Научная статья на тему 'Возможности диагностики эффективности компенсационного подхода в обучении'

Возможности диагностики эффективности компенсационного подхода в обучении Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
52
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Общество и инновации
ВАК
Область наук
Ключевые слова
диагностика / образование и обучение / знания / навыки / компетенции / компетенции / настойчивость / оценка / мастерство / сравнение. / diagnosis / education and training / knowledge / skills / competencies / competencies / perseverance / assessment / skill / comparison.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Дилобар Холикова

В статье определены новые подходы к демократизации системы образования, отказ от сложных форм мотивации к обучению посредством оценивания, а не контроля и оценки знаний, навыков и умений, а также поиск новых способов стимулирования обучения, роста и личная выгода в образовании. Система диагностики отражает ряд преимуществ как средство поощрения оценки.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Possibilities of diagnostics of the efficiency of the compensative approach in training

The article identifies new approaches to the democratization of the education system, the rejection of complex forms of motivation to learn through assessment, rather than control and evaluation of knowledge, skills and abilities, as well as the search for new ways to stimulate learning, the growth of personal gain in education. The diagnostic system reflects a number of benefits as a means of encouraging evaluation.

Текст научной работы на тему «Возможности диагностики эффективности компенсационного подхода в обучении»

Жамият ва инновациялар -Общество и инновации -Society and innovations

Journal home page: https://inscience.uz/index.php/socinov/index

Possibilities of diagnostics of the efficiency of the compensative approach in training

Dilobar KHOLIKOVA1

Fergana State University

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Article history:

Received August 2021 Received in revised form 20 August 2021 Accepted 15 September 2021 Available online 11 October 2021

Keywords:

diagnosis,

education and training,

knowledge,

skills,

competencies,

competencies,

perseverance,

assessment,

skill,

comparison.

The article identifies new approaches to the democratization of the education system, the rejection of complex forms of motivation to learn through assessment, rather than control and evaluation of knowledge, skills and abilities, as well as the search for new ways to stimulate learning, the growth of personal gain in education. The diagnostic system reflects a number of benefits as a means of encouraging evaluation.

2181-1415/© 2021 in Science LLC.

This is an open access article under the Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

Уrçитишдa копмпентенциявий ëндaвшyв caмapaдapлигини тaшxиcлaш икoниятлapи

_ АННОТАЦИЯ_

Клит cyзлap:

диaгнocтикa,

тaълим вa тapбия,

билим,

кyникмa,

мaлaкa,

компетенция,

мapaдapлик,

бax,o,

yзлaштpиш, к;иëcлaш.

Maк;oлaдa тaълим тизимини дeмoкpaтлaштиpиш билим, кyникмa вa мaлaкaлapни нaзopaт вa бax,oлaшдaн эмac, бaлки бax,o ëpдaмидa уцишга yндaшнинг мypaккaб шaкллapидaн воз кечишни вa укув мехдатини paFбaтлaнтиpишнинг янги ycyллapини излaш, тaълим вa тapбия coхacидa куч тyплaб бopaëтгaн шaxcий фoйдa тaмoйили янгичa ëндaшyвлapни бeлгилaб бepaди. Диaгнocтикaлaш тизимидa бaхo paFбaт-лaнтиpиш вocитacи cифaтидa биp rça^p aфзaлликлapгa э^лиги aкc эттиpилaди.

1 Lecturer, Fergana State University, Fergana, Uzbekistan. E-mail: dilobarholikova@mail.ru.

Возможности диагностики эффективности компенсационного подхода в обучении

_ АННОТАЦИЯ_

"Узбекистон Республикасини 2017-2021 йилларда ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Х,аракатлар стратегияси"да халкимиз хаёт даража-сини юксалтиришнинг аник; механизмлари белгилаб берилганлиги тугрисида фикрларини билдириб, ушбу стратегиянинг нафа;ат халкимиз, балки дунё жамоатчилиги эътиборини узига жалб этган мухим хужжатга айланганлигини алохида таъкидлаб, утамиз.

2017-2021 йилларга мулжалланган "Х,аракатлар стратегиясида таълим сифатини ошириш, ёшларга оид давлат сиёсатини такомиллаштириш масалалари алохида урин эгаллайди. Х,аракатлар стратегиясидан кузланган асосий ма;сад -Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича ёшларнинг ижтимоий фаоллигини ошириш, уларни таълимга янада кенгро; жалб килишдир.

Ёшларнинг билим ва и;тидорини чукурлаштириш, уларнинг келгусида малакали кадрлар булиб Узбекистонни янада ривожлантиришдаги иштирокини таъминлаш ма;садида таълим жараёнига замонавий ёндашувлар жорий этилмокда, шунга жавобан тад;и;от ишимизни самарали ва амалиётга жорий этишда натижавийликка эътиборни каратмиз. Таълим диагностикаси мохояити ха;ида гапиришдан олдин диагностикани умумий ёндашув хамда диагностика-лашни амалий педагогик фаолият жараёни сифатида кабул киламиз. Диагностика -бу дидактик жараён кечадиган барча шароитларни ойдинлаштириш, унинг натижаларини белгилаш демак. Диагностикасиз дидактик жараённи самарали бош;ариш, мавжуд шароит учун оптимал натижаларга эришиш мумкин эмас.

Республикамиз хукумати хал; таълими сохаси олдига куяётган вазифаларни бажариш куп жихатдан укитувчига богли;. Янги сиёсий, и;тисодий, маданий шароитларда таълим олдига куйилган ма;садларга эришиш, укувчиларнинг хилма-хил фаолиятни уюштириш, уларни билимли, одобли, эъти;одли, мехнатсевар, баркамол инсон ;илиб устириш педагог зиммасига юклатилган.

