Научная статья на тему 'Табиий фанларни ўқитишда интегратив ёндашув асосида узвийликни таъминлаш стратегияси'

Табиий фанларни ўқитишда интегратив ёндашув асосида узвийликни таъминлаш стратегияси Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
2763
270
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
табиатшунослик / табиий география / узвийлик / узлуксизлик / дедуктив / индуктив / географик объект / географик қобиқ / географик минтақа / табиат зонаси / табиат комплекси. / nature studying / natural geography / correlation / continuance / deductive / inductive / geographical object / geographical membrane / geographical zone / natural zone / natural complex

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Ширинов М. К.

Маълумки, бошланғич мактабнинг 1-2-синфларда «Атрофимиздаги олам» ўқув предмети, унинг бевосита давоми сифатида 3-4-синфларда «Табиатшунослик» фанлари ўқитилади. «Табиатшунослик» фанида юқори синфларда ўтиладиган табиий география, ботаника, зоология, физика фанларининг бошланғич тушунчалари берилади. Мақолада «Табиатшунослик» ва «Табиий география» бошланғич курси предмети орасидаги узвийлик масаласи ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE STRATEGY OF CONTINUATION PROVIDING IN THE NATURAL SCIENCES TEACHING ON THE BASIS OF INTEGRATIVE APPROACH

It’s known that in 1-2 classes of elementary school pupil study subject «Environment», in 3-4 classes as continuation of this subject –«Nature studying» is teaching. In elder classes ongoing subjects are: natural geography, botany, zoology, and physics. In the article the problems of correlation between such subjects as «Nature-studying» and beginner course of Natural geography are considered.

Текст научной работы на тему «Табиий фанларни ўқитишда интегратив ёндашув асосида узвийликни таъминлаш стратегияси»

50 МАКТАБ ТАЪЛИМИ / ШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ ч___/

Ширинов М.К.,

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети «Бошлан^ич таълим педагогикаси» кафедраси тадк,ик,отчиси

ТАБИИЙ ФАНЛАРНИ ДИТИШДА ИНТЕГРАТИВ ЁНДАШУВ АСОСИДА УЗВИЙЛИКНИ ТАЪМИНЛАШ СТРАТЕГИЯСИ

ШИРИНОВ М.К. ТАБИИЙ ФАНЛАРНИ УЦИТИШДА ИНТЕГРАТИВ ЁНДАШУВ АСОСИДА УЗВИЙЛИКНИ ТАЪМИНЛАШ СТРАТЕГИЯСИ

Маълумки, бошланFич мактабнинг 1-2-синфларда «Атрофимиздаги олам» укув предмети, унинг бевосита давоми сифатида 3-4-синфларда «Табиатшунослик» фанлари укитилади. «Таби-атшунослик» фанида юкори синфларда утиладиган табиий география, ботаника, зоология, физика фанларининг бошланFич тушунчалари берилади. Маколада «Табиатшунослик» ва «Табиий география» бошланFич курси предмети орасидаги узвийлик масаласи ёритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: табиатшунослик, табиий география, узвийлик, узлуксизлик, дедук-тив, индуктив, географик объект, географик кобик, географик минтака, табиат зонаси, табиат комплекси.

ШИРИНОВ М.К. СТРАТЕГИЯ ОБЕСПЕЧЕНИЯ НЕПРЕРЫВНОСТИ ОБУЧЕНИЮ ЕСТЕСТВЕННЫМ НАУКАМ НА ОСНОВЕ ИНТЕГРАТИВНОГО ОТНОШЕНИЯ

Известно, что в 1-2 классах начальной школы преподаётся предмет «Окружающий нас мир», а в 3-4 классах непосредственное продолжение этого предмета - «Природоведение». В этом предмете даются начальные понятия о таких предметах, как естественная география, ботаника, зоология, физика, которые преподаются в старших классах. В этой статье рассматривается проблема взаимосвязанности предмета «Природоведение» и начального курса предмета «Естественная география».

Ключевые слова и понятия: природоведение, естественная география, взаимосвязанность, непрерывность, дедуктивность, индуктивность, географический объект, географическая оболочка, географическая зона, природная зона, природный комплекс.

