Научная статья на тему 'Ўқувчиларнинг ўрганилаётган мавзуга қизиқишларини оширишда математика дарслари жараёнида тарихий маълумотлардан фойдаланишнинг роли'

Ўқувчиларнинг ўрганилаётган мавзуга қизиқишларини оширишда математика дарслари жараёнида тарихий маълумотлардан фойдаланишнинг роли Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
800
97
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
математика / дидактика / таълим-тарбия / методика / дарс / тарбиявий вазифалар / мустақил иш / маъруза / суҳбат / бошланғич синф / рейтинг балл / синфдан ташқари машғулот / уйга вазифа / математика / дидактика / образование / воспитание / методика / урок / воспитательные задания¸ самостоятельная работа / лекция / беседа / начальный класс / рейтинговый балл / внеклассные занятия / домашнее задание

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Рахмонкулова Нафиса Хасановна, Ғаниева Мадинабону Баҳодиржон Қизи

Мақолада ҳозирги замон таълим тизимининг асосий талабларига жавоб берадиган ва тарихий маълумотлардан фойдаланиладиган математика ўқитиш методлари ҳамда таълим-тарбия жараёнини юқори малакали илмий-педагог кадрлар, сифатли ўқув-методик ва дидактик материаллар билан таъминлаш ҳақида атрофлича фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РОЛЬ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ИСТОРИЧЕСКИХ СВЕДЕНИЙ НА УРОКАХ МАТЕМАТИКИ В ПОВЫШЕНИИ ИНТЕРЕСА УЧАЩИХСЯ К ИЗУЧАЕМОЙ ТЕМЕ

В статье всестронне рассмотрены методы организации обучения математике с использованием исторических сведений, отвечающих основным требованиям современной системы образования, а также вопросы обеспечения учебно-воспитательного процесса высококвалифицированными научно-педагогическими кадрами, качественными учебно-методическими и дидактическими материалами.

Текст научной работы на тему «Ўқувчиларнинг ўрганилаётган мавзуга қизиқишларини оширишда математика дарслари жараёнида тарихий маълумотлардан фойдаланишнинг роли»

Рахмонкулова Нафиса Хасановна,

Кукон давлат педагогика институти «БошланFич таълим» кафедраси укитувчиси; fаниева Мадинабону Бах,одиржон к,изи,

Кукон давлат педагогика институти «БошланFич таълим ва спорт тарбиявий ишлари» йуналиши 3-боскич талабаси, «Ёшлар саммити Тошкент-2017» совриндори

УКУВЧИЛАРНИНГ УРГАНИЛАЁТГАН МАВЗУГА КИЗИКИШЛАРИНИ ОШИРИШДА МАТЕМАТИКА ДАРСЛАРИ ЖАРАЁНИДА ТАРИХИЙ МАЪЛУМОТЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ РОЛИ

РАХМОНКУЛОВА Н.Х., ГАНИЕВА М.Б. УКУВЧИЛАРНИНГ УРГАНИЛАЁТГАН МАВЗУГА КИЗИКИШЛАРИНИ ОШИРИШДА МАТЕМАТИКА ДАРСЛАРИ ЖАРАЁНИДА ТАРИХИЙ МАЪЛУМОТЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ РОЛИ

Маколада х,озирги замон таълим тизимининг асосий талабларига жавоб берадиган ва тари-хий маълумотлардан фойдаланиладиган математика укитиш методлари х,амда таълим-тарбия жараёнини юкори малакали илмий-педагог кадрлар, сифатли укув-методик ва дидактик мате-риаллар билан таъминлаш х,акида атрофлича фикр юритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: математика, дидактика, таълим-тарбия, методика, дарс, тарбиявий вазифалар, мустакил иш, маъруза, сух,бат, бошланFич синф, рейтинг балл, синфдан ташкари машFулот, уйга вазифа.

