Научная статья на тему 'БОШЛАНҒИЧ ТАЪЛИМДА ЎҚУВЧИЛАРДА ТАЯНЧ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ'

БОШЛАНҒИЧ ТАЪЛИМДА ЎҚУВЧИЛАРДА ТАЯНЧ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
55
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
метод. Евристик метод / еврика / фаоллик / ўқув фаоллик / компетенсия / кўникма / билим. / method. Heuristic method / eureka / activity / educational activity / competence / skill / knowledge.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Худойназаров, Эгамберган Мадрахимович, Дўсчанова, Мохинур Мақсудовна

Ушбу мақолада эвристик метод ёрдамида бошланғич синф ўқувчилари ўқув фаоллигини шакллантириш методлари ва уларнинг ўзига хос ҳусусиятлари таҳлил қилинган, ҳамда муаллифларнинг шахсий фикрлари хулоса ўрнида келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам об образовании , автор научной работы — Худойназаров, Эгамберган Мадрахимович, Дўсчанова, Мохинур Мақсудовна

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THEORETICAL PRINCIPLES OF FORMING BASIC COMPETENCES IN STUDENTS IN PRIMARY EDUCATION

In this article, using the heuristic method, the methods of forming the learning activity of elementary school students and their specific features are analyzed, and the personal opinions of the authors are presented in the conclusion.

Текст научной работы на тему «БОШЛАНҒИЧ ТАЪЛИМДА ЎҚУВЧИЛАРДА ТАЯНЧ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ»

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 12

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

BOm^AHFHH TA^HM^A y^YBHH^AP^A TAHHH КОMПЕTЕНЦHH^APНH mAKMAHTHPHmHHHr HA3APHH

ACOC^APH

Эгамберган Худойназаров Мадрахимович

Урганч давлат университети "Бошлангич таълим методикаси" кафедраси

доценти,

Дусчанова Мохинур Максудовна

Урганч давлат университети "Таълим назарияси ва методикаси" (бошлангич

таълим) мутахассислиги магистри,

АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада эвристик метод ёрдамида бошлангич синф уцувчилари уцув фаоллигини шакллантириш методлари ва уларнинг узига хос уусусиятлари таулил цилинган, уамда муаллифларнинг шахсий фикрлари хулоса урнида келтирилган.

Калит сузлар : метод. Евристик метод, еврика, фаоллик, уцув фаоллик, компетенсия, куникма, билим.

АННОТАЦИЯ

В данной статье с помощью эвристического метода анализируются способы формирования учебной деятельности учащихся начальной школы и их особенности, а в заключении представлены личные мнения авторов.

Ключевые слова: метод. Эвристический метод, эврика, деятельность, учебная деятельность, компетентность, умение, знание.

ABSTRACT

In this article, using the heuristic method, the methods of forming the learning activity of elementary school students and their specific features are analyzed, and the personal opinions of the authors are presented in the conclusion.

Key words: method. Heuristic method, eureka, activity, educational activity, competence, skill, knowledge.

КИРИШ

Бугунги кунда таълим жараёнини компетенциявий ёндашув асосида ташкил этишга алохдда эътибор картилмокда. Бу эса таълим жараёнини амалий

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 12 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

фаолиятга йуналтириш имкониятларини кенгайтирмокда. Таълимда амалий-технологик йуналишнинг зарурлиги укув предметининг мантикий, мажмуавий, тизимли, укув фанлариаро характерга эгалигидан келиб чикади. Компетенциявий ёндашув укув фанлариаро тизимли тахлил хамда уни амалга оширишнинг яхлит моделини шакллантиришни такозо килади.

Компетенциявий ёндашув таълим натижасини умумий, интеграциялашган хулк-атвор ходисаси сифатида аниклайди. Унинг таркибини мотивли-кадриятли, когнитив, интерфаол хамда эмпирик сифатлар мажмуи ташкил килади.

Инсон олдига янги талаблар куйилаётган бугунги кунда таълим жараёнида шахсда алохида сифатларни шакллантириш такозо килинмокда. Улар:

1. Сиёсий, экологик, маданиятлараро муаммоларни ечиш лаёкатига эга булган шахсларни шакллантириш.

