Научная статья на тему 'Адабий таълим жараёнида мутолаа маданиятини ташхис этиш ва коррекциялашда замонавий ёндашув'

Адабий таълим жараёнида мутолаа маданиятини ташхис этиш ва коррекциялашда замонавий ёндашув Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
820
274
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
китоб / мутолаа маданияти / ифодали ўқиш / шарҳлаш / бадиий таҳлил / машқлар / тренинглар / савол ва топшириқлар / мустақил мутолаа / замонавий ёндашув / книга / культура чтения / выразительное чтение / интерпретация / художественный анализ / упражнения / тренинги / вопросы и задания / самостоятельное чтение / современный подход

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Туракулова Окила Амиркуловна

Мақолада ўқувчиларнинг мутолаа маданиятини ташхис этиш ҳамда уни ифодали ўқиш, машқ ва тренинглар каби замонавий усулларни қўллаш йўли билан коррекциялаш ва ривожлантириш масалалари ёритилган. Шунингдек, мутолаа маданиятини ривожлантиришнинг тизимли тавсифи келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

СОВРЕМЕННЫЙ ПОДХОД К ДИАГНОСТИКЕ И КОРРЕКЦИИ КУЛЬТУРЫ ЧТЕНИЯ В ПРОЦЕССЕ ЛИТЕРАТУРНОГО ОБРАЗОВАНИЯ

В статье раскрываются вопросы диагностики культуры чтения учащихся, её коррекции и развития путём применения таких современных методов как выразительное чтение, упражнения и тренинги. Также приводится систематизированная классификация развития культуры чтения.

Текст научной работы на тему «Адабий таълим жараёнида мутолаа маданиятини ташхис этиш ва коррекциялашда замонавий ёндашув»

Туракулова Окила Амиркуловна,

Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат узбек тили ва адабиёти университети «Ахборот ва замонавий педагогик технологиялар» кафедраси укитувчиси

АДАБИЙ ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА МУТОЛАА МАДАНИЯТИНИ ТАШХИС ЭТИШ ВА КОРРЕКЦИЯЛАШДА ЗАМОНАВИЙ ЁНДАШУВ

ТУРАКУЛОВА О.А. АДАБИЙ ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА МУТОЛАА МАДАНИЯТИНИ ТАШХИС ЭТИШ ВА КОРРЕКЦИЯЛАШДА ЗАМОНАВИЙ ЁНДАШУВ

Маколада укувчиларнинг мутолаа маданиятини ташхис этиш х,амда уни ифодали укиш, машк ва тренинглар каби замонавий усулларни куллаш йули билан коррекциялаш ва ривожланти-риш масалалари ёритилган. Шунингдек, мутолаа маданиятини ривожлантиришнинг тизимли тавсифи келтирилган.

Таянч суз ва тушунчалар: китоб, мутолаа маданияти, ифодали укиш, шарх,лаш, бадиий тах,лил, машклар, тренинглар, савол ва топшириклар, мустакил мутолаа, замонавий ёндашув.

ТУРАКУЛОВА О.А. СОВРЕМЕННЫЙ ПОДХОД К ДИАГНОСТИКЕ И КОРРЕКЦИИ КУЛЬТУРЫ ЧТЕНИЯ В ПРОЦЕССЕ ЛИТЕРАТУРНОГО ОБРАЗОВАНИЯ

В статье раскрываются вопросы диагностики культуры чтения учащихся, её коррекции и развития путём применения таких современных методов как выразительное чтение, упражнения и тренинги. Также приводится систематизированная классификация развития культуры чтения.

Ключевые слова и понятия: книга, культура чтения, выразительное чтение, интерпретация, художественный анализ, упражнения, тренинги, вопросы и задания, самостоятельное чтение, современный подход.

TURAKULOVA O.A. MODERN APPROACH TO DIAGNOSTICS AND CORRECTION OF CULTURE OF READING IN THE PROCESS OF LITERARY EDUCATION

In the article the issues of students' reading culture diagnostics, these correction and development by implementing of such modern methods as an expressive reading, exercises and training are lightened. The systematized classification of reading culture development is also provided.