РАХМОНКУЛОВА Н.Х., ГАНИЕВА М.Б. РОЛЬ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ИСТОРИЧЕСКИХ СВЕДЕНИЙ НА УРОКАХ МАТЕМАТИКИ В ПОВЫШЕНИИ ИНТЕРЕСА УЧАЩИХСЯ К ИЗУЧАЕМОЙ ТЕМЕ

В статье всестронне рассмотрены методы организации обучения математике с использованием исторических сведений, отвечающих основным требованиям современной системы образования, а также вопросы обеспечения учебно-воспитательного процесса высококвалифицированными научно-педагогическими кадрами, качественными учебно-методическими и дидактическими материалами.

Ключевые слова и понятия: математика, дидактика, образование, воспитание, методика, урок, воспитательные задания, самостоятельная работа, лекция, беседа, начальный класс, рейтинговый балл, внеклассные занятия, домашнее задание.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 1

RAHMONKULOVA N.H., GANIYEVA M.B. ROLE OF THE HISTORICAL INFORMATION IMPLEMENTATION ON LESSONS OF MATHEMATICS IN INCREASING OF STUDENTS' INTEREST TO THE STUDIED THEME

The article is observing comprehensively methods of Math teaching process organization from historical point of view, complicated with long-term experience and responsible for basic recent requisitions, in compliance with educational system. There is payed attention to the issues of skilled scientific supply the education process, as well maintain educative and didactic materials quality.

Keywords: mathematics, didactics, education, education, methodology, lesson, educator tasks, independent work, lecture, conversation, initial class, rating point, extracurricular employments, homework.

Рecпy6nuкaмuздaгu onuu y^ye rnpmnapu mypnu cо%anapгa emyK Mymaxaccucnap mauepnaw 6unaH 6uрга yMyMuu matnuM MaKma6napu ea ypma Maxcyc matnuM Myaccaca (aKadeMuK nu^u ea Konnew)napu ynyH MameMamuKa y^umyenunapuHu %aM mauepna6 6epMO%da.

Бу олдимизга умумий урта таълим урта мактаблари ва урта махсус таълим муассаса (академик лицей ва коллеж)ларида таълим ва тарбияни, олий ва урта махсус укув юртларида эса укитиш ишларини тубдан яхшилаш, математика укитувчилари тайёрлашга булган талабни янада юкорирокка кутаришни талаб килади. Маълумки, куп университетлар кошида умумий урта таълим мактаблари ва урта махсус укув юртлари учун укитувчилар тайёрлайдиган булимлар фаолият олиб бор-мокда. Университетлар ва педагогика инсти-тутлари олдига укитувчилар тайёрлашда психология ва педагогика фанлари, х,озирги замон илмий информатикаси асослари, педагогика фанлари тарихи, узбек халки тарихи, мутахассислиги буйича урта мактабларда укитиладиган фанларнинг укитилиш услуб-лари ва тарихини чукуррок ургатиш вазифаси юклатилади. Жумладан, аник фанлар сарасига кирувчи математика фанини х,ам.

Математика ривожланишининг даврий асослари х,акида маълумотга эгамизми?

Биз учун маълум булган сон ва фигура х,акидаги тасаввурлар жуда кадим замонлар-дан - тош асридан, яъни палеолитдан бошлан-ган. Баъзи олимлар содда математик тушунча-лар х,айвонларда х,ам мавжуд, деб тасдиклайди ва уз даъволарини далиллаш учун мисоллар келтиради. Масалан, немис математиги М.Кан-тор: «Урдаклар х,ам уз болаларини санайди», дейди.

Купчилик математика тарихчилари математика ривожланишининг А.Н.Колмогоров томо-нидан тавсия килинган даврлаштиришни маъкул курадилар. Бунинг асосий сабаби, «Колмогоровнинг даврлашида математика-нинг мух,им методлари, Fоялари ва натижа-лари, яъни математиканинг мазмунини бах,олаш - асос килиб олинган»1

Математика ривожланишини бундай махсус даврларга булиш математика тарихи мох,иятини бутунлай х,ал килиб бермайди, балки математика ривожланишининг объектив конунларини яхширок тушуниш учун кушимча восита булади. А.Н.Колмогоров фикрича2, математика ривожланишини куйидаги турт даврга булиш максадга мувофикдир:

1. Математиканинг вужудга келиши. Бу давр милоддан аввалги VI-V асрларгача давом этган, яъни бу даврда математика узининг предмети ва методларига эга булган мустакил фанга айланган. Даврнинг боши энг кадимги давр - ибтидоий жамоа тузумига бориб такалади. Бу даврнинг характерли томони математик фактларнинг йиFилишидан иборат.

