Научная статья на тему 'Биологияни ўқитишда фанлараро синхрон (вертикал) боғланиш'

Биологияни ўқитишда фанлараро синхрон (вертикал) боғланиш Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
592
120
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
интеграция / табиат / жамият ва илмий билиш методлари. / integration / nature / society and methods of scientific research.

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Норбўтаев X. Б., Рахматуллаев Б. А.

Мақолада умумтаълим мактабларида биологияни ўқитишда фанлараро синхрон боғланишнинг ўрни ва аҳамияти таҳлил қилинган. Шунингдек, биологияни ўқитишда синхрон боғланишга оид дарс ишланмаси келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INTERDISCIPLINARY SYNCHRONE (VERTICAL) INTERDEPENDENCE IN THE TEACHING OF BIOLOGY

In the article is analyzed the importance and role of interdisciplinary synchrone (vertical) interdependence in the teaching of biology in the secondary schools. Besides, there is suggested teaching programme for the synchrone (vertical) interdependence in the biology teaching.

Текст научной работы на тему «Биологияни ўқитишда фанлараро синхрон (вертикал) боғланиш»

V_/

Норбутаев Х.Б.,

Термиз давлат университети «Бошлан^ич таълим методикаси» кафедраси катта укитувчиси, педагогика фанлари номзоди; Рахматуллаев Б.А., Термиз давлат университети «Зоология» кафедраси катта укитувчиси

БИОЛОГИЯНИ УКИТИШДА ФАНЛАРАРО СИНХРОН (ВЕРТИКАЛ) БОГЛАНИШ

НОРБУТАЕВ Х.Б., РАХМАТУЛЛАЕВ Б.А. БИОЛОГИЯНИ УКИТИШДА ФАНЛАРАРО СИНХРОН (ВЕРТИКАЛ) БОГЛАНИШ

Маколада умумтаълим мактабларида биологияни укитишда фанлараро синхрон боFланиш-нинг урни ва ах,амияти тах,лил килинган. Шунингдек, биологияни укитишда синхрон боFланишга оид дарс ишланмаси келтирилган.

Таянч суз ва тушунчалар: интеграция, табиат, жамият ва илмий билиш методлари.

НОРБУТАЕВ Х.Б., РАХМАТУЛЛАЕВ Б.А. МЕЖДИСЦИПЛИНАРНО-СИНХРОННАЯ (ВЕРТИКАЛЬНАЯ) ВЗАИМОСВЯЗЬ В ПРЕПОДАВАНИИ БИОЛОГИИ

В статье анализируются значение и роль междисциплинарно-синхронной (вертикальной) взаимосвязи в преподавании биологии в общеобразовательных школах. Также разработана учебная программа по синхронной взаимосвязи в преподавании биологии.

Ключевые слова: интеграция, природа, общество и методы научного изучения.

NARBUTAEV H.B., RAXMATULLAYEV B.A. INTERDISCIPLINARY SYNCHRONE (VERTICAL) INTERDEPENDENCE IN THE TEACHING OF BIOLOGY

In the article is analyzed the importance and role of interdisciplinary synchrone (vertical) interdependence in the teaching of biology in the secondary schools. Besides, there is suggested teaching programme for the synchrone (vertical) interdependence in the biology teaching. Keywords: integration, nature, society and methods of scientific research.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 11

Мамлакатимиз таълим тизимида улкан ислох,отлар амал-га оширилмоцда. Жумладан, мактабда таълим-тарбияни та-комиллаштиришда олимлар, педагоглар диццатини фанлар-аро алоцадорлик масалаларига царатиш талаб цилинмоцда. Бунинг сабаби шуки, фан-техниканинг жадал ривожланиши уцувчиларда юксак маънавият, эркин фикрлаш, тоявий-сиёсий етуклик, илмий дунёцарашга асосланган эътицодни шакллан-тиришни долзарб муаммога айлантирди. Уцувчиларда бу си-фатларни шакллантиришда фанлараро алоцадорлик катта имкониятларга эга.