Таълим диагностикасида о;ибатлар, эришилган натижалар ва таълим олганлик фаркланади. Шунингдек, таълим олганликни диагностикалаш ва;тида белгиланган максадни амалга оширишда эришилган даража сифатида хам каралади. Дидактик диагностиканинг максади укув жараёнини унинг самарадор-лиги билан боглик холда аниклаш, бахолаш ва тахлил килишдан иборат. Юкорида-

Ключевые слова:

диагностика,

образование и обучение,

знания,

навыки,

компетенции,

компетенции,

настойчивость,

оценка,

мастерство,

сравнение.

В статье определены новые подходы к демократизации системы образования, отказ от сложных форм мотивации к обучению посредством оценивания, а не контроля и оценки знаний, навыков и умений, а также поиск новых способов стимулирования обучения, роста и личная выгода в образовании. Система диагностики отражает ряд преимуществ как средство поощрения оценки.

гилардан маълум буладики, диагностика таълим олувчиларнинг билим, куникма ва малакаларини анъанавий текширишга нисбатан кенгрок; ва чукуррок; маъно касб этади. Таълимни бахолаш ёки текшириш фа;ат натижаларни ;айд этади, бирок; уларнинг келиб чи;ишини изохламайди. Диагностика натижаларини уларга эришиш йуллари ва воситалари, усуллари билан алок;адорликда бахолайди, таълим самарасини таъминловчи жараён ва бос;ичларни ани;лайди:

Диагностик ма;сад. Нима учун "аник; ургатилмаган ма;сад" деяпмиз? Чунки таълим ма;садини предмет ёки мавзулар буйича аник урнатиш учун у диагностикаланувчи холда булиши керак. Ташхисланувчан деганда укувчиларда шаклланаётган маълум сифат ёки хусусиятларни улчаш ва бахолаш тушунилади. Ма;сад диагностик тарзда урнатилиши мумкин, агар:

- шаклланаётган билим, куникма ва шахс сифатлари етарли даражада аник ва равшан ифода этилиши ва тавсифланиши керакки, натижада уларни бош;а хар к;андай ижтимоий тажриба элементларидан хатосиз фарклаш мумкин булса (Иф);

- диагностикаланаётган шахс сифатларининг шаклланганлик даражасини ани;лаб оладиган усул, "курол" мавжуд булса ва улчаш амалга оширилса (Уш).

- улчаш натижаларига таяна оладиган сифатларни бахолаш мезони мавжуд булса (Бм).

Шундай килиб, диагностикаланувчанликнинг рамзий формуласини куйида-гича ёзиш мумкин:

Тш=Иф+Уш+Бм

Олий ва урта мактаблар ривожининг хозирги бос;ичида ю;орида ;айд этилган талабларни муайян педагогик тизимнинг умумий (асосий) ма;садлари хам, алохида у;ув предметларини урганишнинг хусусий ма;садлари хам каноатлан-тирмайди.

Х,ар бир дарсда таълим ма;садининг аник; урнатилиши у;итиш технология-сини лойихалашда мухим шартлардан бири саналади.

Диагностиканинг асосий таркибий кисмлари

Савол тугилиши табиий: фан мавзулари буйича у;итишнинг диагностика-ланувчан ма;сади ;андай урнатилади? Дарха;и;ат, хар ;андай фан узининг пайдо булган ва;тлардан бошлаб катта билим (ахборот)лар хажмини туплаган ва у ю;ори

тезликда бойитиб бораяпти. Фан фидоийларининг маълумотига кура, жахонда ахборотлар бир соатда 200 млн суз тезлик билан ошиб бораяпти ёки бу 5000 сахифага тенг босма матн деган суз. Инсон эса бу вакт оралигида ярим варок; янги илмий матнни узлаштиришга кодир экан. Ахборотларнинг бундай о;имида укувчи (талаба)нинг "гарк" булиб кетмаслиги учун укитувчи нима килиши керак? Жавоб тайёр: укитиш учун факат зарурий ахборотларнигина танлаб олиш ва укувчининг узлаштириш кобилиятига мос холда улар хажмини микдорий улчамга келтириш

Укувчиларнинг билим, куникма ва малакаларини назорат килиш, бахолаш диагностикалашнинг зарурий таркибий кисмлари саналади. Улар педагогик технологиянинг анча кадимий усулларидир. Назорат ва бахолаш мактаб амалиёти ривожининг доимий хамрохи булиб келган. Шунга карамай, бугун хам бахолашнинг мазмуни, технологиялари хакида кизгин мунозаралар давом этмокда. Аввал булгани каби педагоглар бахо нимани кайд этиши лозимлигини аниклашга уринмокдалар. Уларнинг фикрларича, бахонинг:

1) таълим олувчининг узлаштириш даражасини катъий белгиловчи - сифат курсаткичи, ёки;

2) у ёки бу таълим тизимининг устунлиги, камчиликларини курсатувчи курсаткич эканлиги аник белгиланиши зарур.

Таълимни бахолашда зиддиятли карашларнинг тугилишини буюк педагог Я.А. Коменский хам таъкидлаб утган эди. У педагогларни узлари эга булган бахолаш хукукидан акл билан фойдаланишга чакирган. Таълим олувчиларга нисбатан назоратнинг объектив булишига эришиш дидактик тизимларнинг асосида ётади.