2. Элементар математика даври (Узгармас микдорлар математикаси даври). У давр VI-V асрлардан XVII асргача давом этган. Бу даврда узгармас микдорларни урганиш сох,асида

1 Abduraxmonov A., Narmonov A., Narmuratov N. Matematika tarixi. - Т.: «Fan va texnologiya», 2016. -5-b.

2 Уша жойда, -5-6-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 1

катта ютукларга эришилди. Бу ютуклар х,ак,ида хозирги кунда урта мактабларда укитиладиган математика курслари баъзи тасаввурларни бериш мумкин. Бунда узбек олими Мухаммад ибн Мусо ал-Хоразмий (780-850 йй.) томони-дан алгебра фанининг яратилиши, Р.Декарт томонидан аналитик геометриянинг яратилиши, чексиз кичик микдорларнинг ривож-лана бошлашини эслаш лозим. Умуман олганда, элементар математика тушунчасига таъриф бериш кийин, унинг аник бир таърифи хам йук, аммо математика тарихида мана шундай даврни фарклаш туFри ва у тарихни урганишни кулайлаштиради.

3. Узгарувчи микдорлар математикаси даври. Бу давр Р.Декарт (1596-1650) томонидан аналитик геометриянинг узул-кесил яратилиши, И.Ньютон (1642-1727) ва Лейбниц (1646-1716)лар томонидан дифференциал ва интеграл хисобнинг вужудга келиши билан бошланади. Даврнинг охири XIX асрнинг ярмигача боради. Бу даврда математика хозирги замон куринишига келди. Худди шу даврда классик математика деб аталувчи математиканинг хамма илмий асослари хосил булди.

4. Хозирги замон математикаси даври. У XIX асрнинг урталаридан бошланган эди. Бу давр математик абстракциясининг ортиши, математикада математик моделлаш кенг куламда кулланилиши билан характерланади. Мана шу даврда классик математика деб ата-ладиган математика узи, математиканинг бошка сохалари учун татбик этишга анча тор-лик килиб колди. Сабаби, математика жуда куп тармокларга ажралиб кетди, унда аксиоматик метод кенг ривожланди, натижада янги математик тушунча - математик структура вужудга келди. Математик структура тушун-часи бир караганда бир-биридан жуда узок туюлган математик фактлар ва методларнинг бирлигини ургатишга ёрдам беради.

Маълумки, математика элементлари ихтиё-рий булган тупламлар устида амаллар бажа-ради ва турли муносабатларини урганади. Тупламларнинг элементлари уларни бошка-рувчи аксиомаларга боFлик равишда турли математик структуралар хосил килади. Кейинги пайтларда математиканинг турли булимларини, хатто айрим математик пред-

метларни уша структураларнинг модели сифа-тида талкин килина бошлади. Шу сабабли хозирги замон математикасини математик структуралар ва уларнинг моделлари хакидаги фан деб таърифлаш мумкин.

Математика хамма бошка фанлар сингари узлуксиз ривожланиб туради. Бунинг куйидаги икки сабаби мавжуд: биринчидан, унинг ривожланишини кундалик хаёт ва амалиёт такозо килади; иккинчидан, ривожланишни математиканинг уз ички эхтиёжи талаб килади.

Математиканинг тез суръатлар билан ривожланиши техника, иктисод, ишлаб чикаришни бошкариш ва бошка кушни фан-ларнинг ривожланишига катта таъсир кур-сатади.

Математика дарслари жараёнида тарихий маълумотлардан фойдаланиш уни янада кизи-карли килади, укувчиларнинг урганилаётган материалга кизикишларини орттиради, билимларини мустах,кам эгаллашларига ёрдам беради.