Биологияни физика билан боFлаб укитишда укувчилар томонидан биология укув фани дас-турлари ва ДТС1 билан меъёрланган муайян билим, куникма ва малакаларни узлаштириш, уларни тарбиялаш ва таълим жараёнида фанлараро боFланишни туFри йулга куйиш ва ун-дан мохироналик билан фойдаланиш назарда тутилган.

Дархакикат, мактаб таълимидаги табиий фанлар укувчиларга дунёнинг хозирги илмий манзарасини очиб беради. Шу боис таби-ат х,акидаги фанлар укувчи дунёкарашининг табиий-илмий асосини ташкил этади. Фанлараро алокадорлик укувчиларнинг умумлаш-ган илмий тушунчаларини шакллантириш-га йуналтирилган булиши лозим. Билимлар интеграцияси таълимга узгача ёндашишни такозо килади. Чунончи, укув материалини умумлашган тизимда баён килиш, таълим-тарбия жараёнида муаммоли, модулли, шахс-га йуналган технологиялардан фойдаланиш зарурлигини курсатади2.

Табиат туFрисидаги етакчи фанларнинг бири саналган - биология зиммасига укувчиларнинг илмий дунёкарашини шакллантиришда анча масъулиятли вазифалар ту-шади. Шу сабабли хам мактаб биология укув фанининг мазмуни укувчиларда илмий дунёкарашни шакллантиришда катта имкони-ятларга эга.

Биологияни укитишда, энг аввало, укув-чиларни биологиянинг асосий тушунчалари, Fоя, назария, конуниятлари, халк хужалиги-нинг турли тармокларида тутган урни, биологик билимларни узлаштиришнинг ахамияти

1 Давлат таълим стандартлари (тахр.)

2 Нишонбоева М.Г. Биология дарсларида экологик тар-бия. - Т.: «Укитувчи», 1992. -27-б.

билан таништириш укувчиларнинг физика-дан узлаштирган билимларидан муаммоли вазиятларда фойдаланиши назарда тутилди. Укувчиларда илмий дунёкарашни шаклланти-риш ва инсоннинг табиат ва жамиятга онгли муносабатини таркиб топтириш билан узвий боFланган холда, таълим-тарбия тизими ву-жудга келтирилди.

Мазкур тизим узида укувчилар томонидан фан асосларини мустахкам узлаштиришлари баробарида, илмий дунёкараш ва укувчилар-ни маънавий-ахлокий, ватанпарварлик, экологик, эстетик, иктисодий, жисмоний, ги-гиеник, мехнат ва байналминал тарбиялаш масалаларини мужассамлаштиради3.

Укувчиларнинг биологияни физика билан боFлаб урганиш жараёнида биологик объект-ларнинг тузилиши, ривожланиши ва хаёт фао-лияти конуниятларини физика конуниятлари ёрдамида тушунишга олиб келади. Бу билимлар укувчиларнинг илмий дунёкараши ва эътикодлари тизимини ташкил этади. Укувчиларнинг илмий дунёкараши биологик конуниятларни «табиат-инсон-жамият» муно-сабатларининг тарихий ривожланиш нуктаи назаридан тушунишга асосланади.

Биология укитиш методикасида укувчиларнинг илмий дунёкарашига асос буладиган тушунчалар куйидаги гурухларга ажратил-ган4:

1. Жонсиз ва жонли табиатнинг кимёвий таркибидаги ухшашликлар, юз берадиган ходисаларнинг умумийлиги ва узвийлиги.

3 Нишонова Н.У. Умумий урта таълим мактаб укув-чиларининг экологик маданиятини шакллантириш. - Т., 2001. -21-б.

4 Толипова Ж.О., Fафуров А.Т. Биология укитиш методи-каси. - Т.: «Iqtisod-Moliya», 2007. -201-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 11

2. Тирик организмларда содир буладиган х,аётий жараёнлар ва узгарувчанликларни тушуниш, муаммоли укув топширикларини х,ал этишда биологик конунлар билан бир каторда, физик-кимёвий конунлардан фойда-ланиш оркали фанлараро боFланишни амалга ошириш.