SHIRINOV M.K. THE STRATEGY OF CONTINUATION PROVIDING IN THE NATURAL SCIENCES TEACHING ON THE BASIS OF INTEGRATIVE APPROACH.

It's known that in 1-2 classes of elementary school pupil study subject «Environment», in 3-4 classes as continuation of this subject -«Nature studying» is teaching. In elder classes ongoing subjects are: natural geography, botany, zoology, and physics. In the article the problems of correlation between such subjects as «Nature-studying» and beginner course of Natural geography are considered.

Keywords: nature studying, natural geography, correlation, continuance, deductive, inductive, geographical object, geographical membrane, geographical zone, natural zone, natural complex.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 7

Цозирги кунда дунё цамжамияти олдида турган мух,им ма-салалардан бири глобал мицёсда инсон хавфсизлиги, хусусан, унинг бир элементи булмиш экологик хавфсизликни таъмин-лашдан иборат.

Ана шу экологик хавфсизлик дунёдаги энг асосий зиддиятлардан бири - инсонни кайта узгартириш фаолият стратегияси билан экоти-зимларни ривожлантириш «стратегияси» урта-сидаги фарклар х,исобланади. Равшанки, аср-лар давомида шаклланиб, ривожланган, биз эса уз х,аётимиз мазмуни билан унга тобе булган экотизимни вайрон килмаслигимиз даркор. Чамаси, ушбу муаммонинг ечимини инсоннинг дунёдаги урни, унинг дунёга булган муносабатини узгартиришдан излаш керак.

Бунинг учун табиатни урганадиган фан ола-мига мурожаат килиб, унинг конуниятларига суяниш керак. Дарх,акикат, табиий фанлар доирасида шундай табиат конуни ва кону-ниятлари ётадики, уларни урганиш х,ар кандай билимнинг асоси ва мох,иятини ташкил этади. Шунга кура, табиий фанлар бугунги кунда алох,ида ах,амият касб этмокда ва унинг мазмуни янгилашни талаб килмокда.

Табиат, табиий фанлар мазмунини х,ар бир шахс билиши зарур. Бу масалада саволлар тугилади:

- табиат нима?

- табиатни кайси фанлар урганади?

- табиий фанларни каерда ёки кайси синф-лардан бошлаб урганиш керак?

- канча микдорда, кандай килиб урганиш керак?

Таълимга оид катор х,ужжатларда укувчи-ларда дунёни яхлит идрок этишни шаклланти-ришни асосий максад килиб олиш зарурлиги таъкидланади.

Мактабнинг асосий вазифаларидан бири укувчиларда дунёга яхлит, узаро алокадор булган бирлик сифатида караш, унинг глобал муаммолари х,амда бу муаммолар ечимини кура ва тушуна билишни шакллантиришдан иборат.

Таълим мазмунида инсон ва унинг дунёга булган муносабати: «инсон ва табиат», «инсон ва жамият», «инсон ва инсон», «инсон ва техника», «табиат-инсон-техника-атроф-мух,ит» муаммоси тобора марказий урин эгалла-мокда.

Табиатни урганувчи фанларни бир синфда бир марта урганиб булмайди. Уни таълим ти-зимининг барча буFинларида узлуксиз ва узвийлик асосида урганмок зарур.

Табиий фанлар таълимининг мазмуни инсон ва табиат алокадорлиги атрофидаги муам-моларни урганувчи турли укув фанларига оид билимлар узвийлиги ва интеграциясини акс эттирмоFи лозим, бу эса табиий фанларга оид билимларнинг сифат жих,атдан янги узгариш-ларига олиб келади. Бу билимлар узига хос синтез, табиий фанларга оид билимлар ва ин-сонпарвар йуналишлар мажмуи сифатида на-моён булади. Уларнинг тафаккурнинг тизимли ва эх,тимолли услуби сифатида тавсифланиши табиий билимларнинг ажралиб турадиган ху-сусиятлари сирасига киради.