Keywords: book, culture of reading, expressive reading, interpretation, artistic analysis, exercises, training, questions and tasks, independent reading, modern approach.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 11

Бугунги кунда мамлакатимизда «2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Царакатлар стратегияси» асосида барча соца ва тармоцларда улкан узгаришлар амалга оши-рилмоцда.

Бу борада жамият хаётида эзгу кадрият ва анъаналарни чукур карор топтириш, хусусан, халкимиз, айникса, ёш авлоднинг маънавий-интеллектуал салохияти, онг-тафаккури ва дунёкарашини юксалтириш, она Ватани ва халкига мухаббат ва садокат туЙFуси билан яшайдиган баркамол шахсни тарбиялашда бекиёс ахамиятга эга булган китобхонлик маданиятини ривожлантиришда янгича бир замонавий ёндашув асосида алохида эътибор каратилмокда. Жамиятда мутолаа маданияти-нинг таркиб топиши, шаклланиши ва ривож-ланишида хам умумий маданият, яъни укув-чи-ёшларнинг ялпи ижтимоий, иктисодий, маънавий тайёргарлик даражасининг урни ва роли бекиёсдир.

Мутолаа маданияти уз навбатида, китобга кизикиш, укувчиларнинг адабиётлар билан кенгрок танишиш раFбати, китоб ва у билан ишлаш х,акидаги махсус билимларга эга булиш, шунингдек, ахборот манбаларидан тулик фойдаланишда куникма ва малакага эга булишни такозо этади. Мутолаа маданияти кишининг манбани тулаконли тушуниши, ундан эстетик завк олиши, муаллиф фикри ва Fоясини англаши хамда уни бахолай олиши каби хусусиятларга эга булишини таъмин-лайди. Китобни танлаш, уни тез укиш, авай-лаб саклаш, шахсий кутубхона ташкил этиш, укилган китобларни бошкаларга тавсия эта олиш хам мутолаа маданиятига киради. Демак, мутолаа маданияти инсонни бевосита амалиётга киришиш, хаёт билан уйгунлашиш, маънавий фойда олишга йуналтиради1.

Бугунги шиддатли ва мураккаб глобалла-шув даврида юзага келаётган мафкуравий хатарлар ва тахдидларга карши курашиш китобхонлик маданиятини янада юксалти-

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 12 январдаги «Китоб махсулотларини чоп этиш ва таркатиш тизимини ривожлантириш, китоб мутолааси ва китобхонлик маданиятини ошириш хамда тарFибот килиш буйича комиссия тузиш туFрисида»ги Ф-4789-сон фармойиши.

риш, айникса, болалар ва ёшларни китобга ошно килиш, кутубхоналарда мутолаани раFбатлантириш каби катор долзарб масала-лар ечими билан чамбарчас боFлик.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 12 январдаги «Китоб махсулотларини чоп этиш ва таркатиш тизимини ривожлантириш, китоб мутолааси ва китобхонлик маданиятини ошириш хамда тарFибот килиш буйича комиссия тузиш туFрисида»ги Ф-4789-сон фармойиши ана шу эзгу ишларни янги, янада юксак боскичга кутаришга каратил-ганлиги билан Fоятда ахамиятлидир.

Республикамизда мутолаа маданиятини мутолаа технологияси, даражаси ва интен-сивлиги асосида шакллантиришга доир бир катор илмий-тадкикот ишлари олиб борил-ган. Жумладан, социология фанлари доктори А.А.Умаров2 «Ижтимоий-маданий тараккиётни таъминлаш ва комил инсон шахсини шакл-лантиришда мутолаанинг роли», Д^аниева «Укув жараёнида кутубхоначи ва укув фанлари укитувчиларининг хамкорлиги3 номли илмий-тадкикот ишларида мутолаа мадания-тининг мухим таркибий жихатлари ундаги ихтиёрийлик, таълим олишда онглилик, фао-лият турининг эркин танлаш, уз-узини ривожлантириш эхтиёжи тамойиллари билан боFлик булиб, бу замонавий ёндашув укувчи шахсини шакллантиришда мухим омил булиб хизмат килиши таъкидланган4.

