Научная статья на тему 'БОШЛАНҒИЧ СИНФЛАРДА МАТЕМАТИКАНИ ЎҚИТИШ УСУЛЛАРИ'

БОШЛАНҒИЧ СИНФЛАРДА МАТЕМАТИКАНИ ЎҚИТИШ УСУЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Ветеринарные науки»

CC BY
1013
45
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
Эвристик / метод / суҳбат / тушунтириш / ҳикоя / геометрик / пазллар / мозайка / ахборот технологиялари / кўникма.

Аннотация научной статьи по ветеринарным наукам, автор научной работы — Карим Собирович Маматалиев

Мақолада бошланғич синфларда математика фанини ўқувчилар билим оладиган манбалар бўйича ўқитиш самарадорлигини ошириш усуллари ҳақида фикр юритилган. Шунинг билан бирга бир нечта усулларни самарали қўллаш мисол тариқасида кўрсатилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БОШЛАНҒИЧ СИНФЛАРДА МАТЕМАТИКАНИ ЎҚИТИШ УСУЛЛАРИ»

БОШЛАНГИЧ СИНФЛАРДА МАТЕМАТИКАНИ УЦИТИШ УСУЛЛАРИ

Карим Собирович Маматалиев

Сурхондарё вилояти Термиз шахри 23-умумий урта таълим мактаби математика

укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Маколада бошлангич синфларда математика фанини укувчилар билим оладиган манбалар буйича укитиш самарадорлигини ошириш усуллари хакида фикр юритилган. Шунинг билан бирга бир нечта усулларни самарали куллаш мисол тарикасида курсатилган.

Калит сузлар: Эвристик, метод, сухбат, тушунтириш, хикоя, геометрик, пазллар,мозайка, ахборот технологиялари,куникма.

XXI асримизни тулик ишонч билан ахборот технологиялари тараккиёти, умумий глобаллашув асри деб аташ мумкин. Бу болаларнинг ривожланишида бу жараён анча олдин бошланиб, уларнинг таълим ва тарбия жараёнида маълум из колдиради.

Кейинги пайтларда айрим холларда умумтаълим мактаблари укувчиларининг диккат-эътиборини жамлашнинг сусайиши, уларнинг кунт билан укишни истамаслиги, айрим фанлардан ёмон узлаштириш холатлари кузатилмокда. Бунинг сабаби нимада?

Юкоридаги муаммоларни бартараф этиш мумкинми? Укув тизимимизда мактабгача ёшдаги болалар учун тайёрлов гурухи, боланинг урта мактабнинг биринчи синфида машгулотларга тайёргарлик курадиган тайёргарлик боскичига айлантирилди. Бу боскичда бола рангларни ажратишни урганади, ракамларни билади, харфларни билади ва аксарият холларда улар имлони урганади. Мактабга кириш, бола биринчи синфда у болалар богчасида аллакачон утган нарсаларнинг купини такрорлайди. Бу баъзи умидсизликни келтириб чикаради, чунки биринчи синф укувчиси мактабдан келган бирон бир гайриоддий нарсани кутади, унинг учун мактаб аввал у билган нарсалардан ажралиб турадиган узгача олам деб хисоблайди. Ушбу холат бошлангич мактаб укитувчисига алохида мажбуриятларни юклайди. У уз укувчиларини укув жараёнига жалб килиши, уларнинг онглари ва хаёлларини кизикарли, билим ва таълим шаклларини топишлари керак.

Бугунги кунда амалиётда мавжуд булган укитиш методларидан таълимнинг янги мазмунига ва янги вазифаларига мос келадиганларини онгли танлаб олиш керак.

Укитиш методлари укитувчи ва бошлангич синф укувчиларининг биргаликдаги фаолиятини ташкил килиш, рагбатлантириш ва назорат килишни назарда тутади. Шунинг учун улар уч гурухга булинади деган назария илгари сурилган:

- укув-билиш фаолиятини ташкил килиш методлари;

- укув-билиш фаолиятини рагбатлантириш методлари;

- укув-билиш фаолияти самадорлигини назорат килиш методлари.