3. Моддий борликдаги х,одиса ва вокеа-ларни урганишнинг зарурати, экологик фо-жиаларнинг сабаблари ва уларни бартараф этиш тадбирлари.

4. Инсон томонидан табиат конунларини урганиш ва ундан самарали ва окилона фой-даланиш йуллари.

5. Табиий х,одисаларнинг узаро боFликлиги ва ривожланишида сабаб-окибат боFланиш-лар.

6. Инсон - ижтимоий мавжудот.

7. Табиатни мух,офаза килиш - сайёрамиз-да х,аётни асрашнинг асоси.

Юкоридаги фикрларга асосланиб, биоло-гияни физика билан боFлаб укитишни назар-да тутган х,олда, умумий урта таълим мактаб-лари укув режаси, х,ар иккала укув фанининг дастурларини мазмунан максадга мувофик тах,лил килиш, улар уртасидаги узвийлик, яъни асинхрон (горизонтал) ва синхрон (вертикал) боFланишларни аниклаш, укувчиларнинг ёш ва психологик хусусиятларини эътиборга ол-ган х,олда, экологияга оид муаммоли масала ва топшириклар тузиш, экологияга оид муаммоли масала ва топширикларни таълим-тарбия жараёнида куллаш оркали укувчиларнинг на-зарий билими, амалий куникма ва малакала-рини шакиллантиришга имконият яратади1.

Фанлар уртасидаги интеграция куйидаги таркибий кисмларга ажратилган:

- объектга доир интеграция - бир объект-нинг турли фанлардаги тимсоллари бир мав-зу, булим ёки курсларга киритилади;

- тушунчага оид интеграцияда умумий ту-шунчалар мазмунини очиб берадиган мавзу ёки курслар камраб олинади;

- назарияга оид интеграцияда физика ва биологиядаги назариялар умумий х,олатда урганилади;

1 Норбутаев Х. Мактаб укувчиларида экологик тафак-курни фанлараро шакллантириш (биология ва физика фанлари мисолида). - Т., 2012. -9-б.

- методологик интеграцияда илмий билиш-нинг алох,ида методларига оид интеграцияни амалга ошириш кузда тутилади;

- муаммоли интеграцияда фанлараро му-аммолар камраб олинади ва х,ал этиш йуллари ишлаб чикилади;

- фаолиятга оид интеграцияда муаммони х,ал этиш юзасидан мунозара утказиш, кичик гуру^ларда ишлаш, фанлараро тадбирлар ре-жасини тузиш, лойих,алар тайёрлаш кабилар кузда тутилади;

- амалий интеграцияда ах,амиятга молик булган жараёнлар асосида техник ма^су-лотларни яратиш назарда тутилади.

Биологияни фанлараро укитишда асинхрон (горизонтал) ва синхрон (вертикал) боFланиш шакли, мазмунан объект, тушунча, муаммоли фаолиятга доир ва амалий жих,атдан боFланишлардан фойдаланилди.

Шунингдек, биологияни физика билан боFлаб синхрон (вертикал) укитишда куйидаги тамойиллардан фойдаланилди:

Илмийлик тамойили - укув материаллари укувчиларнинг биологиядан муайян билим, куникма ва малакаларини физика фанидан узлаштирган билимлари билан боFлик х,олда узлаштириши оркали экологик тафаккурини ривожлантириш заминида мазкур билим-лар келгуси х,аёти ва касб танлашида мух,им ах,амиятга эга булиши аникланди.

Узвийлик тамойили - биология ва физика укув фанлари мазмунидаги билим, куникма ва малакаларнинг узаро боFликлигини назарда тутиб, мазкур укув фанларининг укув ре-жадаги урнида тавофут борлиги аникланди.