Айнан узвийлик асосида ташкил этилган интеграция биосферани илмий билиш, инсон фаолиятини урганиш, тинчлик учун кураш буйича глобал масалаларнинг ечимини то-пишда табиий фанларнинг урнини самарали тарзда белгилаб бериши мумкин. Пировард натижада, бу барча мактаб укув фанларидаги махсус билимлар билан умумий-маданий билимлар уртасидаги узаро нисбатнинг узвийлик асосида узгаришига (кейингиларининг фойда-сига) олиб келади.

Шу тарика, узвийлик асосида ташкил этилган интеграция табиий фанлар таълими мазмунини инсонпарварлаштиришнинг асосий механизми сифатида намоён булади.

Муаллиф томонидан Тошкент шах,ар Серге-ли тумани 300-ДИ умумий урта таълим ва Самарканд вилояти Кушробод тумани 69-умумий урта таълим мактабларида утказилган тадкикот натижалари табиатшунослик объект-ларини «табиат-фан-техника-жамият-инсон» узвийлик тизимида урганиш табиий фанлар таълими мазмунини инсонпарварлаштиришнинг ягона методологик асоси булиб х,исобланишини курсатиб берди.

Янги дидактик тизимни ишлаб чикишда дунёни яхлит идрок этиш, тизимли тафаккур ва «табиат-инсон» тизимини аксиологик жих,ат-дан бах,олаш дастлабки кузда тутилган максад

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 7

булиб хисобланади. Бундай ёндашувда уки-тишдаги илмийлик тамойили бутунлай янгича сифат касб этади.

Илмийлик мезонларида замонавий илмий услубда фикрлашнинг билимлар олдидаги шубхасиз устунлиги хисобга олинади.

Табиий фанлар мазмунини инсонпарвар-лаштириш концепцияси асосида интегратив ёндашувни амалга ошириш борасидаги муал-лиф томонидан таълим муассасаларида утка-зилган тажриба натижалари 3-4-синфлар учун «Табиатшунослик» курси дастурига илова холда (педагогика фанлар доктори Э.О. Турди-кулов томонидан ишлаб чикилган «Томчи сув-да хаёт жилваси») лойихасида аник намуна си-фатида курсатилган.

«Табиатшунослик» курси концепциясини ишлаб чикишда биз Д.Ёрматованинг «Табиий фанларнинг замонавий концепцияси» дарсли-ги ва АК.Ш олимлари Жеймс И.Нинхуиснинг «Ер Сайёраси. У шу кадар кухнами?» (James I.Nienhuis. Old Earth? Why Not! - Houston, Texas, 2003) номли асари асосида замонавий, ривож-ланаётган жамиятга утиш даврида укувчилар дунёкарашининг реал дунёдаги объектив му-носабатларни узвийлик асосида интеграция-лашган тарзда акс эттирувчи «инсон-табиат» тизимидаги узаро алокадорлик туFрисидаги билимларга асосланган булиши кераклигини хисобга олдик. Бундай ёндашув укувчиларнинг замонавий жамиятнинг маънавий тимсоллари экологиянинг катъий талабига теран боFлик эканини тушунишларига олиб келади (табиа-тан илмий асосланган тарзда фойдаланишгина инсониятнинг омон колишини таъминлаб ва унинг келгуси ривожланиш йулини белгилаб бера олади, холос).

Бунда куйидагилар етакчи Fоялар х,исоб-ланади:

Табиатнинг бирлиги, яхлитлиги ва тизимли тарзда ташкил топганлиги Fояси.

Жонли мавжудотлар, жумладан инсон таби-атнинг махсули.

Табиатва инсоннингузароузвий боFликлиги

FOЯCИ.

Инсоннинг коинотдаги бурчи ва табиатдан илмий асосланган тарзда фойдаланишни анг-лаш оркалигина «табиат-инсон» тизимини уЙFуHЛаШTИрИШ мумкинлиги FOЯCИ.