Олимларнинг таъкидлашича, демократлашган таълим тизимида юзаки (формал) назорат булмаслиги лозим, Дидактик назорат таълимнинг узига хос методи сифатида аник ифодаланган таълим берувчи, ривожлантирувчи хусусиятга эга булиши уз-узини назорат килиш билан бирлашиши, энг аввало, таълим олувчининг узи учун зарур ва фойдали булиши лозим.

Таълим тизимини демократлаштириш билим, куникма ва малакаларни назорат ва бахолашдан эмас, балки бахо ёрдамида укишга ундашнинг мураккаб шаклларидан воз кечишни талаб килади. Укувчиларнинг укув мехнатини рагбат-лантиришнинг янги усулларини излаш, таълим ва тарбия сохасида куч туплаб бораётган шахсий фойда тамойили янгича ёндашувларни белгилаб беради. Диагностикалаш тизимида бахо рагбатлантириш воситаси сифатида бир катор афзалликларга эга. Биринчи навбатда, бахоловчи фикрлар (баллар) кулланиши мумкин булган диагностикалаш натижалари шахснинг етуклик даражасини белгилашга кумаклашади, бу эса ракобатли таълим шароитларини яратишда мухим омил саналади. Таълим (шунингдек, назорат)нинг ихтиёрийлиги тамойили билан бойитилган бахо утмишда укувчилар учун мажбурий булган таълимнинг зарурий воситасидан шахсий рейтинг - шахснинг жамиятдаги мавкеи курсат-кичини тадрижий аниклаш усулига айланади.

Таълим жараёнида назорат ва хисобга олишнинг вазифалари. Таълим жараёнининг мухим таркибий кисмларидан бири - назорат ва х,исобга олишдир. Бу тушунчалар узига хос мохият ва хусусиятларга эга. Укитувчи назорат ва хисобга олишни тугри ташкил этса, таълим жараёнининг самарадорлиги ортади. Бунинг учун укитувчи укувчининг укув материалларини узлаштириш даражасини аниклаб бериши лозим.

зарур.

Назорат (таълим жараёнида) таълим олувчининг билим, куникма ва малака-лари даражасини ани;лаш, улчаш ва бахолаш жараёнини англатади. Ани;лаш ва улчаш текшириш деб хам аталади.

Текшириш - назоратнинг таркибий ;исми булиб, унинг асосий дидактик вазифаси у;итувчи ва укувчилар уртасида тескари ало;ани таъминлаш, педагог томонидан у;ув материалини узлаштириш ха;ида объектив ахборот олиниши, билимлардаги камчилик ва ну;сонларни уз ва;тида ани;лашни таъминлашдир. Текширишнинг ма;сади нафа;ат укувчининг билим даражаси, сифати, шунингдек, унинг у;ув мехнати хажмини хам ани;лашдан иборат.

Текшириш тизимидаги биринчи бос;ич таълим олувчиларнинг билим даражасини олдиндан аниклаш хисобланади. Одатда, у у;ув йили бошида укувчи-лар томонидан аввалги у;ув йилида узлаштирилган билимлари даражасини ани;лаш ма;садида утказилади. Бу каби текшириш, шунингдек, у;ув йилининг уртасида янги булим (курс)ни урганишга киришилганда хам утказилиши мумкин ва уринли.

Билимларни текширишнинг иккинчи бос;ич хар бир мавзуни узлаштириш жараёнидаги жорий текширишдир. Жорий текшириш таълим олувчилар томонидан укув дастурида белгиланган айрим алохида элементларни узлаштириш даражасини диагностикалаш имконини беради. Мазкур текширишнинг асосий вазифаси алохида олинган муайян вазиятни урганишдир. Бундай текшириш шакл ва методлари турлича булиб, улар у;ув материали мазмуни, мураккаблиги, укувчиларнинг ёши ва тайёргарлиги, таълим бос;ичи ва ма;садлари, муайян педагогик шароитларга мувофи; белгиланади.

Орали; текшириш билим, куникма ва малакаларни текширишнинг учинчи бос;ичи саналиб, укувчиларнинг у;ув материалининг муайян боб ёки булимлари буйича узлаштирган билим, куникма ва малакалари даражасини ани;лаш, бахолаш шакли. Янги мавзуни урганиш билан бирга укувчилар аввал узлаштирилганларни такрорлайдилар. Такрорий текшириш билимларни мустахкамлашга кума;лашади, биро; у;ув ишлари бос;ичини тавсифлаш, билимларнинг мустахкамлик даражасини диагностикалаш имконини бермайди. Диагностиканинг бош;а шакл ва методлари билан бирга кулланилсагина ушбу текшириш кутилган самарани беради.

Тизимнинг туртинчи боскичи - укувчиларнинг билим, куникма ва малака-ларини яхлит булим ёки курснинг алохида мавзуси буйича даврий текшириш хисобланади. Мазкур текширишнинг максади - курснинг турли кисмларида урганилган укув материалининг структуравий элементлари уртасидаги узаро алокаларни узлаштириш сифатини диагностикалаш. Даврий текширишнинг асосий вазифаси - тизимлаштириш ва умумлаштириш.

Текширишни ташкил этишда бешинчи боскич таълим олувчиларнинг таълим жараёнининг барча боскичларида эгалланган билим, куникма ва малака-ларини якуний текшириш ва хисобга олишдир. Узлаштиришнинг якуний хисоби хар бир чорак ва укув йили охирида утказилади. У олинган бахоларни кушиб, уртача арифметик баллни механик тарзда чикаришдангина иборат булмаслиги лозим. Бу, аввало, мазкур боскичда белгиланган максадга мувофик тарзда мавжуд билим даражаси (сифати)ни диагностикалашдир.