Математика ёрдамида таълимнинг ижти-моий а^амияти, инсоннинг жамиятда тула-тукис ишлай олиши, жамиятнинг х,ар бир аъзоси функционал саводхонлигини таъмин-лаш учун инсоннинг интеллектуал ривожла-ниш даражасини математика воситалари ёрдамида оширишдан иборат булиб, у жамиятнинг интеллектуал даражасини оширишнинг зарурий шарти х,исобланади. Математика, информатика ва ахборот технологиялари умумтаълим фани сифатида намоён булиб, уларнинг етакчи максади усиб келаётган ёш авлодни интеллектуал тарбияси, амалий фикр-лашининг х,аётда кулланилишини ривожлан-тиришдан иборат.

Укувчиларнинг математик билимларни узлаштиришлари нафакат укув ишида туFри метод танлашга боFлик булиб колмасдан, балки укув жараёнини ташкил килиш шаклига х,ам боFликдир. Бизга маълумки, дарс деб дастур буйича белгиланган, аник жадвал асо-сида, аник вакт мобайнида укитувчи рах,-барлигида укувчиларнинг узгармас сони билан ташкил этилган укув ишига айтилади.

Дарс вактида укувчилар математикадан назарий маълумот, хисоблаш малакаси, масала ечиш, хар хил улчашларни бажаришга

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 1

урганадилар, яъни дарс жараёнида х,амма укув ишлари бажарилади.

Шунда тарихий олимлар меросидан фойда-ланиш жуда мух,имдир. Масалан, Fиёсиддин Жамшид ал-Коший. Унинг таржимаи х,оли х,акида маълумотлар жуда кам булишига карамасдан, бизгача «Арифметика калити», «Айлана х,акида рисола» асарлари етиб кел-ган. «Арифметика калити» (Мифтах ал-х,исоб) асарининг туртинчи боби «Мисоллар х,акида» деб аталади ва Ал-Коший 10 та масалани кел-тиради. Шулардан бирини намуна сифатида келтирамиз.

Мисол. Бир неча киши бокка кирди, бирин-чиси битта, иккинчиси иккита, учинчиси учта ва х,оказо анор олди. Сунг х,амма анорларни жамлаб, уртада булинган эди, х,ар бирига олтитадан анор тегди. Савол: Бокка неча киши кирган?1

Кошийнинг ечиш усули бизнинг белги-лашда куйидагича: номаълумни х оркали бел-гиланади ва унга бирни кушилади, уни 2 га купайтирилади, бу х,амма анорлар сонини беради. Кейин х 6 га купайтирилади. Бу х,амма анорларнинг умумий сонини беради. Хар икки ифода тенглаштирилиб ечилади:

х(х-11)=0

х=0, х=11.

Жавоб: 11 киши.

Математика дарсининг узига хос томон-лари, энг аввало, бу укув фанининг хусусият-ларидан келиб чикади. Бу хусусиятдан бири шундан иборатки, унда арифметик материал билан бир вактда алгебра ва геометрия эле-ментлари х,ам урганилади.

Математика бошланFич курсининг бошка узига хос томони назарий-амалий масалалар-нинг биргаликда каралишидир. Шунинг учун х,ар бир дарсда янги билимлар берилиши билан унга доир амалий укув ва малакалар сингдирилади.

Одатда дарсда бир неча асосий дидактик усуллар амалга оширилади:

- янги материални утиш;

- утилган мавзуни мустах,камлаш;

- билимларни мустах,камлаш;

1 Abduraxmonov A., Narmonov A., Narmuratov N. Matema-tika tarixi. - Т.: «Fan va texnologiya», 2016. -187-b.

- билимларни умумлаштириш, тизимлаш-тириш;

- мустах,кам укув ва малакалар х,осил килиш.

Математика дарсларининг узига хос яна бир томони шундаки, бу укув материалининг абстрактлигидир. Шунинг учун кургазмали воситалар, укитишнинг фаол методларини синчиклаб танлаш, укувчиларнинг фаоллиги, синф укувчиларининг узлаштириш даражаси кабиларга х,ам боFлик.