Курснинг вазифалари:

• укувчиларда дунёнинг хозирги табиий-илмий манзараси контекстида тизимли тафак-кур ибтидосини ривожлантириш;

• укувчиларда табиат объектлари ва х,оди-салари, унда кечадиган жараёнлар конуният-лари, табиат бирлиги таълимоти тизимидаги табиат конунлари туFрисида билимларни шакллантириш;

• табиатшуносликда билишнинг узига хос методи сифатида укувчиларнинг фенологик кузатиш кобилиятини таркиб топтириш; лаборатория ишларини бажаришда экспериментал куникма ва малакаларни ривожлантириш; ки-чик тадкикот ишларини утказиш;

• укувчиларда экологик таълим-тарбия асоси х,амда замонамизнинг глобал муаммо-лари мохиятини англашнинг мухим буFИни си-фатидаги «табиат-техника-инсон» муносабат-лари тизимида аник йуналиш берувчи катъий ишонч тизимини х,осил килиш;

• укувчиларнинг эркин, мустакил фикрла-ши ^амда муаммоларни туFри пайкай олиш, хулоса чикариш ва уларни ^ал этиш йулини топиш лаёкатини ривожлантириш; абстракт тафаккур ва билимларни умумлаштириш (тах,-лил, синтезлаш, киёслаш, аналогиясини топиш, сабаб-окибатига кура алокаларини белгилаш) малакаларини ривожлантириш;

• укувчиларда табиатни эстетик идрок этишни ривожлантириш - уларни маънавий ривожлантириш воситаси ва дунёни англаш усулларидан бири сифатида ривожлантириш;

• укувчиларда экологик тафаккур ва таби-атга кадриятли муносабатда булишнинг асоси сифатида инсонпарвар, маънавий тимсоллар-ни шакллантириш.

Д.Ёрматованинг «Табиий фанларнинг замонавий концепцияси» ва Э.О.Турдикулов томонидан ишлаб чикилган «Томчи сувда хаёт жилваси» лойихаси1 тахлилига суянган холда шуни кайд килиш мумкинки, табиатшуносликка оид асосий билимларни 3-4-синфлардан бошлаш яхши натижа беради. Шу асосда 3-4-синфлар учун яратилган «Табиатшунослик» курсининг асосий мазмуни ва тузилиш кетма-кетлиги 1-жадвалда келтирилган.

1 Турдикулов Э. Томчи сувда хаёт жилваси. - Т.: «Маъ-навият», 2001 -45-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 7

1-жадвал. «Табиатшунослик» ук,ув курсининг к,иск,ача тузилиши1

№ Мавзулар Етакчи Fоя Укув материалининг мазмуни

Тайёрлов блоки: табиатнинг тизимли ташкил этилганлиги туFрисидаги Fояни идрок этишга тайёрлайди

1 Табиатшунослик фани нимани урганади? Табиатшунослик фани табиат ва инсоннинг бирлиги туFрисидаги билим сифатида; замонавий дунё глобал муаммоларининг тизимли характери Табиат ва инсон туFрисидаги билимлар кандай пайдо булган? Инсон хаётида табиатнинг урни. Табиат ривожида инсоннинг урни. Замонавий дунёнинг глобал муаммолари. Глобал муаммо нима? Замонавий табиатшунослик - табиат ва инсон туFрисидаги куплаб фанлар мажмуи (физика, кимё, биология, география, геология, техника).

2 Табиатшунослик: табиатни илмий билиш методлари Табиатшуносликнинг ривожланиши: табиатнинг тизимли мохиятини кузатишдан уни узвий билиш сари Табиат туFрисидаги илмий билимлар ривожи. Эксперимент табиатни урганишга ёрдам беради. Укув экспериментини кандай ташкил этиш ва утказиш керак. Лаборатория жихозлари

3 Табиатдаги физик, биологик ва кимёвий жараёнлар Табиат, табиат ходисалари, табиат ходисаларининг бир бутунлигида урганишда дифференциация ва интеграция узвийлиги Физик жисмлар ва уларни урганиш. Моддалар ва уларни урганиш. Физик ходисалар. Модданинг тузилиши. Модда ва майдон. Кимёвий реакциялар. Моддаларни тозалаш.

Тизим хосил килувчи блок

4 Табиат: умумий тавсиф Тизимли тафаккурнинг тахминий асоси Тизим деб нимага айтилади? Табиат - тизимдир. Табиатнинг умумий тавсифи. Экотизим.