2. Маданий, этник, диний кадриятлар ва фарклар, ижтимоий турли-туманликларни хисобга олган холда кадриятшунослик сохасидаги муаммоларни ечишга лаёкатли шахсларни шакллантириш. Шунингдек, миллатлараро мулокот воситалари ва усулларини узлаштириш учун кулай дидактик вазиятларни яратиш.

3. Укувчиларни ижтимоий хаётдаги турли ролларни, чунончи, фукаро, сайловчи, ота-она, оила аъзоси кабиларни бажаришга тайёрлаш.

4. Ахборотларни излаш, тахлил килиш имконини берадиган умумий куникмаларни хосил килиш.

5. Купвариантли вазиятлар шароитида карорлар кабул килиш лаёкатини шакллантириш; шу билан бир каторда ноаник вазиятларда кабул килган карорлари учун масъулиятни зиммасига олиш, жамоада ишлаш ва жамоа фаолиятини ташкил этиш куникмаларини шакллантириш.

6. Узлуксиз таълим олиш лаёкатига эга булиш, билиш фаолиятининг ривожланишини таъминлаш кабилар.

Юкорида курсатиб утилган компетенцияларни шакллантиришга куйиладиган талаблар таълим мазмунида бир туркумдаги фанлар интеграциясини таъминлаш асосида уз ифодасини топиши керак. Чунончи:

- Ижтимоий фаол фукаролик компетенцияси; унинг таркибига сиёсий хамда ижтимоий билимдонлик, шахснинг масъулиятли булиши, гурух ичидаги зиддиятларни куч ишлатмасдан бартараф этиш лаёкатини эгаллаш имкониятлари киради.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 12 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

- Миллий ва умуммаданий компетенция; ушбу компетенция доирасида купмаданиятли жамиятда хаёт кечириш учун зарур булган билимлар, толерантлик мухитини ривожлантириш, бошка дин ва миллат вакиллари билан жамиятда биргаликда яшаш ва мехнат килиш лаёкатига эга булиш кабиларнинг шакллантирилиши назарда тутилади.

- Коммуникатив компетенция; мазкур компетенция доирасида бир ва ундан ортик тилда ёзма ва огзаки мулокот кила олиш куникмалари шакллантирилади.

- Ахборотлар билан ишлаш компетенцияси; ушбу компетенция доирасида жамиятдаги ахборотларни узлаштириш билан боглик билимлар, ахборот технологияларини узлаштириш, уларнинг имкониятлари ва куллашдаги тусикларни англаб етиш, ахборотларга нисбатан танкидий-тахлилий муносабатда булиш, таргибот-ташвикот воситаларини оммавий тарзда ёйиш куникмалари шакллантирилади.

- Уз-узини ривожлантириш компетенцияси; мазкур компетенция доирасида укувчиларни жадал тарзда узгараётган технологиялар мухитига мослаштириш, ижтимоий касбий сохада муваффакият козониш учун имконият яратиш кузда тутилади.

МЕТОДОЛОГИЯ

Курсатиб утилган таянч компетенцияларни шакллантириш натижасида укувчиларни ижтимоий хаёт ва истикболдаги мехнат фаолиятига жадал тайёрлаш амалга оширилиб, у шахснинг хар кандай фаолият сохасида муваффакият козонишини таъминлайди. Шунинг учун хам укувчиларда таянч компетенцияларни шакллантиришда ностандарт масалалардан фойдаланиш шахсга йуналтирилган таълим шароитида алохида долзарблик касб этмокда.

Узбекистон таълим тизимида компетенциявий ёндашувни амалга ошириш бир катор муаммоларни ечишни такозо этади. Жумладан:

- таълимдаги янги методологик асоснинг категориал тизимини ойдинлаштириш;

- "компетенция" ва "компетентлилик" тушунчаларининг асосий негизи ва мохиятини очиш;

- таълим жараёнида укувчиларнинг компетенцияларини ривожлантиришнинг ташкилий-педагогик шарт-шароитларини асослаш;

- укувчиларда компетенцияларнинг шаклланганлик даражасини диагностика килиш ва унинг ривожланиш динамикаси мониторингини амалга ошириш кабилар.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 12 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

Мазкур муаммони тадкик этишга оид ёндашувларни тизимлаштириш ва оммалаштириш алохида ахамиятга эга. Ушбу муаммони хал килишга нисбатан бир катор карашларни илгари суриш талаб килинмокда.