Бугунги кунда адабий таълим жараёнида укувчиларда мутолаа маданиятининг ривож-

2 Умаров А.А. Ижтимоий-маданий тараккиётни таъминлаш ва комил инсон шахсини шакллантиришда мутолаанинг роли. / Ижт. фан. доктори дисс. - Т., 2005. -240-241-6.

3 Fаниева Д. Укув жараёнида кутубхоначи ва укув фанлари укитувчиларининг хамкорлиги. / Педагогика фан. номзоди дисс. - Т., 2008. -90-108-б.

4 Хусанбоева КП. Узбек адабиётини таълими давлат тилидан бошка тилларда олиб бориладиган мактабларда укитишнинг илмий-методик асослари. / Педагогика фан. номзоди дисс. - Т.: Педагогика илмий-тадкикот инсти-тути, 1997. 218-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 11

ланганлигини замонавий ёндашув асосида ташхис этиш, коррекциялаш мух,им ах,амиятга эга. Бадиий асарларни укиб-урганиш самара-дорлиги, уларни бадиий идрок этиш, тах,лил килиш, ташхислаш, асосан, амалий машFу-лотларда, тажриба-синов ишлари билан боF-лик тарзда олиб борилиши мутолаа мадания-тининг негизидир.

Мутолаа маданиятини ташхислаш - бу укувчиларда мутолаа куникма ва малакала-рининг шаклланганлигини аниклаш, назорат килиш, вокеликнинг кейинги ривожини тах,мин килиш, демакдир.

Адабий таълим жараёнида бадиий асарларни укиб-урганиш самарадорлиги, уларни бадиий идрок этиш асосан амалий машFулотлар билан боFлик олиб борилади.

Адабий таълим жараёнида китоб мутола-аси, мутолаа маданиятини ташхис этиш ва коррекциялаш юзасидан Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети академик лицейи, Тошкент тукимачилик ва енгил саноати институти академик лицейи ва Карши давлат университети академик лицейида таж-риба-синов ишлари олиб борилди. Бу урга-ниш билан 165 укувчи камраб олинган. Нати-жада адабий таълим жараёнини тил таълими билан интеграциялаш асосида куйидаги х,олат-ларни х,исобга олиш лозимлиги аникланди:

- бадиий асардаги матн укилиб, дастлабки савол-жавоблардан сунг мужассам топширик-лар бажарилиши, шунингдек, кайта х,икоя килишга утилган дарслар натижасида нутк устиришнинг кайси жих,атлари таъминланиши;

- матн укилиб, нотаниш сузлар тушунти-рилгач, матн мазмуни кайта х,икоя килди-рилган дарслар натижасида ёзма ва оFзаки нутк устиришнинг кайси жих,атлари таъмин-ланиши.

Мутолаа асосида укувчилар нуткини устириш буйича олиб борилган тажриба-синов ишларида ифодали ва тез укиш, асар матни устида ишлаш яхши самара беради. Суз ва суз шакллари грамматик воситалар талаф-фузи ва имлосини узлаштириш, укувчининг суз бойлигини ошириш ва бу бойликни фаол-лаштиришга, гап тузиш, матн яратиш малака-сини ривожлантиришга каратилади.

Коррекция - лотинча «соггес1ш» сузидан олинган булиб, тузатиш, туFрилаш маънола-рини билдиради. Мутолаанинг них,оятда катта таълимий ва тарбиявий роли айни ана шу самарали шароитлар туфайлигина юзага чикади. У укув предмети сифатида укувчилар нуткининг такомилида, болаларнинг китоб-хонлик маданиятининг юксалишида, китобни тулик бадиий идрок этиш кобилиятининг шаклланиши ва ривожида бекиёс ах,амиятга молик. Маълумки, бадиий асарларни идрок этиш ундаги образлар тизимини англаш ва кабул килишга бориб такалади. Мутолаани коррекциялашда тренинглар, семинарлар мух,им ах,амиятга эга.