Математика дарсида турли-туман тарбия-вий вазифалар ^ам ^ал килинади. Укувчиларда кузатувчанлик, зийраклик, атрофга танкидий караш, ишда ташаббускорлик, масъулият ва соф виждонлилик, туFри ва аник сузлаш, ^исоблаш, улчаш ва ёзувларда аниклик, ме^натсеварлик ва кийинчиликларни енгиш хислатларини тарбиялайди.

Дарсдан ташкари укув ишини ташкил этиш-нинг куйидаги шакллари мавжуд булиб, улар:

1. Мустакил уй ишлари.

2. Укувчилар билан якка ва гуру^ маш-Fулотлари.

3. Математикага кобилиятли укувчилар билан утказиладиган машFулотлар.

4. Математикадан синфдан ташкари маш-Fулотлар.

5. Укувчилар билан ишлаб чикаришга, табиатга экскурсия.

Бу ерда санаб утилган иш шакллари ва дарс бир-бирини тулдиради.

Мазкур иш шаклларини куллашда берила-диган топшириклар учун баъзи намунавий маълумотлар келтирамиз.

1486 йили Иоган Виддман биринчи марта Лейпциг (Германия) университетида алгебра курсидан маъруза укийди ва алгебрадан дарс-лик ёзади2, Виддман дарсликнинг куп кисмини ал-Хоразмийнинг «Ал-жабр вал-мукобала» рисоласидан олади.

Асосий масала дарсга тааллуклидир. Дарсда ^амма ишларга бевосита укитувчи ра^барлик килади. Кушимча машFулотларда эса иш укитувчининг узи томонидан ёки укитувчи рах,барлигида укувчилар томонидан бажарилади.

2 Уша жойда, -127-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 1

Укувчилар билан хар бир дарсда бир неча тушунчалар билан иш олиб борилади. Хар бирини шу дарснинг турли боскичларида узлаштириш мумкин. Хар бир тушунчани тушуниш бошка бир тушунчани такрорлаш, эсга олиш билан олиб борилса, бу тушунча эса кейинги тушунчаларни тушунтириш учун хиз-мат килади. Укитиш жараёнида хар бир укув материали ривожлантирилган холда олиб борилади, бу укув материали узидан кейин укитиладиган материалларни тушуниш учун пойдевор булади. Бошка тушунчанинг узлаштирилиш жараёнини ургансак, у бир неча дарсларнинг узаро боFликли укитилиши натижасида хосил булади. Шундай килиб, математик тушунчаларни хосил килиш бир-гина дарснинг узида хосил килинмасдан, балки узаро алокада булган бир канча дарс-ларни утиш жараёнида хосил килинади. Бун-дай дарсларни биргаликда дарслар тизими деб атаймиз.

Шунинг учун укитувчи мавзунинг мазму-нини очадиган дарсларни мантикий кетма-кетликда жойлаштириши керак.

Энг катта талаб дарснинг укув-тарбиявий максадини эътиборга олиш, укитиш тамойил-ларининг методик ва умумпедагогик томонла-рини хисобга олишдир. Мавзу буйича яхши уйланган дарслар тизимининг укув вактини кичик мавзуларга туFри таксимлашга боFлик.

Унда укувчиларнинг мустакиллигини хосил килиш, хусусий мисолларни куриб чикиш, хусусий хулосалар чикариш, ундан умумуй хулосалар чикаришга олиб келиш диккат мар-казида туриши лозим. Бу билимлар дарслар тизимида хосил килиниб, мустахкамлангандан кейин мисол ва масалалар ечишни таъминлаш керак. Ундан кейин машклар ёрдамида мала-каларни кайта ишлаш, шунингдек, хосил килинган билимларни доимо бир тизимга кел-тириш ва умумлаштиришни хам таъминлаш мумкин булади.