Асосий блок: турлича карашлар даражаси табиатнинг тизимли мохиятини очиб беради

5 Яшил усимликларнинг сайёрадаги космик вазифаси Куёш - Ерда хаётни таъминловчи омил. Куёш-Ернинг узаро алокаларининг намоён булиши. Фотосинтез. Биологик масса. Сизга саволлар берамиз: Куёш нури нималарни сузлайди? Табиатда ёруглик ва ранг. Усимлик куёш нурларини кандай кабул килади? Усимлик куёш нури энергиясидан кандай фойдаланади? Яшил усимликларнинг сайёрадаги космик вазифаси нималардан иборат? Нима учун кунгабокар куёшга интилади? Фотосинтез. Усимликлар дунёси ва хаёт.

6 Ердаги TOf жинслари, минераллар ва тупрокнинг биогеокимёвий урни Тирикликнинг табиатдаги бирлик ва яхлитликнинг намоён булиши сифатидаги биогеокимёвий урни ^f жинслари. Минераллар. Табиатда tof жинсларининг нураши. Тупрок - ер кобиFининг сиртки катлами. Литосфера. Кимёвий элементлар. Кимёвий формула ва тенгламалар. Табиатдаги биогеокимёвий узгаришлар.

7 Ер-Куёш тизимидаги сайёра Инсон «Ер-Коинот» тизимида Бизнинг Галактика, Коинот, Куёш системаси туFрисидаги тасаввурларимиз. Ер - бизнинг умумий уйимиз. Ерни асраш зарур. Биосфера.

«Табиатшунослик» интегратив курси укув-чиларда дунёнинг хозирги табиий-илмий куринишига мувофик, келувчи фикрлаш услу-би (тизимли тафаккур)ни шакллантиришга йуналтирилган, бу хозирги дунёнинг инсон-парвар йул билан хал этилишини кутаётган долзарб муаммоларини англаб етишга имкон

1 БошланFич таълим буйича янги тахрирдаги Давлат таълим стандарти. - Т., 2010.

яратади. Курс табиий фанлар таълими мазмунини инсонпарварлаштириш концепцияси асосида ишлаб чик,илган булиб, у билимларни ягона методологик негизда интеграциялашни - табиатшунослик объектларини «табиат-фан-техника-жамият-инсон» тизимида урганиш лозимлигини асослаб беради.

Бунда инсон, унинг фаолияти табиий фанларга оид билимлар структурасини уз ичига камраб олади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 7

Таълим жараёни хам тубдан узгариб бор-мокда, яъни:

• ажратилган вактда дарс самардорлигига эришиш учун дарс жараёнини жадаллаштири-шувчи инновацион технологиялардан фойдала-нилмокда;

• ажратилган вактдан унумли фойдаланиш учун янги ахборот технологиялар укув жараё-нига жорий этилмокда;

• тахсил олувчиларнинг вактдан унумли фойдаланишлари учун тезкор ахборотга эга булиш услублари ишлаб чикилмокда (электрон дарсликлар);

• укувчилар интернет, матбуот оркали дунё ахборот манбаларидан фойдаланмокдалар.

Бунинг учун фанларни узлаштиришда таълим турлариаро, синфлараро, фанлараро боFликликларни чукур тахлил килиб, уларнинг узвийлиги хамда узлуксизлигини таъминлаш максадга мувофикдир.

Узвийлик - таълим-тарбия жараёнининг муайян кетма-кетликда ташкил этилишини ифо-даловчи мухим сифат булиб, маълум боскичда аввалги боскич укув фаолияти мазмунини ташкил этувчи билим, куникма ва малакаларнинг мустахкамланиши, кенгайтирилиши ва чукур-лаштирилишини таъминлайди1.

Узвийлик тушунчаси фалсафий, психологик ва педагогик жихатларга эга. Педагогикада узвийлик икки хил турда кулланилади. Бирин-чидан, таълим турлари (буFинлари) орасидаги узвийлик. Иккинчидан, укув фанлари орасидаги узвийлик. Бу одатда фанлараро ёки предмет-лараро боFланиш оркали амалга оширилади.