Бунда укитувчи ва укувчи х,амкорлиги ^ал килувчи омилдир. Ана шу омил ишга тулик тушсагина, укувчи шахсида Fоявий, ахлокий-маънавий, эстетик ривожланиш содир булади. Ундаги тасаввур имконлари кенгайиб, ижо-дий х,амкорлик кобилияти камол топади, айни пайтда ифодали укиш, фикрни оFзаки ва ёзма баён эта олиш куникма ва малакалари, истеъ-дод ва кобилиятлари шаклланади.

Методист олим К.Йулдошев бадиий асарни укишнинг уч асосий методини тавсия этади:

• ижодий идрок этиш (тах,лил килиш, ижо-дий укиш, изланиш);

• тах,лил этиш, талкин килиш;

• синтезлаш, бирлаштириш1.

Бадиий асар укиш х,акидаги уз талкин-ларини давом эттириб, олим ижодий укишга алох,ида урFу беради. Бундан ташкари, ифодали ва шарили укиш, укитувчи ва укувчининг сузи, укувчилар билан сух,бат, бадиий асар ва х,аётий кузатишлар асосида топширикларни мух,окама килиш, савол ва режалар тузиш мутолаа маданиятини ташхислашда асосий омилдир. Ижодий укиш методи адабиёт фани учун янгилик эмас. Адабиёт дарсларида ижодий укиш, ифодали укиш, актёрларнинг пье-салардан айрим сах,наларни укишига тез-тез мурожаат этиб турилади. Янгилиги, укувчи-ларни ифодали укишга ургатиш, укитувчининг бадиий матнни шарх,лаб ургатиши (изошли укиш) ^амда уларнинг асарнинг чукуррок

1 Йулдошев К. Янгиланган педагогик тафаккур ва умумтаълим мактабларида адабиёт укитишнинг илмий-методик асослари. / Педагогика фан. доктори дисс. - Т., 1997. -256-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 11

эмоционал идрок этишини таъминлаши назарда тутилади

Методист олима М.Миркосимова курсатиб утганидай: »Адабий тахлил шеър ёки насрий асарни ифодали укишдан бошланади». Укиш давомида ижодкор яратган тафаккур тизими англанади, узлаштирилади, мухокама кили-нади, китобхон куз унгида яратилган поэтик манзарани яратишда шоир ёки ёзувчи кул-лаган тасвирий воситаларга сиртдан ахамият берилмайди, асосий эътибор укиш жараё-нида мазмун, образнинг ички маъноларига жалб этилади. Аммо тахлил жараёнида ана шу маъноларни ифода этишга сафарбар килинган барча воситалар урганилади1.

Бадиий асарнинг синфда таъсирчан килиб бадиий укилиши укувчиларни хеч качон локайд колдирмаслиги, уларнинг рухиятига кириб бориб, ижобий таассурот х,осил килиши, бу эса асарга кизикишни кучайти-риши куплаб тажрибалар билан далилланган. Хусусан, синфда бадиий ифода билан укилган асарлар укувчилар эътиборини узига тортиш-дан ташкари, санъаткорлик билан укиётган устозга эхтиром хиссини тарбиялайди, уларнинг хар бирида асарни худди шундай укишга хавас уЙFотади.

Методист олима Р.Ниёзметова укувчиларга укитувчи берадиган изох ва шархлар хакида гапириб, укувчидан унинг шахсий, купинча тушунтириб булмайдиган холатлари, баъзида эса <^алати» саволларидан келиб чикиш лозимлигини уктиради2.

Шар^лаб урганиш нотаниш суз ва суз бирикмалари, ибора ва мураккаб танбехлар, тарихий жой номлари х,амда баъзи адабий ках,рамон тимсолларини изохланишини анг-латибгина колмай, асарнинг Fоявий-бадиий хусусиятларини адабий эстетик тахлил воси-тасида урганишни хам уз ичига олади.

1 Миркосимова М. Укувчиларда адабий тахлил малака-сини шакллантириш ва такомиллаштириш асослари. — Т.: «Фан», 2006. -18-6.

2 Ниёзметова Р.Х Узлуксиз таълим тизимида узбек ада-биётини урганишнинг назарий методик асослари. / Док. дисс. - Т.: Низомий номидаги ТДПУ, 2007. -98-б.