Дастурнинг кандайдир мавзусининг мазму-нини аниклашда, мавзу материалини дарс вактларига таксимлашда, яъни билимларни узлаштиришда куйидаги асосий боскичларга риоя килиши лозим:

• янги материални укитишга тайёрлаш;

• янги укув материалини идрок килиш ва янги билимларни хосил килиш;

• билимларни мустахкамлаш ва турли хил машклар оркали малакаларни хосил килиш;

• билимларни такрорлаш, умумлаштириш ва бир тизимга келтириш;

• билим ва малакаларни текшириш.

Математика дарсларида мустакил ишлар

янги материални урганишга тайёргарлик куришда, янги тушунчалар билан танишишда, билим, укув ва малакаларни мустахкамлашда, шунингдек, билимларни назорат килишда амалга оширилади.

Мустакил ишларни шартли равишда икки куринишда ташкил килиш мумкин:

1. Дарс жараёнида ташкил килинадиган мустакил ишлар, яъни:

- дарсда ечилган мисол ва масалага ухшаш, шартлари хам бир хил, лекин шартидаги сон-лар ёки харфлар билангина фарк киладиган топширикларни мустакил бажариш;

- тест ёки ёзма ишлар утказиш;

- утилган мавзулар юзасидан карточка-ларга ёзилган топширикларни бажариш;

- доскада топшириклар бажариш.

2. Дарсдан ташкари бажарадиган мустакил ишлар, яъни уй ишлари.

Уй ишлари укувчиларнинг дарсдан ташкари вактларида мустакил, якка тартибда ишларни ташкил килиш шаклларидан иборат.

Уй ишларини беришда куйидагиларни хисобга олиш лозим:

• уйга берилган вазифалар укувчиларнинг кучлари ва билимларига мос булиши керак. У дарсда бажарилган ишларнинг бошкачарок тури булиб, уни аксарият укувчилар бажара оладиган булсин. Уй ишлари учун укитувчи доскада курсатма бериши лозим;

• уй вазифаларини тизимли равишда бериш керак;

• уй вазифаларининг хажми математика дарсида бажарилган ишнинг 30-40%идан ошмаслиги лозим;

• хар кандай уй иши укитувчи томонидан текширилган булиши керак;

• уй вазифасининг куриниши, бажари-лиши, талаблари турли-туман булиши лозим;

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 1

• уй ишини якка бажартиришга эришиш лозим.

«Алгебра фани пайдо булишига оилалар-даги зарур бир эхтиёж сабаб булган. Уша зарур эхтиёж нима деб аталади?»1. Алгебра фани пайдо булишига оилалардаги жанжал-лар сабаб булган, минг йиллар олдин хам оилалардаги жанжаллар уша нарсадан келиб чикарди, яъни туFри, теппа-тенг таксимлаш максади алгебра фанига асос солган.

Укитиш шакли укувчиларнинг укув-билиш фаолиятларини уни турли шароитларда (синфда, ишлаб чикаришда ва хоказо) утказилишига мувофик равишда укитувчи томонидан тарбиявий укитиш жараёнида фойдаланиладиган килиб ташкил этилишидир.

БошланFич синфларда математика уки-тишнинг ташкилий шакллари дарс, уй вазифа-ларини мустакил бажариш, укувчиларнинг якка тартибда гурух ва жамоа булиб ишлаш-лари, экскурсиялар, синфдан ташкари ишлар-дан иборат.

Укув дастури Давлат таълим стандарти асо-сида тасдиклаган давлат хужжати булиб, унинг бажарилиши мажбурийдир. БошланFич синф-лар табиий-математик таълим давлат стандарти талабларининг укувчилар томонидан бажарилиши уларнинг зарур билимлар, малака ва куникмаларни эгаллашларига, билим олишга ижобий муносабатда булиш-ларининг шаклланишига ёрдам беради:

а) укувчиларларни теварак-атрофдаги табиий мухитга мослаштириш, янги ижтимоий макомдаги укувчини шакллантириш;

б) фаолиятнинг хар хил турлари: укув, мехнат, мулокотни эгаллаш;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

в) уз-узини назорат килиш хамда бахолаш рейтингини аниклашга ургатиш;

г) муайян умумий табиий-илмий иктидор-нинг белгиланган даражаси ва унинг кейинги тараккиёти тавсифи.