Булардан келиб чикиб, яна бир холат мав-жудки, узвийлик таълим мазмунининг муайян кетма-кетликда тизимли жойлаштирилиши, янги мавзуни узлаштиришда мавжуд билим-ларга таяниш, укув материалининг маълум да-ражада навбатдаги боскичларда кулланилиши, укув-тарбия жараёни боскичларининг даво-мийлигини ифодалайди. Хозирги кунда узлук-сиз таълим тизими нуктаи назаридан узвийлик муаммосининг ечимини топиш, уни амалиётга татбик этишнинг самарали усул ва воситалари-ни ишлаб чикиш зарурати вужудга келади. Бунда таълим олувчилар ёш хусусиятларига мос келадиган таълим мазмунини танлаш, танлан-

1 Хасанбоев Ж., Туракулов Х. ва бошкалар. Педагогика фанидан изохли луFат. - Т.: «Фан ва технология», 2009. -517-б.

ган таълим мазмунини узвийлик тамойилига асосан жойлаштириш ва уни педагогик жихат-дан асослаш мухим ахамиятга эга. Танланган таълим мазмуни имкониятларидан келиб чик-кан ва таълим олувчилар билим даражасини инобатга олган холда мавжуд хамда янги билим, куникма, малакаларни тизимли ва узвий равишда шакллантириш таълим олувчиларнинг тулик узлашлаштиришларини таъминлайди. Таълим мазмунини узвийлик асосида жойлаштириш нафакат муайян фаннинг укув дастури ва режасининг тузилишига, балки унга турдош булган фанлар укув дастурига мослаштирили-ши оркали таълим самарадорлигини оширишга хам таъсир этади.

Узлуксизлик тушунчаси эса таълим таркиби-даги билимларнинг бирлиги, узаро боFланиши ва бир-бирини такозо килишни англатади ва унинг баркарорлигини хамда булинмаслигига асосланади. Яъни узлуксизлик таълим турлари орасидаги таълим-тарбия тизимини боскичма-боскич амалга оширади.

Маълумки, болаларда табиат ва атроф-мухитга булган муносабат мактабгача таълим муассасаларидан бошланади. Мактабгача таълим муассасалари давлат талабларида табиат билан таништириш булимида хона гулларини билиш, номини айтиш, парвариш килишни би-лиш, мева ва сабзавотларни билиш ва фарклай олиш, уй ва ёввойи хайвонларни билиш, фарк-лаш, уларнинг махсулотлари, фойда ва зарар-ларини билиш талаб килиб куйилган.

Умумий урта таълимнинг бошланFич синф-ларида табиий фанларни укитиш «Атрофимиз-даги олам» ва «Табиатшунослик» фанларидан бошланади. Юкори синфларда табиатшунослик негизидан бир нечта табиий фанларга ажрати-либ, укитилади. Жумладан: ботаника, зоология, физика, табиий география каби фанлар. Бу фан-лардан табиатшунослик ва табиий география фанларининг узвийлиги, узлуксизлигини таъминлаш масаласига куйидагича ёндашиш мум-кин:

• укувчи шахсининг ёш психологик хусуси-ятларининг инобатга олиниши;

• дарсликдаги мавзулар мазмунидаги матн, расм, чизма, жадваллар, кушимча хариталар-нинг узвийлиги;

• мавзулар баёнида укувчилар доираси, уларнинг тахсил олиш шароитлари ва коби-лиятларининг эътиборга олиниши;

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 7

• дарсликдаги мавзулар мазмунини ёритув-чи билимларнинг укувчиларни фаоллика ундаш даражаси;

• амалий машклар ва назорат саволлари-нинг коникарлилиги;

• матннинг мантикан туFри тузилиши;

• укув предмети мазмунининг бошка укув предметлари билан уЙFунлашуви;

• мавзулар кетма-кетлигининг таъминлан-ганлиги;

• укув фанлари буйича берилаётган харита-ларнинг ранг-баранглиги ва узвийлиги;

• хариталар билан ишлашда контур харита-нинг мавжудлиги;

• укув фанлари укитишда купрок иннова-цион технологиялардан фойдаланиш;

• укув-кургазмали куролларнинг замона-вийлашган турлари, жумладан; компьютер тех-никаси, турли хил фанга доир хужжатли фильм-лар, рангли хариталар, глобус (эркин хара-катланувчи) шамолнинг йуналиши, хавонинг намлигини аникловчи ускуналардан самарали фойдаланиш.