Изчиллик тамойили - мазкур тамойил асосида биология ва физика укув фанлари мазмунидаги билим, куникма ва малакалар х,амда киритилаётган укув материалларининг кетма-кетлигини саклаган х,олда, синхрон шаклда фанлараро боFланишга замин тайёрлайдиган укув материаллари танланди.

Таълим-тарбиянинг узвийлиги тамойили - укув материаллари мазмуни укувчиларга таълим-тарбия бериш оркали уларнинг экологик тафаккурини ривожлантириш назарда тутилди.

Эргономик тамойил - укувчиларнинг ак-лий, ёш физиологик, психологик ва жисмо-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 11

ний ривожланиши, тахсил олишда укувчилар томонидан сарф этиладиган энергия назарда тутилган холда укув материаллари танланди. Ушбу тамойил асосида укувчиларнинг аклий зурикишининг олди олинади.

Тушунарлилик тамойили - биологияни физика билан боFлаб укитишда саралан-ган укув материаллари укувчиларнинг аввал узлаштирган билим захираларига мос келиши, экологик мазмундаги савол-топширикларни бажаришда улардан фойдаланиш имконини берди.

Мантикийлик тамойили - биология ва физика укув фанлари мазмунидаги билим, куникма ва малакалар хамда киритилаёт-ган укув материалларининг бир-бирини мантикан тулдириши, укувчи узлаштирган билимларни ривожлантириши, укувчининг билим захиралари асосида фанлараро ва фан ичидаги боFланишларни амалга ошириш имконини бериши зарур. Ушбу тамойилга амал килинганда укувчиларда оламнинг яхлит-лигини тасаввур килиш ва жамиятимиздаги ижтимоий-иктисодий муносабатларни тулик англаши учун табиий фанларни интеграция-лаш, укитиш жараёнида фан ичидаги ва фанлараро боFланишларни горизонтал ва вертикал, шунингдек, даврий, асинхрон, синхрон амалга ошириш имкони вужудга келади.

Таълим жараёнида фанлараро алокадорлик уз-узидан эмас, балки укитувчининг касбий, илмий-назарий ва илмий-методик тайёргар-лиги оркали хамда унинг мохиятини чукур англаш асосида самарали амалга оширили-ши мумкин. Бунинг учун укитувчи узи дарс берадиган фанини чукур ва пухта билиб колмасдан, балки унга якин фанлараро би-лимлардан хабардор булиши лозим. Бун-га билимларнинг алохида турлари ва улар уртасидаги алокадорлик шаклларини эгаллаш ёрдам беради.

Синхрон (вертикал) боFланиш деганда, укув фанлари мавзулари дастур ва укув режаси асосида аввалги синфларда узлаштирилган би-лимлардан фойдаланиш оркали синфлараро боFланиш тушунилади. Бунга 7-синф «Зоология» дарслигидаги «Бир хужайралилар, содда хайвонлар», «Илдам калтакесак» мавзуларини 6-синф «Физика» дарслигидаги «Молекула-

лар», «Жисмларнинг механик харакати» мавзулари билан фанлараро боFланиши ёки 8-синф «Одам ва унинг саломатлиги» дарслигидаги «Одам танасининг тузилиши ва функцияси», «Коннинг томирлар буйлаб харакатланиши», «Таянч-харакатланиш системасининг тузилиши» мавзуларини 7-синф «Физика» укув дарслигидаги «Потенциал ва кинетик энергия», «Ишкаланиш кучи» мавзулари билан, 9-синф «Биология (цитология ва генетика асосла-ри)» дарслигидаги «Хужайранинг тузилиши ва функцияси. Митохондрия», «Моддалар алмашинуви» мавзуларини 8-синф «Физика» укув дарслигидаги «Ток манбалари. Аккуму-ляторлар», «Электр токининг куввати» мавзулари билан узаро боFлаб тушунтириш мисол булади.

