Научная статья на тему 'ЭВРИСТИК МЕТОД ЁРДАМИДА БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚУВЧИЛАРИ ЎҚУВ ФАОЛЛИГИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МЕТОДЛАРИ'

ЭВРИСТИК МЕТОД ЁРДАМИДА БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚУВЧИЛАРИ ЎҚУВ ФАОЛЛИГИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МЕТОДЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

161
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
метод. Евристик метод / еврика / фаоллик / ўқув фаоллик / компетенсия / кўникма / билим / method. Heuristic method / eureka / activity / educational activity / competence / skill / knowledge.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Мадрахимович Эгамберган Худойназаров, Саида Матназаровна Ражабова

Ушбу мақолада эвристик метод ѐрдамида бошланғич синф ўқувчилари ўқув фаоллигини шакллантириш методлари ва уларнинг ўзига хос ҳусусиятлари таҳлил қилинган, ҳамда муаллифларнинг шахсий фикрлари хулоса ўрнида келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

In this article, using the heuristic method, the methods of forming the learning activity of elementary school students and their specific features are analyzed, and the personal opinions of the authors are presented in the conclusion.

Текст научной работы на тему «ЭВРИСТИК МЕТОД ЁРДАМИДА БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚУВЧИЛАРИ ЎҚУВ ФАОЛЛИГИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МЕТОДЛАРИ»

ЭВРИСТИК МЕТОД ЁРДАМИДА БОШЛАНГИЧ СИНФ УЦУВЧИЛАРИ УКУВ ФАОЛЛИГИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МЕТОДЛАРИ

Мадрахимович Эгамберган Худойназаров

Урганч давлат университети "Бошлангич таълим методикаси" кафедраси

доценти.

Саида Матназаровна Ражабова

Урганч давлат университети "Таълим назарияси ва методикаси" (бошлангич

таълим) мутахасислиги магистранти

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада эвристик метод ёрдамида бошлангич синф укувчилари укув фаоллигини шакллантириш методлари ва уларнинг узига хос хусусиятлари тахлил килинган, хамда муаллифларнинг шахсий фикрлари хулоса урнида келтирилган.

Калит сузлар : метод. Евристик метод, еврика, фаоллик, укув фаоллик, компетенсия, куникма, билим.

ABSTRACT

In this article, using the heuristic method, the methods of forming the learning activity of elementary school students and their specific features are analyzed, and the personal opinions of the authors are presented in the conclusion.

Keywords: method. Heuristic method, eureka, activity, educational activity, competence, skill, knowledge.

КИРИШ

Бугунги кунда Узбекистан жамиятида ижодкор, фаол фукароларга булган эх,тиёж кучаймокда. Улар, биринчи навбатда, билимларни мустакил эгаллашга лаёкатли, билишнинг унумли методлари билан куролланган булишлари лозим. Бундай сифатларга эга булган шахсни шакллантириш бошлангич синфлардан бошлаб, укувчиларга комплекс таъсир курсатиш натижасида амалга ошади. Мазкур вазифани ечишнинг асосий йуналишларидан бири укувчиларда эвристик фаолиятни шакллантиришдан иборат.

Эвристик фаолият тушунчаси доирасида муайян рухдй жараёнлар

тушунилиб, унинг натижасида муаммоларга ечим топилади,

December, 2022

315

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

янги

стратегиялар ишлаб чикилади, бир катор янгиликлар кулга киритилади. "Эвристик фаолият" тушунчаси "Ижодий тафаккур", "Махсулдор тафаккур" тушунчалари билан тенг имкониятларга эга. Шунга кура, эвристик фаолият инсон тафаккурининг ранг-баранг ифодаси хисобланади. Бундай фаолият натижасида янги харкатлар тизими вужудга келади ёки инсонни ураб турган объектлар хакида илгари маълум булмаган конуниятлар кашф этилади. Эвристик фаолиятни шакллантириш муаммоси купкиррали муаммолар сирасига кириб, эвристик фаолият укув жараёнининг куп жихатлари билан бевосита богланади. У айни бир вактнинг узида шахсни шакллантириш нуктаи назаридан режа, натижа, укувчиларнинг укув фаолиятини ташкил этиш ва фаоллаштириш йули, укув жараёни самарадорлигини ошириш воситаси сифатида намоён булади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛГИЯ

Эвристик фаолият ёки ижодий тафаккурни шакллантириш жараёнини ташкил этишнинг педагогик-психологик йуналишлари Р.Г.Сафарова, Б.Адизов, Г.Нажмиддинова, Э.Гозиев, Х.П.Назарова, Б.Г.Ананьев, Е.А.Александров, С.С.Бакулевская, Г.Армстронг, Н.В.Бугорскаяларнинг илмий ишларида уз аксини топган. Укувчиларда эвристик тафаккурни шакллантириш имконини берадиган педагогик шарт-шароитлар сифатида куйидагиларни курсатиш мумкин. Улар:

- мустакил ишларнинг мавжудлиги;

- укувчиларда укув-билув фаолиятига нисбатан юкори даражадаги кизикишни хосил килиш;

- укишга нисбатан ижобий майлларни шакллантириш;

- укитишнинг фаол методларидан фойдаланиш;

- укувчиларнинг мавжуд лаёкатларини ривожлантириш кабилар.

Таълимнинг бир боскичидан иккинчи боскичига утиш жараёнида укувчиларнинг ривожланиши диккат ва интеллектнинг узаро таъсири натижасида кучаяди. Бу жараёнда асосан укувчиларда креатив, эвристик тафаккурни ривожлантириш мухим ахамиятга эга. Шуни алохида таъкидлаш керакки, ижодий лаёкатлар, яратувчилик сифатлари хар бир укувчида мавжуд. Бу сифатлар узида идрок, хозиржавоблик, фаол харакатлар

хамда мулокотни мужассамлаштиради. Ижодий тафаккурга

December, 2022

эга булган укувчилар узгалар билан мулокот килиш, узлигини намоён этишга эхтиёж сезадилар.

О.О.Макарычеванинг [2] таъбири билан айтганда, бошлангич синф укувчиларининг ижодкорлик лаёкати уларнинг муаммоларни тез идрок этишларидан бошланади. Бунинг натижасида улар муаммоларни билимлар, турли ахборотлар билан уйгунлаштирган холда англаб етадилар. Укувчиларнинг ижодий тафаккурлари укитувчи томонидан рагбатлантирилиши керак. Бунда улар 5 та принципга таяниши лозим. Улар:

- ноодатий саволларга нисбатан эътиборли муносабатда булиш;

- муайян, ноодатий гояларга нисбатан хурмат билан карашлари;

- укувчиларга уз гояларининг ахамиятли эканлигини англатиш;

- укувчиларнинг мустакил билим олишларини рагбатлантириш;

- режалаштирилмаган амалий машгулотлар ва укув жараёни учун муайян вакт ажратиш.

тахлил килиш, усуллардан хам укувчиларнинг кумаклашади.

ТА^ЛИЛ ВА НАТИЖАЛАР

Укувчиларда эвристик фаолият тажрибасини шакллантириш учун уларга аклий операцияларни амалга ошириш усулларини ургатиш талаб килинади. Бунинг учун укитувчилар билиш хамда махсулдор фаолиятни амалга ошириш усулларидан фойдаланишлари лозим. Чунки аклий операциялар билан бир каторда анъанавий тарзда умумлаштириш, киёслаш, оммалаштириш ва эвристик фойдаланиш назарда тутилади. Бундай методлар муаммоларни ечиш усулларини излашларига Маълумки, тафаккур узининг мазмун-мохиятига кура:

1. Объектив вокеликнинг тасаввур, тушунча ва мухокамадаги фаол инъикос жараёни, инсоннинг фикрлаш кобилияти; фикрлаш.