Шундай килиб, бошланFич синфлар табиий-математик таълим давлат стандартининг укув-билув жараёнига жорий этилиши укув фанла-рига доир табиий-илмий билим, куникма ва

1 Аскарова У. Педагогикадан амалий машклар ва маса-лалар. - Т.: «Истиклол», 2005. -107-б.

малакаларнигина эмас, балки шахснинг муайян асосий фаолияти мажмуаси мехнат, укув-билув, коммуникатив-ахлокий ва жисмо-ний тузилишига мос келадиган фазилатлари-нинг шаклланишини хам таъминлайди.

Замонавий математика дарсларида таъли-мий, тарбиявий ва онгни оширишга оид вази-фалар бажарилади.

Масалан, укувчилага куйидаги савол билан мурожаат килинади: Инсоният дунёга келгач жуда куп кашфиётларни амалга оширган. Жуда куп илмий даргохлар хам дунёга келган. Илмий даргох пештокига «Геометрияни бил-майдиганлар кирмасин», деб ёзиб куйилган. Бу кайси илмий даргох?2 Бу Афлотун яратган академия пештокига битилган ёзувлар эди. Биласиз, Афлотун геометрия фанининг отаси хисобланади.

Дафтар, улчов асбоблари ва улчаш коида-лари билан ишлаш, доска ва дафтарда чизма-лар чиза олиш, тез ёзиш ва укиш укуви, бир-бирини ва узини узи назорат килиш малака-сини сингдириш ва хоказо.

Тушунтириш куйидаги усулларда, тахлил шаклида олиб борилади:

1) догматик усул;

2) эвристик усул;

3) тадкикот усули (муаммоли усул).

Биргаликда ишлаш билиш фаолиятининг

фаоллашувига ёрдам беради, укувчиларда узаро назорат килиш ва узаро ёрдам бериш сифатларини шакллантиради, тарбиявий вази-фани адо этади.

Тарбиявий вазифаларнинг хал этилишида дарснинг айрим тарбиявий уринлари эмас, балки бутун укув жараёни: таълим мазмуни, укув иши усуллари, дарснинг пухта ташкил этилиши ёрдам беришини унутмаслик керак.

Дарснинг асосий дидактик максади буйича ажратиш асос килиб олинади:

а) янги билимларни узлаштириш дарси, буларда укувчилар янги тушунчалар, хисоблаш усуллари, янги турдаги масалаларнинг ечи-лиши, фигураларнинг янги хоссалари, сонлари билан танишадилар:

2 Аскарова У. Педагогикадан амалий машклар ва маса-лалар. - Т.: «Истиклол», 2005. -95-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 1

50 МАКТАБ ТАЪЛИМИ / ШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ ч___/

1-жадвал. Дарснинг таркибий к,исмлари.

Вак,т Т/р Таркибий ^исм

1-1,5 дак,ик,а I Ташкилий к,исм. Мак,сад: иш вазиятини яратиш.

7-10 дак,ик,а II Уй вазифасини текшириш: сураш, дидактик материаллар билан фронтал ишлаш, аралаш сураш.

15-20 дак,ик,а III Янги билимлар бериш, янги материални тахлил килиш (сухбат, хикоя, маъруза, дарслик ва дафтар билан мустак,ил ишлаш).

Герменевтик сухбат (юнонча - тушунтирувчи, талк,ин этувчи) укитилаётган, урганилаётган узвий саволни ёзилган матнни шархлаш ва уни талк,ин килиш1.

Хикоя усули одатда купрок, мактабларда кулланилади, янги мавзу, материални узлаштиришга тайёрлаш учун кириш сузи, мазмунини эса ^икоя тарзида баён этилади2.

Маъруза билимни суз билан ифодалаш услубларидан бири сифатида бериладиган билимларни оFзаки баён килишни кузда тутиб, уз хажмининг катталиги, мантик,ий курилиши, образли ифодалаш ва умумлаштириш каби педагогик усуллардан фойдаланилади3.