Савол ва топшириклар бадиий асар, асар матнини урганишнинг энг туFри йулларни беради. Савол ва топшириклар тизимини яратишда бадиий асарни бир бутунича тахлил килиш асосий коидалар сифатида каралади. Шунга кура, асардаги образ персонаж харак-терини англашга йуналтирилган савол ва топ-шириклардан кенг фойдаланиш, бир туркум савол-топшириклар оркали укувчини бадиий асар тилини урганишга сафарбар этиш, шунингдек, урганилаётган асарнинг жанр хусусиятини хисобга олиш зарур.

Маълумки, адабий таълим жараёнида укилган бадиий асарлар юзасидан семинар-тренинглар, конференциялар утказиш, машк-лар бажариш укувчининг олган билимларини янада мустахкамлайди. Семинар ва тренинг-ларда укитувчи синфдагига нисбатан, хар бир укувчи билан купрок муносабатда булади, укувчиларнинг ижодкорлик кобилиятини хисобга олган холда, маъруза билан бирга, машFулотни тадкикот усулида уюштиради. Тадкикот усулининг кулланилиши уларда тадкикотчилик куникмасини устиради. Тренинг машFулотларида уюштириладиган сух-бат, мунозара турли характерда булиши, баъ-зан маърузанинг узвий кисми сифатида утка-зилиши мумкин.

Сухбатда изланиш (эвристик) усулидан фойдаланиб, укувчиларга муаммоли топши-рик бериш оркали уларнинг изланишли фао-лияти, билиш кобилияти ривожлантирилади ва шу йул билан укилган бадиий асарнинг самарали узлаштирилишига эришилади. Тренинг машFулотлардаги амалий ишлар, урга-нилганларини такрорлаш характерида булиб, укувчиларнинг аввал эгаллаган билимлари такрорланади, умумлаштирилади ва мустах-камланади. МашFулот давомида укувчилар кичик хажмдаги мустакил ишларни хам бажа-радилар. Бу жараёнда улар бадиий асарни тахлил килиш, бадиий асар матни, танкидий макола ва илмий адабиётлар устида ишлай-дилар, библиографиялар тузадилар. Бу эса, уз навбатида уларда бадиий асар устида ишлаш, адабиётлардан фойдаланиш усулларини эгал-лаб боришларига ёрдам беради.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 11

Tpeнинг мaшFyлoтлapидa aмaлий ишлap yкyвчилap ^ухи вa яккa укувчи билaн aмaлгa oшиpилaди. МaшFyлoтлapдa xap биp мacaлa aник мaкcaд acocидa х^л килинaди. Сeминap мaшFyлoти yкyвчилapдa муа^кил фикpлaш кyникмacини ycтиpaди, yлapнинг y3apo фикp aлмaшyви учун кyлaй шapoит яpaтaди. Сeминap мaшFyлoтидa yкyвчилap peфepaтлap ëзaдилap, мaъpyзa килaдилap, уни y3apo мyхoкaмa килaдилap, aйpим мухим мyaммoлap хaкидa cyхбaтлaшaдилap, уки-тувчи киpиш ëки якyнлoвчи фикpни бaëн этaди.

Мacлaхaт, йyл-йypик шaклидaги ceминap э^ мacaлaни хaл килиш, aнглaб oлиш, aйникca, мaъpyзa килaдигaн yкyвчилapгa ^rra ëpдaм бepaди.

Фaкyльтaтив мaшFyлoтлapдa oлиб бopилa-дигaн бapчa иш тypлapидa, acocaн, укувчи-лapнинг ишни му^кил бaжapишлapи вa мycтaкил фикpлaшлapигa эътибop бepилaди. Бу эca, уз нaвбaтидa, тaълимни индивидyaл-лaштиpишни тaкoзo этaди. Укитувчининг pax-бapлик poли вa мacъyлият xиccини xaм oши-paди. Укyвчилap бaжapaдигaн мycтaкил ишнинг caмapaли булиши учун yкитyвчидaн xap тoмoнлaмa пyxтa тaйëpгapлик ^иш тaлaб этилaди. Укитувчи тpeнинглapдa cyxбaт вa мyнoзapaлap yюштиpишдaн oлдин yлap-нинг мaвзycини бeлгилaйди, peжacи, укувчи-лapгa бepaдигaн caвoл вa тoпшиpиклapни тyзaди, бaжapилaдигaн aмaлий ишлapни aниклaб oлaди, cyxбaт вa мyнoзapa мaвзycигa дoиp aдaбиëтлapни ^^тиб, yлapни укишни тaвcия килaди, шу билaн биpгa, yкyвчилapнинг илмий-тaнкидий мaнбaлap билaн мycтaкил ишлaш кyникмaлapини эгaллaшлapи учун мacлaxaт, йyл-йypик бepaди.

