогических наук им. Кары Ниязи, abdu-hm@ yandex. ru //Научно-практическая конференция. - 2022. - С. 766-768.

10. Джураев Р. Х., Махмудов А. Х., Фефелов В. С. Методология формирования учебно-творческого плана для компетентностной подготовки магистров //Педагогические науки. - 2012. - №. 1. - С. 84-90.

11. Махмудов А. Х., Абдурахмонов З. Б. Таълимда замонавий ракамли технологияларидан фойдаланишнинг ютуклари ва муаммолари //Academic research in educational sciences. - 2021. - Т. 2. - №. CSPI conference 3. - С. 97-99.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.