Бошлангич синфлардаги укув жараёни мактабнинг эски боскичларида

урганишдан фарк килади. Бу вактдаги болалар тезда чарчашади ва натижада маълумотни идрок етишга кизикишни йукотади. Шундай килиб, укитувчи синф кайфиятини кузатиши керак. Куп йиллик тажрибага эга булган укитувчилар бундай лахзаларни тез хис килишади ва болаларни чалгитадиган усулларини куллайдилар. Купинча улар уйнаш ёки жисмоний харакатланиш усулидан фойдаланадилар. Улар дарсда мини танаффус килиш, болалар билан бир жойда узок вакт давомида утиришдан, уларнинг чарчаб колмасликлари учун дидактик уйин машкларини утказишади. Якинда болалар богчасини тарк этганлиги сабабли, улар узлаштиришни хам уйин каби хис килишади. Бу уйинлар турли хил булиб, унинг индивидуал хислатлари ривожлантиришга ва коллективизм рухида, унинг жамоаси фазилатларини ривожлантириш тарбиялаш хам йуналган булиши мумкин. Фаол укувчилар рагбатлантириш ва мукофотлаш тавсия этилади. "Ким чаккон", "ким билимдон" ва "энг тез" уйинлари ташкил этилиб, голиб булган укувчининг, бошкаларнинг хам имконият даражаси етарли хислатлари санаб утилади. Пассив болаларда интилиш хисларни уйготувчи мотивацияларини келтириб, келаси уйинларда голибликка интилиш ва бу билан ривожлантирувчи компитенцияларни куллашни назарда тутиш лозим.

Бошлангич синфларида ривожлантирувчи таълим шу вактнинг узида тарбияловчи таълими булиб, ривожлантирувчи методлар оркали таълим ва тарбия методларини чамбарчаслигини келтириб чикаради.

Бошлангич синфда математикани укитишда эвристик сухбат турларидан фойдаланса булади.

ЭВРИСТИКА (юн. пештзко — излайман, топаман) — 1) масала ечишнинг махсус усуллари (эвристик усуллар). Масалани аник математик моделларга таяниб ва анъанавий усуллардан фойдаланиб ечишнинг акси. Эвристик усуллардан фойдаланиш масалани ечиш вактини анча кискартиради ва изланувчанликни оширади.

Махсус укитиш усули (Сукрот сухбатлари) ёки муаммоларни куплашиб хал килиш. Бунда таълим олаётган кишиларга йуналтирувчи кушимча саволлар ва мисоллар берилади. Мураккаб муаммоларни куплашиб хал килишда гоя

муаллифига иштирокчилар йуналтирувчи саволлар, мисоллар, акс мисоллар беришади. [1]. QOMUS.INFO

Бу усул энг куп таркалган ва етакчи укитиш методларидан булиб, дарснинг хар хил боскичларида, хар хил максадларда кулланилиши мумкин, яъни янги материални баён этиш, мустахкамлаш, такрорлашда, уйга берилган топширикларни, мустакил ишларни текширишда кулланилиши мумкин.

Эвристик сухбат - укитишнинг савол-жавоб методидир, бунда Укитувчилар укувчиларнинг билимларни узлаштирилганликлари, амалий тажрибаларига таянган холда махсус танланган саволлар тизими ва уларга бериладиган жавоблар йули билан укувчиларни куйилган таълимий хамда тарбиявий масалаларни хал килишга олиб келади. Мана масалан кушиш ва айришни ургатишда бошлангич синф укувчиларини уйинчокларни кушиш ва айириш билан канчага тенг булишини кандай билиш мумкин? Ширинликлар, чиройлик кушлар, кунгизча ва гулларнинг мисолида сухбат оркали билиш мумкин.