Узвийлик муаммоси деярли мавжуд таълим тизими боскичлари хамда укув предметлари, жумладан, барча умумтаълим фанларини укиб-урганишнинг асоси хисобланган «Табиатшунослик» предмети учун хос булиб, энг харак-терлиси таълим мазмунини белгилаш ва укитиш жараёнларини ташкил этишда узвийлик маса-ласининг илмий-методик жихатдан туFри асос-ланмаганлигида кузга ташланиб колмокда.

Табиатшунослик фани асослари узлуксиз таълим тизимининг бошланFич таълим буFи-нида таълим максадларига мос холда укувчи-ларнинг психологик ва педагогик хусусиятла-рини хисобга олган холда укитилади, табиий фанларнинг асоси, яъни узаги вазифасини ба-жаришга хизмат килади. Табиатшунослик фани мазмунини ургатишдаги узвийликни таъминлаш шу фанга оид укув материалла-рини монанд равишда танлаш, уларнинг максадли кетма-кетлигини булимлараро узвийлик ва изчиллик асосида жойлашти-риш камда уларни киска вакт ичида укувчилар онгига етказиб бериш жараёнида узвийлик тамойилининг асосий урин тути-шига эришиш козирги куннинг асосий педагогик муаммоларидан бири булиб турибди.

Мазкур муаммо нафакат бошланFич мактаб табиатшунослик таълими мазмуни, балки бутун

узлуксиз таълим жараёнида укитиладиган табиий фанлар узвийлигини таъминлашни илмий-методик жихатдан асослаб беришни такозо этади. Узлуксиз таълим тизимида табиатшунослик предмети мазмуни узвийлиги хамда узлук-сизлигини таъминлашда етакчи олимлар томо-нидан белгиланган куйидаги таркибий кисмлар узвийлигини таъминлаш оркали эришиш мум-кин1:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

I. Укувчилар эгаллаши зарур булган билим-лар тизими узвийлиги (ходисалар, тушунчалар, коидалар, таърифлар тизими).

II. Танланган илмий-назарий билимларга мувофик келадиган амалий куникма ва малака-лар тизими узвийлиги.

Куникма - эгалланган тажрибалар асосида муайян фаолиятни амалга ошириш кобилияти.

Малака - муайян харакатларни бажариш ва бошкариш жараёнларининг автоматлашуви.

III. Укувчиларни ижодий фаолият усулларига ургатиш узвийлиги, фаолият кайта хотирлаш, кисман ижодий ва илмий-ижодий даражада булиши мумкин.

К,айта хотирлаш фаолияти - укитувчи то-монидан курсатилган ёки дарсликда берилган намунага караб машк бажариш фаолиятидир. Бу урганувчининг фаоллик даражасини чегара-лайди. У изланиш, кашф килишга эхтиёж сез-майди.

Кисман изланувчанлик фаолиятида укувчи йуналтирувчи топшириклар ёрдамида тил ходисаларининг ухшаш ва фаркли томонлари устида уйлаши, уни топиши, аввалги билимлар-ни кисман номаълум шароитларда куллаши ло-зим.

Илмий-ижодий фаолиятда укувчи хеч кан-дай ташки ёрдамсиз, олган билимларни бутун-лай янги шароитда (масалан, компьютерда) куллай олиши, фаолият учун зарур булган, ле-кин узида булмаган билимлар манбаларини билиши, улардан нуткий вазият такозосига кура унумли фойдаланиш усулларини эгаллаши та-лаб килинади. Укувчининг ижодий фаолият тажрибасига канчалик куп асослансак, таълим-нинг самарадорлик даражаси шунчалик юкори булади.

IV. Укувчи ва укитувчи уртасидаги узаро му-носабатлар тизими узвийлиги. Бу муносабатлар

1 Ёрматова Д. Табиий фанларнинг замонавий концеп-цияси. - Т.: «Алокачи», 2008. -12-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 7

укитувчи ва укувчи уртасидаги узаро хамкор-ликка асосланмоFи лозим.

