Научная статья на тему 'УМУМИЙ ЎРТА ТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИДА ТАЪЛИМИЙ-МАДАНИЙ МУҲИТНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ЎҚУВЧИЛАРДА ИЖОДИЙ ТАФАККУРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ИМКОНИЯТЛАРИ'

УМУМИЙ ЎРТА ТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИДА ТАЪЛИМИЙ-МАДАНИЙ МУҲИТНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ЎҚУВЧИЛАРДА ИЖОДИЙ ТАФАККУРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ИМКОНИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Клиническая медицина»

CC BY
38
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
умум таълим мактаблари / маданий муҳит / ўқувчилар / ижодий тафаккур / ижодий фаолият / эвристик методлар / когнитив методлар

Аннотация научной статьи по клинической медицине, автор научной работы — Гаипов Дилшод Жумабекович

Ушбу мақолада ўқувчиларнинг ижодий тафаккур қилишга ўргантиш йўллари ва уларни маданий-таълимий муҳитни ривожлантиришда қўллаш, ўқувчини мустақил ижодий фикрлаш, изланишга ўргатишнинг эвристик методлари ҳақида маълумотлар берилган. Шунингдек ўқувчиларда ижодий тафаккурни, ижодий изланишларни ривожлантириш учун турли ижодий фаолиятлар тавсия қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «УМУМИЙ ЎРТА ТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИДА ТАЪЛИМИЙ-МАДАНИЙ МУҲИТНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ЎҚУВЧИЛАРДА ИЖОДИЙ ТАФАККУРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ИМКОНИЯТЛАРИ»

УМУМИИ УРТА ТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИДА ТАЪЛИМИИ-МАДАНИИ МУ^ИТНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА УЦУВЧИЛАРДА ИЖОДИИ ТАФАККУРИНИ

РИВОЖЛАНТИРИШ ИМКОНИЯТЛАРИ Гаипов Дилшод Жумабекович

Нукус давлат педагогика институти "Педагогика" кафедраси катта укитувчиси, PhD

https://doi.org/10.5281/zenodo.7930910

Аннотация. ушбу мацолада уцувчиларнинг ижодий тафаккур цилишга ургантиш йуллари ва уларни маданий-таълимий мууитни ривожлантиришда цуллаш, уцувчини мустацил ижодий фикрлаш, изланишга ургатишнинг эвристик методлари уацида маълумотлар берилган. Шунингдек уцувчиларда ижодий тафаккурни, ижодий изланишларни ривожлантириш учун турли ижодий фаолиятлар тавсия цилинган.

Калит сузлар: умум таълим мактаблари, маданий мууит, уцувчилар, ижодий тафаккур, ижодий фаолият, эвристик методлар, когнитив методлар.

Умумий урта таълим мактабларидаги таълимий-маданий мухитни шакллантириш натижасида укувчилар аста-секин ижод оламига кира бошлайдилар. Бу эса укувчиларнинг таълим мухитида яшашлари, сузлардан купрок фойдаланишлари, яъни уларнинг лугат бойлигини оширишга кумаклашади. Бунинг натижасида укувчилар уз-узлари ва атрофдагиларга саволлар бера бошлайдилар. Х,иссиётлари доирасида мавжуд вокеликни идрок этиш, тушуниш, куришга муваффак буладилар. Бу жараёнда тугиладиган фикрлар, хис-туйгулар укувчининг таълим жараёнида кулга киритган натижаси хисобланади. Бундай машклар укувчиларга турли нуктаи назарлардан туриб вокелик хакида фикрлаш ва уларни тушуниш лаёкатини шакллантиради. Укувчи узининг билиш жараёнига нафакат аклий, балки миссий натижаларни хам уйгунлаштириш имкониятига эга булади.

Укувчиларнинг ижодий тафаккур йули уларнинг индивидуал ривожланишини хисобга олишни такозо килиб, бу уз навбатида, таълим олувчиларнинг имкониятлари, кизикишлари, майлларидан келиб чиккан холда укув жараёнини табакалаштиришни талаб килади. Мазкур жараёнда укитувчи узининг касбий махорати доирасида укувчиларга нисбатан индивидуал ёндашувни татбик эта олиши мухим ахамиятга эга.

Эвристик методлар когнитив методлар билан уйгун тарзда кулланилади. Укитишнинг когнитив методлари хам эвристик топшириклар каби укувчини мустакил ижодий фикрлаш, изланишга ундайди. Бундай методлар сирасига:

- укувчиларни ижодий фаолликка ундовчи методлар;

- фикрий фаолиятга олиб кирувчи методлар;

- укувчиларни образли хамда рамзий белгилар ёрдамида ишлашга жалб килувчи

методлар;

эвристик саволлар билан мурожаат килиш методи; киёслаш методи;

далилларни далиллардан фарклаш методи; эвристик кузатиш методи; эвристик тадкикот методи; тушунчаларни лойихалаш методи; коидаларни лойихдлаш методи; фаразларни илгари суриш методи; башорат килиш методи;

- хатолар устида ишлаш методи;

- назарияларни лойихалаш методи кабилар киради.