Текширишдан ташцари назорат уз ичига бахолаш (жараён сифатида) ва бахо (натижа сифатида) хам олади. Узлаштириш табеллари, синф, гурух журналлари, рейтинг дафтарчалари ва шу кабиларда бахолар шартли белгилар, код сигналлари, хотиралаш белгилари ва хоказолар бахо куринишида цайд этилади. Уцувчининг узлаштириш даражасини бахолаш учун назорат якунлари (натижалари) асос булади. Бунда уцувчилар ишининг хам сифат, хам мицдор курсаткичлари хисобга олинади. Мицдор курсаткичлари купроц баллар ёки фоизларда. Сифат курсаткичлари эса аъло, яхши, цоницарли ва хоказо бахоловчи фикрлар ёрдамида цайд этилади. Х,ар бир бахоловчи фикрга олдиндан келишилган (белгиланган) маълум балл, курсаткич (масалан, урин - 1, 2, 3, 4 ва хоказо) тайинланади. Бунда бахо улчаш ва хисоблашлар натижасида олинадиган сон эмас, балки бахоловчи фикрга юкланган маъно эканини унутмаслик мух,им. Бахоловчи сон сифатида цуллашга берилиб кетишнинг олдини олиш учун халцаро бахолаш дастурларида (PISSA, TIMSS) бахолар харфли (А, В, С, Д ва хоказо) ифодага эга.

Бахони амалда эгалланган билим, куникма ва малакалар билан давлат таълим стандартига кура узлаштирилиши белгиланган билим, куникма ва малакалар умумий хажми уртасидаги нисбат сифатида тушуниш (таърифлаш)дан таълим даражасининг мицдорий мазмуни келиб чицади. Узлаштириш (таълим самара-дорлиги) курсаткичи Б-А/Т юз фоиз нисбат асосида хисобланади.

Бунда:

Б - узлаштириш (таълим самарадорлиги) бахоси;

А - амалда узлаштирилган билим, куникма ва малакаларнинг хажми;

Т - узлаштириш назарда тутилган билим, куникма ва малакаларнинг тулиц хажми.

Куриниб турибдики, узлаштириш курсаткичи (бахо) бу уринда 100 фоиз -ахборотни тулиц узлаштириш ва 0 фоиз - унинг умуман мавжуд эмаслиги уртасида булади. Маъдлумки, бахолаш функцияси таълим даражасини цайд этиш билангина чекланмайди. Бахо - таълим олувчиларга уларнинг таълим олиши, билимларни узлаштиришга нисбатан ижодий ёндошишини рагбатлантириш мацсадида таъсир курсатиш воситаси. Айнан холис (объектив) бахолаш таъсирида уцувчиларда адекват уз-узини бахолаш, шахсий муваффациятларга танцидий муносабат юзага келади. Шу боис бахонинг ахамияти, вазифаларининг хилма-хиллиги уцувчилар уцув фаолиятининг барча жихатларини акс эттирадиган ва уларни аницлашни таъминлайдиган курсаткичларни излаб топишни тацозо этади.

Хисобга олиш таълимнинг муайян даврида уцувчилар ва уцитувчи фаоли-ятини умумлаштириш, хулосалаш демакдир.

Уцувчиларнинг узлаштириш натижаларини хисобга олишда цуйидагиларга эътиборни царатиш лозим:

1) уцув дастури асосида мавзу ва булимни урганишда уцувчиларнинг билим, куникма ва малакаларини хар томонлама назорат цилиш;

2) хар бир якунланган мавзу буйича уцувчиларнинг фаолияти тугрисида хулоса чицариш;

3) уртача арифметик маълумотларга таянибгина уцувчиларнинг узлаштириш даражасини бахоламаслик;

4) уцувчиларнинг мавжуд билимларига аниц, батафсил маълумот (тавсиф) бериш учун уларнинг бир неча уцув йилидаги статистик узлаштириш маълумотларга асосланиб тахлил этиш.

niiSfipnrp

Uli lv"'" Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - Society and innovations

Special Issue - 9 (2021) / ISSN 2181-1415

Назорат килишнинг асосий вазифаси укувчиларнинг билим, куникма ва малакалари даражасини аниклаш ва бахолашдан иборат. Бу укув материалларини урганишнинг кейинги боскичига утиш имкониятларини аниклаштиради ва укитувчининг укув метод хамда усулларини тугри танлаганини назорат килади. Назорат килиш вазифаси укув материалларини урганишнинг макбул йулларини топиш билан богликдир.

Таълим вазифаси укувчиларнинг билимини текширишда аник куринади. Янги мавзуни мустахкамлаш жараёнида ёки уй вазифаларини текширишда укувчиларнинг утилган мавзуни такрорлашга, улар учун тушунарсиз булган маълумотларни билиш олишларига имкон тугилади. Чунки гурухдаги бошка укув-чилар жавоб бераётган укувчининг фикрларини диккат билан тинглашади ва аввал эгалланган билимларни мустахкамлаб, кушимча маълумотлар билан бойитишади. Уртокларининг жавобларига кушимча килишга ёки ечилмай колган саволларга жавоб беришга шайланиш оркали урганилган мавзуни аниклаштиришга харакат килади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Назоратнинг тарбиявий ахамияти шундан иборатки, укувчилар текширишга тайёр булиш учун дарсларни уз вактида тайёрлайдилар, буш вактларидан унумли фойдаланишга харакат киладилар, интизомга урганадилар.