Компетенциявий ёндашув учун асос буладиган таянч тушунчаларни ойдинлаштириш, бунда педагог олимларнинг замонавий ёндашувларига таяниш, "компетенция" ва "компетентлилик" атамаларининг узаро муносабатини дидактик жихатдан тавсифлаш, компетентлиликнинг компетенциялар мажмуидан ташкил топишини интегратив нуктаи назардан асослаш, компетенция компетентлиликнинг таркибий кисми сифатида укувчиларнинг ижтимоий, укув хамда мехнат фаоллигини таъминлашга хизмат килиши педагогик жихатдан очиб берилиши лозим.

Компетентлиликнинг узига хос жихати унинг инсон фаолияти билан богликдигида уз ифодасини топади. У инсоннинг муайян сохадаги фаолияти махсулдорлигини таъминлайди. Шунинг учун хам бошлангич таълим дарсларида укувчиларда компетенцияларни шаклланиш жараёни жадал кечади. Укувчиларда компетенцияларни шакллантириш учун у билан боглик умумий талабларга риоя килиш лозим. Компетенция инсоннинг муайян фаолиятни амалга ошириши учун асос булади. Жумладан, мехнат фаолияти, касбий фаолияти, укув фаолияти, ижодий фаолият, мулокот фаолияти, мустакил билим олиш фаолияти каби.

Компетенциялар, уларнинг компонентлари таркибий тузилиши оркали аникланади. Компетенциялар таркибига билимлар, мазкур билимларни куллаш методологияси хамда ушбу методологияни эгаллаш, амалий куникмалар киради.

Компетентлиликнинг таркибий тузилишини тахлил килиш унинг мунтазам ривожланувчи фаолиятли тавсифи сифатида фаолиятга хос булган жихатларига кура фарклашни талаб килади. Инсоннинг мехнат куникмалари мотивли-кадриятли, билишга асосланган когнитив, фаолиятли, рефлексив кисмлардан иборат.

Математика таълими жараёнида укувчиларда компетентлиликнинг шаклланиши ва ривожланиши махсус педагогик шарт-шароитларни яратишни такозо килади. Бунда педагогик тизимнинг аникловчи таркибий кисмлари уз ифодасини топади. Ушбу шарт-шароитлар математика таълими мазмунини интегратив ёндашув асосида чукурлаштириш, кенгайтириш ва бойитиш имконини беради. Укувчиларни фаолиятга ундовчи узаро мувофик келадиган педагогик технологияларни танлаш талаб килинмокда. Мазкур технологиялар

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 12 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

математика таълими жараёнида укувчиларнинг субъект-субъект муносабатларига киришишларига имконият яратиши керак. Аксарият мутахассислар укувчиларда компетенцияларни шакллантириш жараёнида уларнинг фаолиятига таяниш лозимлигини таъкидлайдилар. Улар таълим жараёни субъектлари фаолиятига таъсир курсатадиган боскичларни ажратиб курсатганлар. Бунда укувчиларнинг мотивли-кадриятли, тезкор-фаолиятли, тахлилий-бахоловчи сохаларига эътибор каратишни тавсия киладилар. Шунинг учун хам ностандарт масалалар асосида укучиларда таянч компетенцияларни шакллантиришда уларда куп фаолиятлиликни таркиб топтиришга алохида эътибор каратиш талаб килинмокда. Укувчиларда куп фаолиятлиликни шакллантиришда эса математика таълими, синфдан ташкари педагогик жараёнлар, турли тугараклардаги укув-тарбия фаолияти мухим ахамиятга эга

ТАХДИЛ

Укувчиларда таянч компетенцияларни шаклланганлик даражасини ташхислаш мураккаб педагогик ходиса хисобланади. Бу жараёнда бир катор зиддиятлар мавжуд. Бу айникса укувчиларни касбга йуналтириш ва технология таълими жараёнида яккол намоён булади. Укувчиларда таянч компетенцияларни шакллантириш нафакат укув жараёнида, балки мустакил билим олиш оркали хам амалга оширилиши мумкин. Шунинг учун хам укувчиларнинг компетентлилик даражаларини ташхислашда унинг таркибий кисмларини ривожлантириш динамикасини хам хисобга олиш лозим. Интеграл курсаткичларни аниклашда валидлик психометрик аппаратга эътибор каратилади.