Биз куйида уларнинг баъзилари устида батафсил тухталамиз:

Эмпатия, яъни укувчиларни ижодий фаолликка рух,лантирувчи методлар

укувчининг атрофдагилар одамлар, нарса ва буюмларнинг холатини хис этишларига кумаклашади. Х,иссий-образли тасаввурлар ёрдамида укувчилар урганилаётган объектни англашга муваффак буладилар, унинг ички узига хос жихатларини хис этадилар ва тушунадилар. Мазкур методни муваффакиятли куллаш оркали укитувчилар укувчиларнинг холатини аниклаш, уларнинг туйгуларини хис этишга эришадилар. Дастлаб бу метод уйин тарзида амалга оширилади. Мазкур жараёнда укувчилар кувонч, завкланиш хиссини туядилар. Таълим натижалари олиниб, унинг мохияти англангандан кейин эса укувчилар ушбу методга укитиш методи сифатида жиддий ёндаша бошлайдилар. Мазкур метод ёрдамида укувчилар дунёни, хайвонот ва усимликлар оламини англайдилар, уларнинг дунёкарашида туб узгариш юз беради. Табиатга нисбатан алохида мухаббат билан карайдилар. Бу эса уларнинг эртаклар тукишларига замин хозирлайди. Болалар аста-секин ижод оламига кира бошлайдилар. Бу эса укувчиларнинг таълим мухитида яшашлари, сузлардан купрок фойдаланишлари, яъни уларнинг лугат бойлигини оширишга кумаклашади. Бунинг натижасида укувчилар уз-узлари ва атрофдагиларга саволлар бера бошлайдилар. Х,иссиётлари доирасида мавжуд вокеликни идрок этиш, тушуниш, куришга муваффак буладилар. Бу жараёнда тугиладиган фикрлар, хис-туйгулар укувчининг таълим жараёнида кулга киритган натижаси хисобланади. Бундай машклар укувчиларга турли нуктаи назарлардан туриб вокелик хакида фикрлаш ва уларни тушуниш лаёкатини шакллантиради. Укувчи узининг билиш жараёнига нафакат аклий, балки миссий натижаларни хам уйгунлаштириш имкониятига эга булади. Ушбу метод укитувчилар томонидан кам кулланилади, бирок у эвристик таълимнинг самарали методи булиб, укувчиларнинг фойдаланмаётган имкониятларини руёбга чикаришга хизмат килади. Бошлангич синф укувчилари учун хос булган хусусиятлардан бири кузатган вокеликларини хис этиш, улар асосида уз кечинмаларини бойитиш, узларини ураб турган мухитни билиш ва хис этишга интилишдир.

Укувчиларни образли куриш оркали фаолликка ундовчи метод объектларни хиссий-образли тадкик этишларига кумаклашади. Укитувчи укувчиларга объектларнинг белгилари, шаклига назар ташлаш, уларда курган образларини чизиш, уларнинг нимага ухшашлигини тасвирлаш хакида топширик беради. Ёки укувчиларга узбек мумтоз мусикасига оид асарларни тинглаш вазифасини топширади. Улар мазкур топширикларни бажариб булганларидан кейин укитувчи саволлар беради. "Бастакор ушбу мусика оркали нима демокчи булган?", "Сиз ушбу мусикани тинглаганда нималарни хис этдингиз, тасаввурингизда нималар пайдо булди?", "Ушбу мусиканинг оханги кандай: тезми ёки сокинми?". Шу билан бир каторда укитувчи укувчиларга мусикани тинглаганларидан кейин тасаввурларида кандай образ гавдаланганлигини чизиб курсатиш хдкида топширик беради.

Фикрий фаолиятга олиб кирувчи методлар урганилаётган объектга бир вактнинг узида укувчининг куриш ва фикрлаш фаолиятини жалб этиш имконини беради. Шу асосда улар объектда мужассамлашган фикрни, унинг узига хослигини англашга муваффак буладилар. Бу жараёнда укитувчи укувчиларда фаоллик курсатиш кайфиятини хосил килиши лозим. Бу эса фаол хиссий-фикрий билиш фаолияти натижасида вужудга

келади. Укитувчи укувчиларда фикрий фаолликни хосил килиш учун куйидаги саволлар билан мурожаат килиши мумкин: "Муайян ходиса ёки предметнинг белгилари ёки келиб чикиш сабабларини айтиб беринг?", "Муайян нарса ёки буюмлар кандай тузилган, унинг узига хос жихатлари нималарда намоён булади?". Ушбу методни куллаш натижасида укувчиларда ноанъанавий билиш сифатлари таркиб топади.

Рамзий куриш методи хакикатни чукур англашнинг узига хос усули хисобланади. Мазкур метод хакикатни кузатиш ва билиш жараёни мазмунини узида мужассамлаштиради. Рамзий куриш методи укувчиларга объектлар ва уларнинг рамзлари орасидаги алокадорликни англаш имконини беради. Рамзлар ва унинг объектлари орасидаги алокадорликнинг характерини тушунтиргандан кейин укитувчи муайян объектни кузатиш ва унинг узига хос белгиларини чизмалар, белгилар, сузлар ёрдамида тасвирлашга оид топшириклар беради.