Шунингдек, текшириш ва бахолаш укувчининг уз билимлари ва кобилият-ларини узи мустакил аниклашига хам ёрдам беради. Узидаги камчиликларни кура олишга ва уни тугатиш йулларини излашга кумаклашади. Лекин укувчининг билимини бахолашда укитувчи нохакликка йул куйса, укувчи билан укитувчи уртасида зиддият келиб чикади. Уй вазифаларининг эса хаддан зиёд куп булиши хам укувчиларнинг юзаки дарс тайёрлашига олиб келади.

Энг асосийси узлаштиришни хисобга олиш шахснинг ижобий фазилатларини шакллантириш, яхши укишга хохиш уйготиш, укув ишларига виждонан ёндашиш, жавоб беришга тайёрланишда мустакил булиш хамда билиш фаолиятини чукур-лаштиришга йуналтирилмоги лозим.

Агар назоратнинг укитиш ва тарбиялаш вазифалари тугри амалга оширилса, шахснинг тафаккурини ривожлантириш хамда хис-туйгулари ва ахлокий сифатларини тарбиялашга имкон тугилади. Бу уз-узидан назоратнинг ривожлан-тирувчи вазифаси саналади.

Текшириш ва бахолаш турлари.Укитувчи мазкур вазифалардан хабардор булиш асосида укувчиларнинг узлаштириш даражасини хисобга олишни тугри ташкил этади.

Таълим натижаларини текшириш ва бахолашга ккуйиладиган талаблар.

Укувчиларнинг таълим натижаларини текшириш ва бахолашга куйиладиган педа-гогик талаблар (буни педагог олим Н.А. Сорокин таърифида беришни маъкул деб топдик) таълим назарияси ва амалиётида куйидагича белгиланган:

1) хар бир укувчининг укув фаолиятини назорат килишни талаб этадиган, синф ёки гурухнинг укув иши натижалари укувчининг шахсий натижаларининг урнини алмаштиришга йул бермайдиган назоратнинг индивидуал тавсифи;

2) назоратни таълим жараёнининг барча боскичларида: бошлангич идрок этишдан то билимларни амалда куллашгача булган боскичларида укувчиларнинг укув фаолиятларининг бошка томонлари билан биргаликда олиб боришнинг тизимлилиги;

3) назоратнинг укитиш, тарбиялаш ва ривожлантириш вазифаларини хал этадиган, уни олиб боришга укувчиларни кизиктирадиган турли шакллари;

4) укув дастурининг барча кисмларини камраб олган, укувчиларнинг назарий билимлари, интеллектуал хамда амалий куникма ва малакаларини текширишдан иборат назоратнинг кенг куламлилиги;

5) укувчиларни хар жихатдан билиб олмасдан туриб, укитувчининг хато хулосалар чикариш, субъектив муносабатда булишига йул куймаслиги, шунингдек, узлаштириш натижаларини бахолашда бахо мезонларига катъий риоя килишни талаб этадиган назоратнинг холислиги (объективлиги);

6) хар бир фан, унинг булимларининг махсус хусусиятлари, шунингдек, укувчиларнинг шахсий кобилиятларини хисобга олган холда турли назорат методларини танлашнинг табакалашганлиги;

7) муайян синф (гурух) укувчиларининг укув ишларини назорат килишда барча укитувчилар томонидан куйиладиган талабларнинг бир хил булиши.

Юкорида курсатилган талабларга риоя килиш оркали назоратнинг ишонч-лилиги ортади ва ёкув жараёнида уз вазифаларини хал килишга имкон яратилади.

Укув фаолияти натижаларини хисобга олиш турлари, шакл ва методлари. Педагогика фани билимларни уз вактида назорат килиш ва бахолашнинг учта вазифаси борлигини алохида уктиради:

Узлаштиришни назорат килиш ва бахолаш натижаларига караб давлат таълим стандартлари кандай бажарилаётганлиги назорат килинади ва вазифалар белгиланади.

Билимларни назорат килиш ва бахолаш натижасида укувчиларда билимлар янада кенгаяди. Бу билан таълим муассасалари олдида турган таълимий максад бажарилади.

Таълим сохасида яхши натижалар ёшлар тарбиясига хам таъсир курсатади, уларда кутаринки рух,, уз кучига булган ишонч ва кизикиш пайдо булади. Шунинг учун хам таълим натижаларини назорат килиш ва бахолаш таълим тизимининг ажралмас кисмидир.

Огзаки текшириш. Бу метод билимларни назорат килиш ва бахолашнинг анча кенг таркалган анъанавий усулларидан биридир.

Огзаки текширишнинг мохияти шунда куринадики, укитувчи укувчиларга урганилган мавзунинг мазмунидан келиб чикиб, уларнинг узлаштириш дараж-асини аниклайди. Огзаки текшириш укувчиларнинг билимларини текширишни савол-жавоб усули асосида амалга оширилади. Ушбу усул айрим холларда сух,бат усули деб хам аташади. Огзаки текширишда укитувчи урганилаётган мавзуни алохида кисмларга ажратади ва уларни хар биридан укувчиларга саволлар беради. Бирок, укувчиларнинг нуткини устириш хамда уларнинг чукур ва мустахкам билимга эга булишлари учун улардан шу ёки олдинги мавзуни бутунлай эсга туширишни талаб килиш мумкин. Купгина фанларда огзаки текшириш укувчиларнинг жавобларини ёзма машкларни ташкил этиш асосида тулдириб борилади. Масалан, укувчиларнинг "кушма гаплар" мавзусини кандай узлаштирган-ликларини текширишда ана шундай йул тутиш мумкин. Улар уз жавобларини исботлаш учун мисол келтирадилар. Бу мисолларни доскага ёзиб, синтактик ва грамматик жихатдан тахлил киладилар. Математика, физика ва химиядан огзаки текшириш коидага мувофик мисол ва топтирикларни амалий куникма ва

малакалар бахолаш максадидан келиб чикиб хал этилади. Кенг таркалганлиги ва самарали эканлигига карамай укувчиларнинг билимларини назорат килиш ва бахолашда огзаки текшириш айрим камчиликларга хам эга. Чунончи, уни куллаш жараёнида:

- нисбатан куп мехнат сарфланади;

- дарс мобайнида 3-4 нафар укувчинигина билимини текшириш мумкин.