Бу каби боFланиш турларидан асосан синф-дан ташкари (хар хил тугараклар, олимпиада, конференция ва бошкалар буйича) укув машFулотларини ташкил этиш ва утказишда фойдаланиш мумкин.

Биология дарсларида синхрон (вертикал) боFланиш буйича дарс ишланмаси ишлаб чикилди. Уни амалда синаб куриш максадида Сурхондарё вилояти Термиз шахридаги 8-, 13-, 15-сон умумтаълим мактабларида тахлилий синов ишлари олиб борилди ва илгари сурилган фаразлар илмий-назарий жихатдан уз исботини топди.

Куйида умумтаълим мактабларида укити-ладиган «Одам ва унинг саломатлиги» (8-синф), «Физика» (7-синф) укув фанлари-ни укитишда фанлараро синхрон (вертикал) боFланиш лойихаси берилмокда.

Дарснинг мавзуси: Таянч - харакатланиш тизимининг тузилиши (Одам ва унинг саломатлиги, 8-синф).

Дарснинг таълимий мацсади: суяклар тузилиши, функцияси хакидаги биологик билимларни физикавий тушунчалар билан узаро боFлаб тушунтириш оркали илмий дунёкарашни кенгайтириш.

Дарснинг тарбиявий мацсади: укувчи-ларга суяк системасининг узига хос хусусият-лари, инсон хаётидаги урни ва роли хакида билим бериш, шунингдек, экологик таълим-тарбия бериш.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 11

Дарснинг ривожлантирувчи максади: биологияни физика билан боFлаб укитишда укувчиларнинг умумий ва хусусий биологик, физик, экологик тушунчалари, куникма ва ма-лакаларини шакллантириш.

Дарсни жи^озлаш: биологик ва физик ту-шунчаларни акс эттирувчи кургазмали курол-лар, дидактик ва таркатма материаллар, техник воситалар.

Дарсда фойдаланиладиган технология: дидактик уйин технологияси (конференция ме-тоди).

Дарснинг бориши:

I. Ташкилий кисм. Саломлашиш, давоматни аниклаш, синф тозалигига эътибор каратиш.

II. Укувчиларни дарс мавзуси, максади, бориши билан таништириш ва уларнинг фао-лиятини укув топширикларини бажаришга йуллаш.

Укитувчи дастлаб дидактик уйин техно-логиясининг максади ва вазифалари х,акида укувчиларга кискача маълумот беради. Унда биология дарсларида дидактик уйин техно-логияларидан фойдаланиш укувчиларнинг билиш самарадорлигини оширишга имкон беради. Укувчиларнинг билиш фаолияти уйин фаолияти билан уЙFунлашган дарслар дидактик уйин дарслари дейилади. Шун-дан сунг укитувчи укувчиларни учта гурухга ажратиб, уларга биолог, физик, эколог макомларини беради. Конференция дарсига синф укувчиларидан ташкари хохишига кура бошка синф укувчилари хам катнашишлари мумкин.

III. Янги мавзуни урганиш.

Укувчилар гурухи укитувчининг тавсиясига биноан уз макомига тегишли булган куйидаги мавзулар буйича маъруза тайёрлайди:

1. Суяклар тизими.

2. Суякларнинг шакллари.

3. Суякларнинг тузилиши ва функцияси.

4. Биологик ва физик тушунчаларнинг узаро алокадорлик хусусиятлари.

5. Харакат фаолияти билан ишкаланиш кучи уртасидаги узаро боFликлик жараёнлари.

Биологияни физика билан боFлаб экологик мазмунда укитишда фанлараро боFликликни амалга ошириш максадида 8-синф «Одам ва

унинг саломатлиги» дарслигидаги «Таянч-харакатланиш системасининг тузилиши» мав-зусини 7-синф «Физика» укув дарслигидаги «Ишкаланиш кучи» мавзуси билан узаро алокадорликда тушунтириладиган булса, жисм харакатланишида пайдо буладиган ва харакатга карши йуналган куч ишкаланиш ку-чини юзага келтиради. Масалан, стол устида тахланиб турган китобларни суриш учун куч билан таъсир этиш керак. Шунингдек, муз устида харакатланаётган хоккей шайбасини силжитиш ёки шина билан асфальт орасида ишкаланиш кучи вужудга келади.