2. Уйлаш, фикр юритиш, мухокама; уй.

3. Тафаккур - инсон аклий фаолиятининг юксак шакли; объектив вокеликнинг онгда акс этиш жараёни [3].

Тафаккур - инсон маънавиятининг таркибий кисми, билишнинг оламдаги нарса ва ходисаларнинг умумий, мухим хусусиятларини аниклайдиган, улар уртасидаги ички, зарурий алокалар, богланишларни акс эттирадиган аклий боскичи М.В.Клариннинг [4]. таъбири билан айтганда, укитувчи таълим

жараёнини шундай ташкил этиши керакки, мазкур жараён

яъни конунии [3; 193-б.].

December, 2022

317

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

укувчиларнинг

мустакил ижодий тафаккурини шакллантириш имкониятини яратиши лозим.

Ижодий тафаккур куйидаги узига хосликларга эга. Жумладан:

- зарур холларда дастлаб кулланган ечимларни амалга ошириш усулларидан воз кечиш;

Эвристик методлар когнитив методлар билан уйгун тарзда кулланилади. Укитишнинг когнитив методлари хам эвристик топшириклар каби укувчини мустакил ижодий фикрлаш, изланишга ундайди. Бундай методлар сирасига:

- укувчиларни ижодий фаолликка ундовчи методлар;

- фикрий фаолиятга олиб кирувчи методлар;

- укувчиларни образли хамда рамзий белгилар ёрдамида ишлашга жалб килувчи методлар;

- эвристик саволлар билан мурожаат килиш методи;

- киёслаш методи;

- далилларни далиллардан фарклаш методи;

- эвристик кузатиш методи;

- эвристик тадкикот методи;

- тушунчаларни лойихалаш методи;

- коидаларни лойихалаш методи;

- фаразларни илгари суриш методи;

- башорат килиш методи;

- хатолар устида ишлаш методи;

- назарияларни лойихалаш методи кабилар киради.

Биз куйида уларнинг баъзилари устида батафсил тухталамиз:

Эмпатия, яъни укувчиларни ижодий фаолликка рухлантирувчи, укувчиларни образли куриш оркали фаолликка ундовчи, фикрий фаолиятга олиб кирувчи, эвристик кузатиш ва когнитив методлардир.

В.Н.Соколовнинг фикрича, эвристик укитиш жараёнида кулланиладиган энг самарали метод креатив метод саналади. Мазкур метод доирасига уйлаб куриш, "Агарда...", образли расмлар, гиперболизация, агглютинация, синектика, "Аклий хужум", инверсия, яъни мурожаат методларини киритиш мумкин. Укитишнинг креатив методи укувчиларнинг шахсий таълимий махсулотларини яратишига йуналтирилган.

харакат усулларини кенг микёсда куллай олиш;

December, 2022

Мазкур жараёнда билиш имкониятлари мавжуд, бирок у шахсий ижодий фаолият куринишида амалга ошади. Асосий натижа эса махсулот олишдан иборат.

Уйлаб курит методи муайян аклий фаолият натижасида укувчиларнинг аввал маълум булмаган махсулотни кулга киритишларида намоён булади. Ушбу метод куйидаги усуллар ёрдамида татбик килинади:

а) бир объектнинг сифатларини иккинчисига кушиш оркали янги объект яратиш;

б) муайян объектнинг узига хос хусусиятларини излаб топиш; в) урганилаётган объектнинг таркибий кисмларини узгартириш хамда янги узгартирилган объектнинг узига хос хусусиятларини тасвирлаб ёзиш каби.

"Агарда..." методи укувчиларни хаёл суриш, фантазия килишга ургатади. Бундай топширикларни бажариш оркали укувчиларнинг тасаввурлари ривожланишлари билан бир каторда моддий борликнинг узига хос жихатларини яхширок тушуниш имкониятига хам эга буладилар.