Огзаки оммавий текшириш укувчилардан огзаки сураш булиб, улар гурухга

каратилган саволларга жавоб берадилар. Бундай текширишда жавоблар киска булади. Мазкур сураш купчилик укувчиларни назорат килишни таъминлайди ва бутун гурухни фаоллаштиради, аммо укувчиларнинг нуткини устирмайди. Бундай нуксонлар индивидуал сурашда кузга ташланмайди. Аммо сурашнинг бу шаклида гурухдаги бошка укувчиларнинг тулаконли ишлашларига эришиш жуда кийин.

Комбинацияланган (тезлаштирилган) текширишда укитувчи бир неча укув-чини бир вактда доскага чакиради, бири огзаки жавоб беради, 3-4 нафар укувчи эса карточкалар буйича ёзма ишни бажаришади ва хоказолар. Бу текширишнинг мураккаб усули булиб, укитувчидан етарлича тажриба ва диккатларини гурухдаги хамма укувчиларга таксимлай билишни талаб килади.

Ёзма текшириш - укувчиларнинг билим, куникма ва малакаларини назорат килиш ва бахолашнинг энг самарали усулларидан бири булиб, уларнинг ижодий кобилиятларини бахолаш имконини беради. Мазкур усулнинг мохияти шундаки, укитувчи алохида мавзу ёки укув дастурининг маълум булимини утиб булганидан сунг укувчиларнинг билимларини назорат килиш ва бахолашни ташкил этади. Ёзма текшириш топширик, яъни, иншо ёзиш хамда турли назорат ва мустакил ишларни бажаришни уйда хам амалга оширишга имкон беради. Ушбу жараёнда укитувчи-нинг бажарилган иш билан танишиб чикиши, унинг сифатини текшириши учун куп мехнат ва вакт сарфланади.

Амалий топширикларни бажаришга асосланган текшириш. Бажарилаётган амалий харакатлар (спорт, мехнат харакатлари)нинг тугрилигини кузатиш ёки олинган натижаларга таянишдан иборат булиши мумкин.

Укувчининг бутун дарс давомидаги барча фаолиятларини назорат килиш текширишнинг махсус тури булиб, у укувчининг дарсдаги иштироки учун балл куйиш билан якунланади. Бу укувчини доимо харакат килишга ва фаолликка ундайди.

Укувчилар билимини ташцис этишнинг мохияти. Таълим ташхиси мохяити хакида гапиришдан олдин ташхисни умумий ёндашув хамда ташхислашни амалий педагогик фаолият жараёни сифатида кабул киламиз. Ташхис - бу дидактик жараён кечадиган барча шароитларни ойдинлаштириш, унинг натижаларини белгилаш демак. Ташхиссиз дидактик жараённи самарали бошкариш, мавжуд шароит учун оптимал натижаларга эришиш мумкин эмас.

Таълим ташхисида окибатлар, эришилган натижалар ва таълим олганлик фаркланади. Шунингдек, таълим олганликни ташхислаш вактида белгиланган максадни амалга оширишда эришилган даража сифатида хам каралади. Дидактик ташхиснинг максади укувжараёнини унинг самарадорлиги билан боглик холда аниклаш, бахолаш ва тахлил килишдан иборат.

Юкоридагилардан маълум буладики, ташхис таълим олувчиларнинг билим, куникма ва малакаларини анъанавий текширишга нисбатан кенгрок ва чукуррок маъно касб этади. Таълимни бахолаш ёки текшириш факат натижаларни кайд

этади, бирок уларнинг келиб чик;ишини изохламайди. Ташхис натижаларини уларга эришиш йуллари ва воситалари, усуллари билан алок;адорликда бахолайди, таълим самарасини таъминловчи жараён ва боск;ичларни ани;лайди:

Тапщислаш

Назорат V ^ Маълумотларни тахлил ;илиш J

Текшириш Динамика

Бахолаш Тенденцияларни ани;лаш

С N Статистик маълумотларни туплаш ( N Во;еликнинг кейинги ривожини тахмин ;илиш

1-чизма. Ташхислашнинг асосий таркибий цисмлари

Демак, узлаштиришни назорат ;илиш ва хисобга олиш назорат, у;итиш, тарбиялаш ва ривожлантириш вазифаларини бажаради:

2-чизма. Назорат цилиш ва хисобга олиш вазифалари

Ана шу вазифалардан келиб чи;иб у;увчилар у;ув фаолиятини хисобга олиш-нинг бир ;атор шакл ва методлари асосланган.

Х,ар бир фан буйича укувчининг у;ув фаолиятини назорат ;илиш ва бахолаш чорак ёки ярим йиллик давомида мунтазам равишда олиб борилади ва ;уйидаги назорат турлари ор;али бахоланади:

- жорий назорат;

- орали; назорат;

- якуний назорат.