Кушиш ва айириш амалларини урганишга кизиктириш максадида берилган икки тупламни бирлаштиришга доир ва туплам кисмини ажратишга доир амалий машклар бажариш керак. Масалан: 1. партага 3 та кдпкдзил хонкизи кунгиз фигураларини ва 2 та думалок шаклдаги гулларни куйинг. Гулларни Хонкизларига якинрок суриб куямиз ва хаммаси булиб канча гул ва кунгизлар борлигини болалар аниклаши керак. Нечта гул ортиб колганини сураймиз. Х,ар сафар бу шаклларни турларини узгартирамиз ва доим "канча?" саволини бериб борамиз. Математик амалларни бажаришда "канча?" саволи кай холатда берилиши ва айнан шу саволга тугри жавоб бериш куникмаси хосил булади.

Юкорида таъкидланганидек, бошлангич синф укувчилари узок вакт давомида бир холатда утириш кийин. Огзаки савол жавобда укувчиларнинг эркин харакат килишига имкон яратиб, уларнинг фикрини хаётий уйинлар оркали ифода килиб беришга имкон яратиш зарур.

Ривожланган замонда ахборот коммуникация технологияларидан фойдаланган холда, сухбатни телевизор ёки компьютор мониторинги оркали роботлар ёки мультфиль кахрамонларининг айнан узлари билан булган сухбатлар болаларда мавзуларни эслаб колишда мухим омил була олади. Чунки ахборот ва коммуникатив технологияларни бошлангич синфлар укитувчиси амалиётида куллаш учун катта эхтиёж бор деб хисоблайман. Бошлангич синф ёшдаги болалар телефон гаджетлар, планшетлар, компютерлардан фойдаланишда катта махоратга эга. Анъанавий таълим усуллари эса зерикарли булиб, узлаштириш даражасининг пасайишига олиб келади.

Иккинчи таклиф этилаётган услубимиз, хикоя услуби булиб, бу услубимизда хам замонавий ахборотлаштириш жараёнидан фойдаланиб, киска метражли фильм хикояни мавзуга боглаб томоша килинади.

Укитувчи мавзуни огзаки тушунтиришни хикоя (эртак) куринишида амалга ошириши мумкин. Бундан асосан математика тарихининг ривожланиши, улчов бирликларининг келиб чикиши хакида ва бошка математика тарихига оид маълумотларни бериш учун фойдаланилади. Таклиф этилаётган хикоя кичик ёшдаги укувчининг хар кунлик хаётда дуч келаётган вокеа-ходисалар, укувчи дуч келаётган масалаларни бартараф этиш услублари хакида булса, албатта унинг самарадорлиги юкори булади.

Дуконларда навбат кутиб турган одамлар сонининг ортиб бориши ёки камайиши, чиптадаги ракамлар, телефон номерлардаги ракамлар, хонодон ва квартира ракамлари безакли, рангоранг тасвирланган хикоялар хамда махалладаги уйларнинг, машиналарнинг жойлашиш тартибини кузатиш хиссий идрокнинг куриниши булиб, бошлангич синфларда ундан кенг ва самарали фойдаланиш зарур. Атрофимиздаги предмет, ходисалар ва уларнинг турли-туман моделлари, хар хил тилдаги курсатма кулланмалар кузатиш объектлари хисобланади. Укитишни курсатма методларини укитишнинг огзаки методларидан ажратиб булмайди. Бунда мультфиьм тарзидаги ахборот коммуникацияларидан фойдаланган хикоя методининг курсатма кулланмаларни намойиш килишни хар доим укитувчининг ва укувчиларнинг тушунтиришлари билан биргаликда олиб бориш максадга мувофик булади.

Маълумки, ахборот технологиялари чексиз урганиш имкониятларига эга. Аммо, бу окимда хам ортикча маълумот бисёр, яъни болага зарар етказиши ёки уни ишончли маълумотни тугри кабул килишига тускинлик киладиган материал мавжуд. Укитувчининг вазифаларидан бири бу ахборот окимининг тугри йуналиши, кушимча маълумотларни фойдали ва кераксизларга ажратиш амалга ошириш ва болага ахборот окимларини тугри идрок этиш кобилиятига ургатишдан иборат.