Эвристик кузатиш методи укувчиларга кузатиш ёрдамида билимларни узлаштиришга эришиш, уларни конструкциялаш имконини беради. Кузатиш максадга йуналтирилган фаолият тури сифатида укувчиларнинг идрокини чархлаб, турли йуналишдаги объектлар хакидаги назарий билимларни узлаштиришга уларни тайёрлайди. Кузатиш билимлар манбаи, уларни узлаштириш йули хамда турмушдаги вокеликни англаш усули хисобланади. Кузатиш фаолиятини амалга оширадиган укувчилар шахсий натижаларни кулга кирита оладилар. Бундай натижалар сирасига:

- кузатиш жараёнида узлаштирилган ахборотлар;

- шахсий харакатлар ва хис-туйгулар мажмуи киради.

Укувчининг ижодий фаолият даражаси унинг кузатишлари жараёнида мавжуд булган натижалар билан кулга киритилган натижаларни узаро киёслаш асосида аникланади. Укитувчи берган маълумотлар билан бир каторда аксарият укувчилар уз кузатишлари давомида муайян объектлар хакидаги куплаб кушимча маълумотларга эга буладилар. Шу асосда улар кузатиш ёрдамида янги ахборотларни эгаллайдилар ва уз фаолиятларини лойихалаш имкониятини кулга киритадилар.

1-расм. Эвристик укитиш жараёнида бошланFич синф укувчиларининг укув фаоллигини таъминлаш имконини берадиган методлар

"Атрофимиздаги олам" дарсларида экскурсия жараёнида укувчилар жонли ва жонсиз табиатни кузатишга муваффак буладилар. Кузатиш - ахборотларни узлаштириш, улар устида кичик тадкикотлар утказишнинг энг кулай методи хисобланади. Масалан, 2-синф укувчилари билан "кушлар нима учун кишда иссик улкаларга учиб кетадилар" мавзусида эвристик сухбат утказиш мумкин. Дастлаб, укувчилар билан муайян режа асосида мактаб богига саёхат уюштирилади. Кузатиш режаси куйидагича булиши мумкин:

- Сиз кайси кушларни курдингиз?

- Улар хакида билганларингизни ёзинг?

- Бу кушлар нима билан озикланадилар?

- Нега улар орасидан битта куш учмай колди?

- ^айси кушлар учдилар?

- Уча олмай колган кушга кандай гамхурлик килиш мумкин? каби.

Кейинги машгулотда укувчиларга махсус энциклопедиялар ёки Интернет сайтидан кушлар хакида маълумот туплаш вазифаси топширилади. Бундай топшириклар машгулотлар, уларнинг боскичлари орасидаги узвийлик ва узлуксизликни таъминлашга хизмат килади. Укитувчининг топширигига кура укувчилар кушлар хакида топишмокларни излаб топадилар ёки уларни узлари тукийдилар. Объектив вокеликни кузатиш ва тахлил килиш натижасида укувчилар муаммоларни кура бошлайдилар.

Эвристик саволлар билан мурожаат килиш методи хам укувчиларни аклий-интеллектуал жихатдан ривожлантиришда мухим ахамиятга эга. Ушбу метод ёрдамида укувчиларда мулокот, узини узи ривожлантириш, ахборотлар билан ишлаш каби компетенциялар тадрижий асосда муайян узвийликда рвожланади. Укувчиларга муайян вокеликлар, нарса-буюмлар хакидаги маълумотларни излаб топишлари ва тахлил килишлари учун укитувчилар куйидаги саволлар билан мурожаат киладилар. "Ким кушлар хакида гамхурлик килади?", "^ушлар кандай химоя килинадилар?", "^ушлар нима билан озикланадилар?", "Улар нима учун кишда иссик улкаларга, ёзда Узбекистонга учиб келадилар?", "кушлар качон купаядилар?", "кушлар табиатда кандай вазифаларни бажарадилар?". Ушбу саволларга жавоб топиш учун укувчилар мантикий фикрлайдилар, изланадилар ва тахлилий фаолиятни амалга оширадилар.

REFERENCES

1. Маъмуров Б.Б. Укувчи шахсига йуналтирилган укув-билув жараёнини ташкил этишнинг педагогик шарт-шароитлари. Пед. фан. ном.дис. Автореферата.- Тошкент: 2009. - 26 б.

2. Махмудов М. Таълимни дидактик лойихалаш. Т.: Фан, 1999.-179 бет.

3. Сафарова Р.Г., Абдуллаева Б.С., А.Бахромов ва бошк. Бошлангич таълим концепцияси.. РТМ, -Т.: 2015.

4. Тожибоева Х.М. Укувчи-ёшларнинг ижтимоий фаоллигини ошириш. Педагогика фанлари буйича фалсафа доктори (PhD). ... дисс. - Т., 2018. - 152 б.

5. Федоров К. П., Абрамян Г. В. Эвристические методы и методики обучения информатике в школах с углубленным изучением иностранных языков // Региональная информатика «РИ-2012»: Материалы юбилейной XIII Санкт-Петербургской международной конференции. 2012. С. 268-269.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.