Гиперболизация методи укувчининг билиш объектлари, таркибий кисмлари хамда сифатининг ортиши ёки камайишини ифодалайди. Мазкур метод ёрдамида укувчилар объектив реалликдан фантазия, яъни хаёлот оламига караб фикрлай бошлайдилар.

Агглютинация методи доирасида эса укувчиларга объектив вокеликда узаро бирлашмайдиган сифатлар, узига хосликлар, нарсабуюмларнинг кисмлари ва уларнинг тавсирларини бириктириш топширилади. Бундай вазиятда укувчилар уларнинг бирлашмаслигини асослаб бера олишлари керак.

"Аклий хужум" методининг асосий вазифаси укувчиларни ортикча юкламалардан озод килган холда купрок гоялар, фаразларни илгари суришларини таъминлашдан иборат. Ушбу методни куллаш жараёнида улар ортикча зурикиш, инерция, катъий колиплар асосида ишлаш кабилардан озод килинадилар. Натижада укувчилар мустакил фикрлай бошлайдилар, уларда янги фаразлар вужудга келади. "Аклий хужум" методи асосида ташкил этиладиган укув ишлари куйидаги йуналишларда амалга оширилади: гояларни илгари суриш, муаммоли вазиятларни ва гояларни бахолаш, етакчи холатларни хисобга олиш.

Гояларни илгари суриш муайян коидалар асосида амалга оширилади. Бу боскичда танкид килиш ман этилади. Барча гоялар укитувчи томонидан рагбатлантирилади. Бу жараёнда хазил-мутойиба сузлар кулланилади, лукмалар

December, 2022

319

ташланади. Шундан кейингина илгари сурилган гоялар тизимлаштирилади, гурухларга ажратилади, умумий принциплар ва ёндашувлар асосида аникланади. Навбатдаги боскичда танлаб олинган гояларни амалга оширишда учрайдиган тусиклар мухокама килинади, баён килинган танкидий фикрлар бахоланади. Танкидга учрамайдиган гоялар танлаб олинади.

Синектика методи "Аклий хужум" методига таянади. Унда турли куринишдаги ухшаш холатлар, сузлар воситасида фикр баён килиш инверсия ва фикрий богланишларни амалга ошириш назарда тутилади. Дастлаб укувчилар билан муаммонинг умумий белгилари мухокама килинади, дастлабки ечимлар илгари сурилади, ухшаш жихатлар етакчи мавкега эга булади ва ривожланади, муаммони тушуниб етиш учун ухшаш холатлардан фойдаланилади. Ечимларнинг мукобил вариантлари танлаб олинади, янги ухшашликлар изланади, муаммога кайтилади.

Инверсия, яъни мурожаат методи бир колипдаги усуллар, узаро карама-карши булган мукобил ечимни топишда кулланилади. Шу тарика, замонавий таълим жараёнида кулланиладиган эвристик технологиялар урганиладиган укув предметлари доирасида укувчиларнинг таълимий махсулотлар яратиш, мустакил таълим траекторияларини туза олишларига имкон беради. Таълимий махсулот тушунчаси доирасида:

а) укувчи фаолиятининг моддийлашган шакли тушунилади; у хукм, матнлар, расмлар, ишланмалар куринишида булиши мумкин; б) ривожлантирувчи таълим жараёнида укувчи шахсий сифатларининг узгариши англашилади.

Эвристик методлар сирасига синектик метод хам киради. Синектик (юнон. sunergeia - хамкорлик, хамжихатлик) метод - жамоавий интеллектуал фаолиятнинг психологик асосларини узида мужассамлаштирган тасвирийижодий иш туридир [3; 98-б.]. Уни куллаш методикаси аклий хужум методига ухшайди. Ушбу метод ижодий фаолият тажрибасига эга булмаган укувчилар билан ишлаш давомида кулланилади. Бунинг учун ижодий фаолиятга оид тажрибаларни туплаш усуллари билан ишлайдиган укувчилар гурухини жамлаш талаб этилади. Бунда укув-билув йуналишидаги махсус тайёргарлик жараёни амалга оширилади. Бошлангич синф укитувчилари хам мазкур методни куллаш тажрибасига эга булишлари лозим.