5-15 дак,ик,а IV Янги материални мустахкамлаш, илгари утилган материалларни такрорлаш, машклар, дидактик уйинлар элементлари.

5 дак,ик,а V Уй вазифаси, унинг мохияти бажарилиш усуллари, амалиёт билан алок,аси фанлараро алок,адорлиги.

2 дак,ик,а VI Дарснинг якунланиши.

б) ук,ув ва малакаларни узлаштириш дарси;

в) билимларни жамлаб куллаш дарси;

г) утилганларни такрорлаш, умумлаштириш ва тизимга солиш дарси;

д) билим, укув ва малакаларни текшириш, бахолаш;

е) аралаш дарс, бунда бир неча дидактик максадлар булиб, уларнинг хаммаси хам мухимдир4.

Хар бир математика дарси уз таркибий тузилишига эга.

Дарс 1-жадвалдаги каби асосий кисмлардан иборат булиши мумкин.

Бугунги кун математика фани таълим тизи-мида урганиш ва ургатиш жараёнида айрим камчиликлар мавжуд:

- тахсил олаётган укувчи ёки талабаларда шу фанга нисбатан хакконий кизикиш уЙFота олиш даражаси юкори эмаслиги;

- укитувчи ва педагогларнинг фанга ва дарс жараёнига юзаки эътибор каратиши;

- эришилган ютуклар салмоFини янада оширишга интилмаслик;

1 Tojiboyeva D., Yo'ldoshev A. Maxsus fanlarni o'qitish metodikasi. - T.: «Abqachi», 2009. -205-b.

2 Уша жойда, 204-б.

3 Уша жойда.

4 M.E.Jumayev, Z.G'.Tadjiyeva. Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasi. - Т.: «Fan va texnologiya», 2005. -62-b.

- аниклик ва теранликни талаб этадиган математика фанига нисбатан оддий ёндашув;

- иктидорли болалар ва талабаларга уз урнида туFри йуналиш курсата олмаслик.

Хозирги кунда умумий урта таълим мактаб-лари, академик лицей ва касб-хунар коллеж-лари, олий таълим муассасалари амалиётида математикани укитиш жараёнида фойдалани-ладиган педагогик дастурий воситаларни тах-лил этиш шуни курсатадики, улар уки-тувчиларнинг педагогик талабларига тула-конли жавоб бера олмайди. Шунинг учун укитишнинг анъанавий шакл ва усулларини ахборот-коммуникация технологияларига асосланган укитишга маълум бир янгилик сифатида баъзи бир методик узгаришларни олиб кириш лозим. Бу эса уз навбатида укитишда дастурий воситалардан фойдала-нишнинг педагогик ва психологик асосларини ишлаб чикишни такозо этади. Ушбу ишда ана шу иш муаммоларни хал килиш йуллари ва усулларини урганиб, булажак математика укитувчилари касбий тайёргарликларининг мазмунини интегратив ёндашув асосида такомиллаштириш зарурати борлигини курсатади.

Мазкур маколамизда келтирилган кизи-карли, асосли хамда тарихий маълумотлар педагогларимиз фаолиятида дарс жараёнла-рини янада кизикарли ва самарали ташкил этишга хизмат килади деган, умиддамиз.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 1

Адабиётлар руйхати:

1. Аскарова У. Педагогикадан амалий машклар ва масалалар. - Т.: «Истиклол», 2005.

2. Эргашев Ж.Б. Математикани укитишда интерактив ёндашув. - Т.: «Фан ва технология», 2016.

3. Jumayev M.E., Tadjiyeva Z.G'. Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasi. -Т.: «Fan va texnologiya», 2005.

4. Mutalipova M.J. Xalq pedagogikasi. - Т.: «Fan va texnologiya», 2015.

5. Tojiboyeva D., Yo'ldoshev A. Maxsus fanlarni o'qitish metodikasi. - Т.: «Atoqachi», 2009.

6. Abduraxmonov A., Narmonov A., Narmuratov N.. Matematika tarixi. - Т.: «Fan va texnologiya», 2016.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 1

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.