Бу мacлaxaтдaн acocий мaкcaд - укувчи-лapгa укиган китoб вa мaкoлaлapининг библиo-гpaфияcини тузиш, yлapдaн кyчиpмaлap oлиш Koидaлapи, кyтyбxoнaлapдa кaтaлoг, мaълy-мoтнoмaлapдaн фoйдaлaниш, кepaкли ки™б-лapни тaнлaш, yлapдaн кoнcпeкт oлиш, ^p-тoчкaлap тaйëpлaш, мaъpyзa мaтнлapини ëзиш йyллapини тyшyнтиpишдaн ибopaт бyлaди. Укyвчилap тaйëpлaгaн ишлap ^иб

чикилaди, мaкcaдгa мyвoфиклapи мaъкyл-лaнaди, ^мчилиги 6op бул^н иш эгaлapигa мacлaxaтлap бepилaди. Шу йул билaн укув-чилapдa бу ишлap xaкидa тулик тacaввyp xocил килинaди, китoб билaн ишлaш, yндaн фoйдaлaниш кyникмacи ycтиpиб бopилaди.

Tpeнинг мaшFyлoтлapидa xaм oдaтдaги дapcлap кaби acocий эътибop бaдиий acap, уни тaxлил килиш, яpaтилиш тapиxи, o6pa3-лap тизими, тacвиp вocитaлapигa кapaтилaди, кypгaзмaли вocитaлapдaн фoйдaлaнилaди. Tpeнинг мaшFyлoтидa кaтнaшyвчилapнинг билими ^нф мaшFyлoтидaги кaби бaxoлaн-мaйди. Улapнинг билими, фaoлиятигa кyйилa-дигaн бaxo - укитувчи вa ypтoклapининг y тaйëpлaгaн вa килгaн мaъpyзaлapи, мaвзy-лapни ypгaниш, мyнoзapa вa cyxбaтлapдa фaoл иштиpoки учун билдиpгaн ммимий Kyтлoвлapи вa тaбpик cyзлapидиp. Мaвзyни мycтaxкaмлaш бyйичa caвoл-тoпшиpиклap ycтидa ишлaнaди.

Мyтoлaaни тaшxиcлaшнинг кyйидaги жиxaтлapини кeлтиpиш мумкин.

1. Берилган асарни цайта ^икоялаш орцали мазмунини та^лил цилиш. Бу мaшкни бaжapиш пaйтидa yкyвчилap aввaл acap мaтни билaн тaнишиб чикaдилap, cyнгpa укитувчи yкyвчилapгa caвoллap бepиб, yлap-нинг диккaтини cyxбaтнинг мaзмyнигa ^pa-тaди. Бyндa y acocий эътибopни мyлoкoт иштиpoкчилapининг мaкcaдлapини тушунти-pишгa кapaтaди. Бyндaн тaшкapи, укитувчи cyxбaтдoшлapнинг aнa шу мaкcaдлapни aмaлгa oшиpиш учун нуткни кaндaй тapздa тyзишлapигa xaм yкyвчилapнинг дик^тини тopтишгa xapaкaт килaди. Acapнинг мaзмy-нини тaxлил килишни мaълyм дapaжaдa eнгиллaштиpиш учун бyндaй мaшкни бoшлaш oлдидaн aнa шу cyxбaт кaндaй вaзиятдa юзaгa кeлишини тyшyнтиpиб бepиш мaкcaдгa мyвo-фик бyлaди.