Табиатшунослик укув предмети таълими жа-раёнининг мазмунли амалга ошиши ва унинг самарали булишини таъминлашда хар бир педагог санаб утилган таълим мазмуни таркибий кисмларини мукаммал билиши ва машFулот жараёнида улар орасидаги узвийликка амал килиши жуда мухим. Шуни алохида таъкидлаш керакки, она тили мавзуларини укувчилар он-гига сингдиришда укитувчи таълим мазмуни компонентларини алохида-алохида кисмлар сифатида эмас, балки бир-бирини тулдирувчи яхлит бир тизим сифатида англаш тавсия этила-ди. Таълим мазмунининг барча таркибий кисмларини узида бирлаштирувчи асосий манба дарслик хисобланади. Табиатшунослик укув предметида узвийлик нисбатан куйидаги тур-ларда амалга оширилади.

Биринчидан, таълим турлари (масалан, таби-ий география бошланFич курси, ботаника, зоология, физика ва бошка табиий фанлар) орасидаги узвийлик. Бунда таълимнинг кейинги тури мазмуни аввалгисини кисман такрорлаб, маз-мун жихатидан узвий боFланган холда унинг кейинги таълим турларида такомиллашган холда давом этади.

Иккинчидан, табиатшунослик фанини уки-тишдаги мавзулараро ва булимлар орасидаги узвийлик.

Учинчидан, фанлараро ёки предметлараро боFланиш оркали амалга оширилади.

Хусусан, табиатшунослик фанини укитиш-даги узвийликни таъминлашнинг илмий-педа-гогик ва психологик асосларини янги тарихий-ижтимоий шароитдан келиб чиккан холда яра-тиш масаласи уз ечимини кутиб турган долзарб муаммолардан биридир.

Ана шундай курслар асосида 3-4-синфлар укувчиларига интеграциялашган таълимнинг узвийлиги таъминланса, укувчиларда миллий маънавият шаклланади.

Энг мухими умуминсоний неъматлар: сув, куёш, хаво, тупрок хакида бир бутун билимлар тизими узвийлик асосида укувчилар онгида таркиб топади.

Бунинг учун яратилган курсларда барча им-кониятлар мавжуд:

- дастур материаллари ДТС талаблари асо-сида яратилган;

- дастур мазмунида Авесто, Куръони карим, Хадисларда акс этган табиий неъматларни эъзозлашга оид Fоялар уз аксини топган;

- танланган материаллар миллий, махаллий, тарихий, умуминсоний кадриятларга асослан-ган;

- материаллар илмий;

- материаллар кизикарли булиб, дастур ма-териалларини онгли равишда урганишга имкон беради;

- дастурда келтирилган материаллар эколо-гик ахамиятга эга.

Юкорида келтириб утилган таълим мавзула-ри табиатшунослик ва табиий фанларнинг узвийлиги, узлуксизлигини таъминлашга хиз-мат килади. Шу уринда мавзуларнинг мазмуни бугунги кун талаби даражасида такомиллашти-рилса, укувчиларга берилаётган табиий-илмий тушунчалар ахборот-коммуникацион техноло-гиялар асосида дастурлаштирилса, яъни би-лимларни осон ва тез узлаштирга хизмат килувчи электрон дарсликлар ва илмий-оммабоп хужжатли фильмлар яратилан дарс-ликларга илова килиб такдим этилса, бу укувчида дунёни тез англаш, табиий фанларга оид табиий-илмий тушунчаларни узлаштириш хамда экологик онг маданиятининг ривожла-нишига самарали ижобий таъсир этади. Нати-жада таълим самарадорлиги ошади, укувчиларнинг табиат ва жамиятга булган му-носабати янада ижобий томонга узгаради.

Адабиётлар:

1. Хасанбоев Ж., Туракулов Х. ва бошкалар. Педагогика фанидан изохли луFат. - Т.: «Фан ва технология», 2009.

2. Ёрматова Д. Табиий фанларнинг замонавий концепцияси. - Т.: «Алокачи», 2008.

3. Турдикулов Э. Томчи сувда хаёт жилваси. - Т.: «Маънавият», 2001.

4. БошланFич таълим буйича янги тахрирдаги Давлат таълим стандарти. - Т., 2010.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2016, 7

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.