Педагогика фанида компетенциявий ёндашув тараккиётининг хозирги боскичида компетентлиликнинг шаклланишини эмас, балки унинг жадал ривожланишини тахлил килишга эътибор каратилмокда. Шунинг учун хам компетенциявий ёндашув турли йуналишларда амалга ошрилмокда.

Компетенциявий ёндашув назарияси ва амалиётига багишланган такдикотларнинг тахлили шуни курсатмокдаки, бир катор мутахассислар компетенцияларнинг интеграцияси ва таълим жараёнида уларнинг амалга оширилиши хакида уз карашларини баён килганлар. Жумладан, О.А.Валихонова[2]нинг математик компетенция, Л.А.Петровский[3]нинг мулокот компетенцияси, А.Р.Камалеева[4]нинг табиий-илмий компетенциялар устида амалга оширган тадкикот ишлари укувчиларда интеграциялашган компетенцияларни шакллантириш муаммосига багишланган.

[1].

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

o

R

VOLUME 2 | ISSUE 12 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

2030 HHnrana TatnuMHu puBo^naHTupum кoнцeпцнacнga 3aMoHaBufi TatnHMHHHr pHBO^naHHmHHH SomKapum fiyHanumnapu SenrunaS SepunraH:

- TatnuM Ba $aHHu raoSannamrapum;

- TatnuM MyaccacanapuHH ^aMuaT Ba xygygHuHr puBo^naHumura MyBO^HK^amTupum;

- TatnuMHHHr aManueTra fiyHanraHnuruHH TatMuHnam;

- $aH, Moggufi SopnuK, TexHuKa Ba TexHonoruanapHuHr y3rapyBHaHnurHHH xucoSra onraH xonga TatnuMHu TamKun этнm;

- TatnuMufi Ba uhmuh KOHTeHTHu paKaMnamrapum.

rnoöannamyB ^apaeHu uhcohhuot KacSufi, umuMoufi coxanapgaru ^aonuaraHu KeHrafiTupuS, onaMHuHr aHru MogenuHu apaTum umkohuhu Sepagu.

^Hru axSoporaap Ba axSopoT TexHonoruanapu ннтeгpaцнaпamгaн TatnuM ynyH Ky^afi mapouT apaTagu. ByHgafi TatnuM tu3umu Sup ToMoHgaH yKuryBHu Ba yKyBHunapHuHr ^aonnamyBu, ukkuhhu ToMoHgaH yKyB MaTepuannapuHuHr paHr-SapaHrauru, yKuramHuHr MocnamyBHaH TapTuS acocuga aManra omupunumuHu TatMuHnafigu [5].

BynapHuHr SapHacu xa^Kapo Ta^puSanapra TaaHraH xonga TatnuM Ma3MyHuHu aHrunam Ba MyHTa3aM TaKoMunnamTupumHu TaKo3o этagн. YKyB gacTypnapugaru MaB3ynapHu ннтeгpaцнaпam, yKyBHunapHuHr

KoMneTeHTnunuruHu WKopu gapa^aga puBo^naHTupum

мogepннзaцнaпamтнpнпгaн TatnuMHuHr acocufi MaKcagu xucoSnaHagu.

YKyBHunapga TaaHH кoмпeтeнцнaпapнн maKmamupumga SupuHHu HaBSaTga ®:axoH Ta^puSacura TaaHum 3apyp. TaaHH кoмпeтeнцнaпapнн maKnnaHTupum ^apaeHuHuHr maKmapu Ba MeTognapuHu TaHnamra KyfiunaguraH TanaSnap y3apo MyBo^uK Kenumu KepaK [6].