Зерикарли бир хилдаги математик услублардан кура, хар хил геометрик шаклдаги фигуралардан шакллар ясаш ёки матматик пазлларни йигиш математика дарс самарадорлигига ёрдам берувчи воситалардан бири хисобланади. Мана масалан: учбурчак, туртбурчак ва айланалардан "мазайка" шаклида гул, хашорот ёки уй моделини ясаш. Х,осил булган шаклга нечта ва кандай шакллар ишлатилганини хисоблаб чикиш, бошлангич синф укувчиларида топкирлик, ишланувчанлик ва умумий жамоа булиб ишлаш малака ва куникмаларни шакинлантириш ва мукаммаллштириш процесси билан боглик булган амалий методлари хисобланиди.

Х,ар чоракда байрамларга багишланган рамз, расмларни ракамланган пазллар шаклда йигиш, математикани укитиш методлари укитувчи ва укувчиларнинг биргаликдаги фаолиятлари услублари булиб, бу фаолият ёрдамида янги билимлар, малакалар ва куникмаларга эришилди, укувчиларнинг дуниёкарашлари шакиланади, уларнинг кобилиятлари ривожланади. Масалан: янги йил байрами арафасида арча ва унинг уйинчокларини пазл уйини шаклда териб чикамиз. Арчанинг хар бир кисми рангли катта катта сонлар билан белгиланган. Пазлни йигиш жараёнида эса тасвирданган кичикрок сонлар ёрдамида кушиш ёки айриш, купайтириш ва булиш амалларини ва тугри жавобларни пазлларда акс эттиришмумкин. Тулик йигиб булинган шаклда бир нечта математик амалларнинг бажарилишини яна бир карра такрорлаб олиш имконини беради.

Бу усуллар жуда кизикарли булиб, хар сафар янгиликни англаш, кичик ёшдаги бошлангич синф укувчиларида асосий вазифа математикани укитишда фактик билимларни, куникма ва малакаларнинг системасини туплаш ва уларни узлаштириш учун (масалан, сон, шакл, мидор хакида билимлар, кушиши ва айриш, кушиш ва айришга доир масалалар ечиш малакалари ва бошкалар) шароитлар яратибгина колмай, балки бу билимларни узлаштиришга тайерлашдан хам иборатдир. Бунинг учун укитувчи замонавий педагогик ва ахборот технологиялари хакида асосли билимларга эга булиши, бу сохада методик жихатдан уз устида доимий равишда ишлаши лозим.

Бошлангич синфларда бошлангич математикани уйинлар шаклида муваффакиятли узлаштиришга эришиш, мактабда бутун математик таълимни тугри йулга куйишга асос булиши табиийдир. Зеро, узбек халк маколида айтилганидек: "Ёшликда олган билим тошга уйилган накшга ухшайди." Бу шуни англатадики, болаликда олинган билимлар хеч качон унутмайди. [1]. QOMUS.INFO

REFERENCES

1. Абдуллаева Х.А., Бикбоева Н.У. ва бошкалар. БошланFич таълим концепцияси. -Т.: «БошланFич таълим», 1998.

2. Fаффорова Т. БошланFич таълимда замонавий педагогик технологиялар. - Т.: «Та-факкур», 2011.

3. Ахмедова Н., Иноятова М., Матназарова К. БошланFич таълимдаги муаммоларни бартараф этиш йуллари. Методик тавсиялар. - Т.: library.ziyonet.uz/ru/book/ download/16233, 2015.

4. «Бошлангич синфларда математика фанини укитиш методлари хамда улардан самарали фойдаланиш йуллари.» Маматкулова Н.Ш.,Сирдарё вилояти халк, таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти «Мактабгача, бошланFич ва махсус таълим» кафедраси укитувчиси

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.