Жорий назорат - бу таълим жараёнида укувчилар томонидан у;ув дастурида белгиланган муайян мавзуларни узлаштирилиш буйича билим, куникма ва малака-лари даражасини ани;лаш, бахолаш шакли. Бу назорат у;итувчи томонидан утказилиб, укувчиларнинг билим даражасини ани;лаш фаннинг хар бир мавзуси буйича кундалик баллар ;уйиб боришни назарда тутади.

¿AroujA tihse CpAce

Орали; назорат укувчилар томонидан ук;ув материалининг муайян боб ёки булимлари буйича узлаштирилган билим, куникма ва малакалари даражасини ани;лаш, бахолаш шакли.

Якуний назорат - таълим олувчиларнинг чорак ёки ярим йиллик учун белгиланган укув материаллари буйича узлаштирилган билим, куникма ва малакалари даражасини ани;лаш, бахолаш шакли булиб, урганилган мавзулар буйича ёзма, огзаки, тест шаклида утказилади.

Укувчиларнинг фаолиятини хисобга олиш методлари огзаки, ёзма, тест хамда амалий топшири;ларни бажаришга асосланган булиши мумкин.

Шу боис укувчиларнинг билимларини назорат ;илиш ва бахолашнинг муваффа;иятини таъминлаш учун турли шакллардан фойдаланилади.

3-чизма. Билимларни текшириш ва бахолаш шакллари

Укувчининг бутун дарс давомидаги барча фаолиятларини назорат ;илиш текширишнинг махсус тури булиб, у укувчининг дарсдаги иштироки учун балл куйиш билан якунланади. Бу укувчини доимо харакат ;илишга ва фаолликка ундайди.

Маълумки, бугун таълим тизимида рейтинг назоратидан кенг фойдаланил-мокда. Рейтинг деганда бахолаш, тартибга келтириш, классификациялаш, биронта ходисани олдиндан белгиланган шкала буйича бахолаш тушунилади.

Шкалалаш - аник; жараёнларни ра;амлар тизими ёрдамида моделлаштириш. Унинг турли услублари сифат тавсифларини микдорий узгаришларга айлан-тиришга ёрдам беради.

Рейтинг назорати асосида укувчиларнинг укув фаолиятини хисобга олиш-нинг ю;орида келтирилган методлари билан бирга тест усулидан хам самарали фойдаланилмокда. Тест суровидан нафа;ат укувчиларнинг билим, куникма ва малакалари даражасини ани;лаш, балки 1993 йилдан бошлаб Узбекистан Республикасида абитуриентларни олий укув юртларига танлов асосида ;абул ;илиш жараёнида хам самарали фойдаланиб келинмокда.

Тест - аник; ма;сад асосида муайян холат даражасини сифат ва микдорий курсаткичларда белгилашга имкон берувчи синов воситаси.

Педагогик амалиётда тестнинг бир ;атор афзалликлари кузга ташланади. Улар куйидагилардир:

1) назорат учун ва;тнинг кам сарфланиши;

2) назарий ва амалий билим даражасини объектив шароитда ани;лаш имконининг мавжудлиги;

3) бир вактнинг узида куп сонли укувчилар билан назоратни ташкил этиш мумкинлиги;

4) билим натижаларининг укитувчи томонидан киска муддатда текши-рилиши;

5) барча укувчиларга бир хил мураккабликдаги саволлар берилиб, улар учун бир хил шароитнинг яратилиши.

Таълим тизими узлуксиз равишда ислохотларни амалга оширишни талаб этадиган сохадир.

Таълим тизимида ислохотларни амалга ошириш жараёнида укувчиларнинг билим, куникма ва малакаларини назорат килиш ва бахолаш хам янгича мазмун касб этди. Давлат таълим стандартларининг ишлаб чикилганлиги, янги укув дастурининг амалиётга жорий этилганлиги, эркин ва мустакил фикрловчи шахсни тарбиялашга нисбатан юкори талабнинг куйилаётганлиги, таълим амалиётига педагогик технологиялар олиб кирилаётганлиги, укувчиларни касбга муваф-факиятли йуллаш максадида психологик ва педагогик диагностика барча турдаги таълим муассасаларида кенг куламда амалга оширилаётганлиги каби холатлар кузга ташланаётган бир вактда укувчиларнинг билим, куникма ва малакаларини энг самарали шакл, метод ва воситалар ёрдамида назорат килиш хамда бахолаш мухим ахамиятга эга.

Укувчилар билимини бахолашнинг беш балли тизимининг эскирганлиги, замон талабларига жавоб бера олмагани уни рейтинг тизими асосида бах,олаш услуби билан алмаштиришни такозо этди. Шу уринда "кандай сабабларга кура беш балли бах,олаш мезони узини окламади?" деган саволга жавоб бериш уринлидир:

Биринчидан, Узбекистан Республикасининг "Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури"» таълимни декмократик ва инсонпарварлик тамойиллари асосида ривож-лантиришни назарда тутади. Беш балли бах,олаш тизими каттиккуллик, укитувчининг мустабидлиги хамда унинг таълим жараёнида якка хукмронлигини таъминлашга хизмат килиб келган.

Демак, ушбу жараёнда талаб ва амалдаги холат бир-бирига мувофик келмайди.

Иккинчидан, бах,олаш мезони укитувчи ва укувчи уртасида ихтилофларни келтириб чикаришга эмас, аксинча, узаро фаол хамкорлик, бир-бирини тушуна олишлари учун хизмат килиши лозим.

Учинчидан, бахолаш мезони факатгина укувчилар томонидан билим, куникма ва малакаларнинг узлаштирилиш даражасини назорат килиш учунгина эмас, балки таълимни ташхис этишнинг фаол кумакчисига айланиши зарур.