Синектик машгулотлар куйидаги таркибий тузилишга эга: танишиш максадида уни тахлил килиш, дастлабки ечимларни саралаш, муаммони англаш, ухшаш саволларни топишга ундаш, муаммонинг ухшаш жихатларини уйгунлаштириш, уларнинг

December, 2022

320

ривожланити учун maроит ярaтиш, янги FOялaрни yЙFyнлamтириm учун yлaрнинг yxmam жихатларини излaб топиш, мукобил вaриaнтлaрини тaнлam, янги мукобил FOялaрни илгaри суриш, янги FOялaрни ривожлaнтириш вa унинг ижобий жихатларини бахолат.

Дидaктик уйин методидaн тyрли-тyмaн кyринишлaрдa фойдaдaниm мумкин: иmчaн, ролли вa боmкaрyвгa aсослaнгaн, тamкилий фaолиятли yйинлaр. Педaгогик жaрaëндa энг куп таркалган Уйин тури итчан yйинлaрдир. Эвристик методлaр yкyвчилaрнинг рyxиятигa кyйидaги шaкллaрдa тaъсир кyрсaтaди. Бaрчa мyносaбaтлaрни йуналтирит вa кaтъий тахлил килиш, тaълим жaрaëни сyбъектлaрининг укув хамда касбий фaолияти жaрaëнидa вyжyдгa келгaн мyaммолaрни бaртaрaф этиш тaдaб килинади. Ишчaн yйинлaрнинг тamкилий жихати турли харакат моделлaрни имитaциялamдa нaмоëн булади. Мазкур yйинлaр мyaммолaрнинг вyжyдгa келиmи вa yлaргa ечим излam жaрaëнини узида мyжaссaмлamтирaди.

Б.Сaдyллaевнинг [5] фикрича, итчан уйинлар таълимий, тарбиявий, ривожлантирувчи xaрaктергa эга булиб, уларнинг мазкур жихатлари педагогик жaрaëндa ривожланиб боради. Итчан уйинлар узининг дидактик имкониятига кура укувчини фaоллamтирyвчи, ривожлантирувчи xaрaктеригa эта. Итчан уйинлар укувчиларнинг maxсий сифатларини тaкомиллamтирyвчи педагогик восита хисобланади. Мазкур уйинлар икки xил xaрaктергa эта: касбий укув фаолияти во унда вужудга келадиган муносабатларни тартибга солиш имкониятига эга [5; 31-б.].

Укувчиларда билим, куникма во компетенцияларни хосил килиш укув предметини укитит во ижтимоий хaëтгa тaйëрлam жaрaëнидa амалга отади. Билимлар ижтимоий хaëтдa фаол куллат, укувчиларда ижтимоий фаолият тажрибасини хосил килит максадида уларга такдим этилади. Муайян сюжет билон боFлик булган харакатлар динамикаси, касбий вазиятларнинг яxлит манзарасини maкллaнтириm максадида эвристик мaшFyлотлaр таткил этилади.

В.И.Aндреевнинг [6] фикрича, итчан уйинлар жaрaëнидa укувчилар интеллектуал хамкорлик куникмаларини хам yзлamтирaдилaр. Шунингдек, муайян касбга оид кадриятли йyнaдиmлaр ва коидаларни хам уз тaжрибaдaригa сингдирадилар [б]. Итчан уйинларни куллат жaрaëнидa укитувчи умумпедагогик хамда

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

xyсyсий педагогик принципларга таянади. Улар:

- укув хамда касбий фаолиятни имитацион моделлаттирит;

- уйинни таткил этитда ранг-барангликка асосланит;

- укувчилар жамоасини педагогик боткарит кабилар.