2. Узгалар нутцини кузатиш ва та^лил цилиш асосида цайта ^икоялаш. Бу мaшкни тaшкил этишдa зaмoнaвий oвoзни ëзиб oлиш вocитaлapи, жyмлaдaн, мoбиль тeлeфoнлap-дaн фoйдaлaниш мумкин. Дapcдa укитилиши кepaк бyлгaн мaтн caнaб yтилгaн ayдиoвocи-

ЗAMOНAВИЙ ТAЪЛИM I COВPEMEННOE OБPAЗOВAНИE 2018, 11

таларга ёзиб олинади ва укувчиларга эшит-тирилади. Матн бевосита укитувчи томони-дан хам ифодали укиб берилиши мумкин. Бундай материаллар асосида утказиладиган машк олдидан болаларга нуткни кузатиш, унинг мазмуни ва шаклини тахлил килишга каратилган махсус топширикларни бериш лозим.

3. Ролли уйинлар оркали цайта ^икоя-лашни ташкил этиш. Урганилган матн сахна-лаштирилади. Бу машк куйидаги тартибда утказилади. Укувчилар матн мазмуни билан танишадилар. Хар бир ролни ижро этувчи укувчи танланади ва уларга йурикномалар берилади. Шунинг учун машк олдидан укитувчи кискача кириш сузи ёрдамида укувчиларга умумий вазият, мулокот ташкил эти-ладиган шарт-шароит, мулокот иштирокчи-ларини тасвирлаб бериши лозим. Аммо уйинни утказиш учун бундай кириш сузининг узи кифоя килмайди. Зеро, машк жараёнида хар бир укувчи узининг ролини туFри ижро этишини таъминлаш учун укувчиларга персо-нажлар хакида батафсил маълумот бериш ва асарни укиган булиши керак булади.

Адабий таълим методикаси илмининг бугунги замонавий талаблари буйича укувчи у ёки бу хилдаги бадиий асарни укиш, тушу-ниш оркали мустакил фикр юритиш, мулохаза килишни кундан-кунга урганиб боради. Бу уз-узидан амалга ошмайди, албатта. Бола асар устида ишлашни билиши керак. Шунда унинг мустакил нуктаи назари шаклланади. Уз-узидан маълумки, бу фазилат узгаларнинг ташкаридан берган маслахати махсули эмас, укувчининг куп китоб мутолаа килиши, муто-лаанинг самараси уларок уз шахсий фикри, мустакил уйлаши ва бир карорга келишининг натижаси булади.

Юкоридаги фикрлардан келиб чикиб, адабий таълим жараёнида укувчи-ёшларнинг мутолаа маданиятини ташхис этиш ва кор-рекциялашнинг замонавий жихатлари буйича куйидаги тавсияларни беришимиз мумкин:

• усмирлар маънавияти тадрижий ривож-ланиб борувчи фаол жараён эканлигини эътиборга олган холда, усмирлар тарбиясига

масъул ижтимоий институтлар - оила, таълим муассасаси ва бошкалар уларнинг китобхон-лик маданиятини максадли ва режали равишда шакллантириб, ташхислаб бориш-лари лозим;

• таълим жараёнини дарсликлар, укув кулланмалари, шунингдек, усмир-ёшларнинг дунёкарашини кенгайтиришга хизмат кила-диган анъанавий ва замонавий манбалар билан таъминлашни йулга куйиш даркор;

• мутолаа маданиятининг негизида ахбо-рот манбалари, яъни китоблар ва электрон маълумот базалари туришини назарда тутиб, таълим муассасасидаги кутубхоналар учун республикадаги етакчи кутубхоналарнинг фондларидан хамда электрон ресурсларидан электрон почта ва ички почта оркали фойда-ланиш имкониятларини яратиш лозим;

• мактаб таълими, академик лицейлар-нинг укув режасига «Мутолаа маданияти», «Мутолаа психологияси» ва «Китоб муто-лааси» номли кушимча дарс соатларини киритиш максадга мувофик;

• республикамиздаги мактаб, академик лицейлар тизими шахсда мутолаа маданиятини максадли равишда шакллантиришда мухим буFин эканлигини эътиборга олиб, ахборот-ресурс марказлари (АРМ) ходимлари билан таълим жараёнининг педагогик жамоаси, шунингдек, укувчи-ёшларнинг оила аъзолари билан мутолаа маданиятини оши-риш буйича мустахкам хамкорликни йулга куйиш лозим;

• академик лицей укувчиларини АРМла-рига жалб килишнинг янги шакл ва усуллари-дан, хусусан усмир-ёшлар психологиясидан келиб чиккан холда сохада ижобий ютукларга эришган замон кахрамонларининг эсдалик-лари, улар хакида хикоя килувчи андроид китоблар ёки хужжатли фильмлар каби ман-балардан самарали фойдаланишни ташкил этиш керак1.