Ишкаланиш кучи хосил булишининг би-ринчи сабаби - бир-бирига тегиб турадиган жисмларнинг Fадир-будурлигидир. Иккинчи сабаби - бир-бирига тегиб турадиган жисм-лар молекулаларининг узаро тортишиши.

Демак, одам харакатланганда унинг оёк-лари билан ер юзи сиртининг узаро таъсирда булиши ишкаланиш кучини юзага келтиради. Бу каби биологик тушунчалар билан физик тушунчалар уртасидаги узаро алокадорлик жараёнларини укувчилар конференция дар-сида тушуниб оладилар. Бу каби фанлараро боFланиш укувчиларнинг фанларга булган кизикишини янада такомиллаштириш, шунингдек, билиш кобилиятини фаоллаштириш, мустакил фикрлашда мухим восита булиб хиз-мат килади.

IV. Конференция мавзуси буйича гурух, укувчиларининг билимларини назорат килиш, бахолаш ва Fолиб гурухларни раFбат-лантириш.

V. Конференция дарсини савол-жавоб асо-сида якунлаш.

Узлуксиз таълим тизимининг таянчи хисоб-ланган мактаб биология дарсларида синхрон (вертикал) боFланишни туFри йулга куйиш ва самарали фойдаланиш натижаси буйича куйидаги хулосаларни чикаришга асос булди:

- укувчилар томонидан табиатнинг ях-литлиги, жамият ва табиатнинг узаро алока-дорлиги хакидаги илмий билимларни узлаш-тириш, табиатга нисбатан онгли муносабатни таркиб топтиришга асос буладиган билим, куникма ва малакаларни такомиллаштириш-да мухим восита булиб хизмат килади;

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 11

- табиат ва унинг таркибий кисмларининг кенг маънодаги ахамиятини тушуниш, тикла-надиган ва тикланмайдиган бойликларнинг фаркига етиш жараёнида кузланган натижа-ни кафолатлайди;

- дарс жараёнида фанлараро алокадор-ликни туFри йулга куйиш ва ундан унум-ли фойдаланиш нафакат табиий бойлик-лардан тежамкорлик билан фойдаланиш, балки атроф-мухит тозалигини асраш, кука-ламзорлаштириш ва табиий бойликларни купайтириш учун амалга ошириладиган тад-бирлар, ижтимоий фойдали мехнатда фаол иштирок этиш мотивларини шакллантиришда мухим ахамият касб этади.

Шу муносабат билан куйидагича тавсиялар бериш мумкин:

- мактаб биология дарсларида фанлараро синхрон (вертикал) боFланиш кенг камровда йулга куйилса ва ундан мохирлик билан фойдаланилса, у укувчиларда илмий дунё-карашни такомиллаштириш, укув фанларига кизикишни оширишда мухим восита булиб хизмат килар эди;

- биология дарсларида фанлараро алока-дорликни ноанъанавий методлар, яъни замо-навий педагогик ва ахборот технологияларга асосланган холда узвийликда йулга куйиш таълим-тарбия самарадорлигини оширади.

Адабиётлар:

1. Нишонбоева М.Г. Биология дарсларида экологик тарбия. - Т.: «Укитувчи», 1992. -27-б.

2. Нишонова Н.У. Умумий урта таълим мактаб укувчиларининг экологик маданияти-ни шакллантириш. - Т., 2001. -21-б.

3. Толипова Ж.О., Fафуров А.Т. Биология укитиш методикаси. - Т.: «Iqtisod-Moliya», 2007. -201-б.

4. Норбутаев Х. Мактаб укувчиларида экологик тафаккурни фанлараро шакллантириш (биология ва физика фанлари мисолида). -Т., 2012. -9-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 11

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.