Кoмпeтeнцнaпap yKyBHunapHuHr SunuM, KyHuKMa Ba ManaKanapuHu y3uga My^accaMnamTupagu. YKyBHunapHuHr maxcufi cu^araapu ynapHuHr um^Moufi, pe^neKcuB xy^K-aTBopuHu y3uga yfiFyHnamTupagu. TaxnunnapHuHr HaTu^acu кoмпeтeнцнaпap Ma^Myu Ba ynap opacugaru ннтeгpaцнaga HaMoeH Synagu. Bu3 y3 TagKuKoraMro gaBoMuga TaaHH Ba $aHra oug кoмпeтeнцнaпap SunaH um KypaMu3. MyafiaH yKyB npegMeraHu ypraHum ^apaeHuga TaaHH Ba $aHra oug кoмпeтeнцнaпapнн HocTaHgapT Macananap hu eHumra ypraram acocuga Taxnun Ku^aMro xaMga кoмпeтeнцнaпapнн maxc aManufi ^aonuaraHuHr u^ogacu cu^araga TanKuH этaмнз.

Кoмпeтeнцнaпapнн ннтeгpaцнaпam ^apaeHu uhcoh ^aonuaTura xoc TaSuufi ^apaeH xucoSnaHagu. By ^apaeH HyKyp yfinaHraH xynocanap HuKapum Ba unMufi

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 12 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

методик жихатдан куллаб-кувватлашни такозо этади. Интеграциялашган компетенцияларни жорий этишда компетенциявий ёндашувга таяниш лозим. Бунинг учун компетенцияларни интеграциялаш муаммосини илмий жихатдан урганиш максадга мувофикдир. Бундай ёндашувга таянмасдан педагогик интеграция муаммосини хал килиш мумкин эмас. Интеграция билан боглик педагогик вазифаларни муваффакиятли ечиш учун унинг хар иккала кисмига хос булган таркибий бирликлар корреляциясини тадкик этиш ва компетенцияларни интеграциялаш ижтимоий педагогик зарурият эканлигини англаб етиш лозим.

ошириш бир катор муаммоларни ечишни такозо этади. Жумладан: таълимдаги янги методологик асоснинг категориал тизимини ойдинлаштириш; "компетенция" ва "компетентлилик" тушунчаларининг асосий негизи ва мохиятини очиш; таълим жараёнида укувчиларнинг компетенцияларини ривожлантиришнинг ташкилий-педагогик шарт-шароитларини асослаш; укувчиларда компетенцияларнинг шаклланганлик даражасини диагностика килиш ва унинг ривожланиш динамикаси мониторингини амалга ошириш кабилар.

Таълимнинг сифати ва самарадорлигини таъминлаш учун унга таъсир курсатадиган муайян омилларни урганиш лозим. Бу омиллар ривожланган мамлакатлар ва Узбекистон таълим тизимининг узига хос хусусиятларини акс эттириб, баркамол авлодни шакллантиришга булган янги эхтиёжлар ва талабларни узида мужассамлаштиради.

REFERENCES

1. Khudoynazarov E.M. Didaktic possibilities of oral exercises in forning initial classes pupils' mathematical thinking activity// Eastern European Scientific Journal. - Ausgabe - Germany.1-2019. P. 249-253.

2. Валихонова О.А. Формирование информационно-математической компетентности студентов инженерных вузов в обучении математике с использованием комплекса прикладных задач: дис. ... канд. Пед. Наук / О.А. Валиханова. - Красноярск, 2008. - 183 с.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

3. Петровская Л.А. Общение - компетентность - тренинг. Избранные труды -Издательства: Смысл. - 2007. 387 с.

ХУЛОСА

Узбекистон таълим тизимида компетенциявий ёндашувни амалга

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 12

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

4. Камалеева А.Р. Механизм формирования основных естественнонаучных компетенций студентов-гуманитариев //Вестник Челябинского государственного педагогического университета. - 2009. - С. 54-70.

5. Шарифзода С.У. Укувчиларда таянч компетенцияларни шакллантиришда интегратив ёндашувдан фойдаланиш механизмлари: фалсафа доктори (PhD) даражаси олиш учун ёзилган дисс. Бухоро. - 2022.- 168 б.

6. Sharifzoda S Possibilities of using an integrative approach in the formation of key competences of pupils // European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences.-10. 2019. (Angliya) P. 44-47.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.