1 Абдулазизов А.. Академик лицей ва касб-хунар кол-лежларида мутолаа маданиятини шакллантириш жараёнининг социологик тахлили. / Соц. фан. номзоди дисс. - Т., 2010. -.25-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 11

Aдабиётлар руйхати:

1. Узбeкиcтoн Рecпyбликacи Пpeзидeнтининг 2017 йил 12 янвapдaги «Китоб мax-cyлoтлapини чoп этиш вa тapкaтиш тизимини pивoжлaнтиpиш, китоб мyтoлaacи вa китoбxoнлик мaдaниятини oшиpиш xaмдa тapFибoт килиш бyйичa шми^ия тузиш тyFpиcидa»ги Ф-4789-coн фapмoйиши.

2. Aбдyлaзизoв A. Aкaдeмик лицeй вa кacб-xyнap кoллeжлapидa мyтoлaa мaдaния-тини шaкллaнтиpиш жapaëнининг coциoлoгик тaxлили. I Co^ фaн. нoмзoди диcc. - T., 2010. -25-б.

3.Faниeвa Д. Укув жapaëнидa кyтyбxoнaчи вa укув фaнлapи Укитyвчилapининг Xaмкopлиги. II Пeдaгoгикa фaн. нoмзoди диcc. - T., 2008. -90-108-б.

4. Йyлдoшeв К. Янгилaнгaн пeдaгoгик тaфaккyp вa yмyмтaълим мaктaблapидa aдa-биëт укитишнинг илмий-мeтoдик acocлapи. I Пeдaгoгикa фaн. дoктopи диcc. - T., 1997. -256-б.

5. Maшpик зaмин - xикмaт бycтoни. I Tapжимoн, тyплoвчи, мaълyмoтнoмa xaмдa изoxлap мyaллифлapи: Х^мидий вa M.Xacaний. Tyлд. 2-нaшp. - T.: ^ap^», 2008. -464-б.

6. Mиpкocимoвa M. Укyвчилapдa aдaбий тaxлил мaлaкacини шaкллaнтиpиш вa тaкo-миллaштиpиш acocлapи. - T.: «^am», 2006. -18-б.

7. Hapзyллaeв О. Китоб - миллaтнинг мaдaний вa мaънaвий мepocи. II muslim. uzI...I2328-kitob-millatning-madanij-va-ma-navij-m

8. Hиëзмeтoвa Р.Х. Узлyкcиз тaълим тизимидa yзбeк aдaбиëтини ypгaнишнинг нaзa-pий мeтoдик acocлapи. I Пeдaгoгикa фaн. дoктopи диcc. - T., 2007. -14-51-б.

9. Умapoв A. Myтoлaa мaдaнияти (Китoб инcoн учунми ëM инcoн китoб учун). II «Xaëт вa ^нун» гaзeтacи, 2004 йил, 6-гон.

10. Умapoв A.A. Ижтимoий-мaдaний тapaккиëтни тaъминлaш вa кoмил ин^н Luax-cини шaкллaнтиpишдa мyтoлaaнинг poли. I Coц. фaн. дoктopи ди^. - T., 2005. -240-241-б.

11. Xycaнбoeвa К.П. Aдaбий тaълим жapaëнидa Укyвчилapни мycтaкил фикpлaшгa Уpгaтишнинг илмий-мeтoдик acocлapи. I Пeдaгoгикa фaн. дoктopи диcc. - T., 2007. -262 -б.

ЗAMOНAВИЙ ТAЪЛИM I COBPEMEHHOE OБPAЗOВAНИE 2018, 11

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.