December, 2022

321

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

Ушбу принциплар уйинга асосланган укув жараёнининг таркибиИ кисмлари, мантикий асослари, ички алокадорлиги, тизимли куллашнинг самарали омилларини уз ичига олади. Кузатишларимиз шуни курсатмокдаки, уйинларнинг педагогик жихатдан узига хослиги ва фойдалилиги укитувчи факат укув ёки уйин максадини алохида-алохида илгари сурганда уз ахамиятини йукотади. Бундай вазиятда уйинларнинг шакллантирувчилик ахамияти пасаяди. Дарснинг барча максадларини мувофиклаштирган холда уйиннинг ривожлантирувчилик функциясига алохида эътибор каратилгандагина унинг самарадорлиги ва эвристик мохияти ортади.

Укувчиларда шахсий сифатларнинг ривожланишида ишчан уйинлар бир катор имкониятларга эга:

- урганилаётган укув материалларини тизимлаштириш, хаётга якинлаштириш ва имитацион моделларини шакллантириш;

- фаолиятнинг алохида компонентлари ва таркибини шакллантириш;

- укувчиларни билимларни эгаллаш эхтиёжи, унга эришиш йуллари ва усуллари, уни саклаш, укув жараёни хакида чукур уйлаш, шахсий фаолликка ундаш, хиссий майллардан онгли равишда касбий майлларга утиш имкониятларини кенгайтириш учун кулай шароит яратиш ва укув жараёнини реал вокеликка якинлаштириш имконини таъминлаш;

- педагогик жараённинг таълимий, тарбиявий, ривожлантирувчи функцияларини уйгунлаштириш;

- укувчиларнинг интеллектуал ривожланишлари, уз фаолиятларини намоён этишлари, уз-узларини бошкаришларини таъминлаш.

Ишчан уйинлар укувчилар узлаштиришлари зарур булган фаолиятнинг мазмун мохиятини англаб етганларидан кейин ташкил этилади. Унинг узига хос жихатларини ойдинлаштириш ва таянч тушунчаларни узлаштиришга кумаклашади.

ХУЛОСА

Юкорида таъкидланган талабларга амал килинмаган холларда ишчан уйинлар укувчиларга билим бериш, уларни ривожлантириш ва тарбиялаш имкониятига эга булмайди ва узининг педагогик ахамиятини йукотади. Ишчан уйинларнинг турли-туманлиги узининг мураккаблик

даражасига кура куйидагиларда намоён булади:

- имитацион машклар;

- укув касбий вазиятлар тахлили;

- муайян ролларни бажариш.

December, 2022

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

Ишчан уйинларнинг тулаконлилиги кабул килинадиган ечимлар доирасида укув, касбий фаолиятни уйгунлаштириш имконини беради. Эвристик бошлангич синф укувчиларини мулокот ва изланишга ундаш, уларни самарали ижтимоийлаштиришда мухим педагогик восита булиб хизмат килади.укитиш методининг саамарали шакли сифатида ишчан уйинлар [67] [80] [97]. [115] [108] [21]

REFERENCES

1. Узбекистон Республикасининг 2020 йил 29 октябрдаги "Илм-фанни 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиклаш тугрисида"ги ПФ-6097-сон фармони. https://lex.uz

2. Макарычева О.О. Эвристические задачи как педагогическое средство развития умственной самостоятельной учащихся: Автореф. дисс. ... канд. пед. наук. - СПб, 1996. - 17 с.

3. Педагогика. Энциклопедия. III жилд. жамоа // Тошкент: «Узбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2017. - 400 б.

4. Кларин М.В. Педагогическая технология в учебном процессе. 7-е изд. М.: Садовое кольцо, 2006.-198 с.

5. Садуллаев Б.Б. Ишчан уйинларнинг турлари ва уларнинг дидактик самарадорлиги // Bola va zamon. №4. -Тошкент, 2014. Б.30-33

6. Андреев В.И. Эвристика для творческого саморазвития. Учебное пособие. - Казань, 1994. - 247 с.

December, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.