Бахолашнинг беш балли тизими бирдан бешгача фаркланувчи дастлабки бах,олар куйиш тартибини билдириб, мохиятан бах,олар уртасида йигиндисининг уртача арифметик киймати асосида чораклик (йиллик) бах,они белгилашдан иборат.

Масалан, укувчи бирор укув фанидан учта назорат ишини 3, 4 ва 5 га бажарган, жорий назорат буйича хам шундай натижаларни кайд этган булса, унга чорак учун "4" бах,о куйилади. Бу эса укувчи жорий, оралик ва якуний назорат пайтида яхши тайёргарлик куриб, ижобий бах,оланишига, чорак охирида муайян мавзудан олган "5" бахога берилган жавобларининг мутлако инобатга олмаслигига шароит яратади.

"Рейтинг" (инглизча бах,олаш, тартибга келтириш, классификациялаш) муайян ходисани олдиндан белгиланган шкала буйича бахолаш. Рейтинг тизими укувчиларнинг билим сифатини назорат килиш тури, методи ва шакли сифатида эътироф этилиб, унинг ёрдамида укувчиларнинг укув фанлари буйича таълим стандартида белгиланган барча талаблар буйича узлаштирилган билимлари сифати бахоланади.

Рейтинг тизимида узлаштириш натижаси назоратнинг курсатилган барча шакллардан утиш жараёнида тупланган балларни кушиш йули билан аникланади. Х,ар бир

назорат тури учун 10 баллдан таксимланганда (укув фани учун 100 балл хисобида) унга 7, 5, 8, 7 балл куйилса, укувчининг чорак ёки ярим йиллик учун туплаган бали 27 баллни ташкил этади, бу эса 55 фоиздан кам, шунинг учун у етарлича рейтинг баллини тупламагунча ва барча назорат шаклидан утмагунча аттестация килинмайди. Демак, рейтинг тизими олинган бахо билан эгалланган билим уртасида тафовут келиб чикишининг олдини олади.

Рейтинг тизими яна бир ;атор афзалликларга эга, чунончи:

- таълим жараёнида бахолаш тизими имкониятларини кенгайтириш;

- укувчи билимини энг адолатли мезонлар ёрдамида аниклаш;

- таълимни стандартлаштириш жараёни учун зарур имкониятларни очиб бериш;

- таълим стандартларида кузда тутилган укув дастурига кирган мажбурий ихтиёрий мавзуларнинг тулалигича узлаштирилиши;

- укувчиларда уз устида муста;ил ишлаш интилиш, эркин фикр юритиш, билимларни эгаллашга нисбатан изчил ёндашув юзага келади;

- укувчиларда ёмон бахо олишга булган куркув йуколиб, унинг урнига билимларни ихтиёрий узлаштириш, мавжуд камчилик ва нуксонларни бартараф этиш йулида муста;ил ишлаш имконияти яратилади. Бош;ача айтганда, куркув урнига интилиш, режалаштириш, харакат кдлишга эхтиёж тугилади, урганишга нисбатан кизикиш ортади.

Бирок, бугунги кунда хдм мактаб амалиётида беш балли бахолаш тизимидан фойдаланилаётганлиги боис педагоглар мазкур тизимнинг рагбатлантирувчи ролини ошириш йулларини изламокдалар. Бу борада бир неча усуллардан фойда-ланишмокда. Хусусан:

1) бахоларни кушиш ва айриш аломатлари билан ифодалаш. Синф журнал-ларини юритишнинг амалдаги коидалари ифодавий белгили бахоларни куллашга имкон бермайди. Шу боис педагог муроса килиб, синф журналига аник бахоларни куяди, плюс-минусларни эса шахсий ён дафтарчасида кайд этиб боради;

2) ракамни балли бахо (кушимча бахо) билан тулдириши. Бу усул инструктив таъкикларга эга эмас, бирок педагоглар томонидан кам кулланилади, зеро, бу усул дарс давомида шу сиз хам танкислиги сезиладиган вактни купрок сарфлашни талаб этади;

3) укитувчининг кундалик дафтарга бахо куйиш билан бирга ота-оналар учун кайдларни ёзиши. Бу усул укувчининг оила олдидаги масъулиятини кучайтиришга асосланади. Цуйидаги холат инобатга олинмаса, бунда бирор гайри оддийлик йук. Кундаликда кайд этилган ёзувлар мазмуни билан танишиш уларнинг асосан салбий мазмунда эканлигини курсатади. Маълумки, салбий фикрлар укувчиларда таълим олишга булган рагбатни барбод килади. Тадкикот натижаларининг курсатишича, 5-6-синф укувчиларида таълим олишга булган рагбатнинг пасайишини таъмин-ловчи омил - айнан кундаликдаги салбий мазмундаги кайдлардир.

4) коммуникатив мотив - тенгдошларининг муносабати, фикри. Укувчилар тенгдошларининг муносабати, фикрларига нисбатан эътиборсиз була олмайдилар. Педагог омилдан фойдалана олиши зарур, бирок уни суистеъмол килиш ярамайди, зеро, бундай ёндашув хам укувчиларда таълим олишга булган рагбатни сусайтиради. Х1Х-ХХ аср бошларида гимназияларда шундай коида устун булган: укувчини жамоа олдида макташ мумкин, лекин койиш мумкин эмас. Бугун хам таълим амалиётида ана шу коидага амал килиш фойдадан холи эмас.

5) коммуникатив таъсирни кучайтириш, бу уринда укувчиларни уз синфдош-ларининг муваффакиятлари ва муваффакиятсизликларини хис килиш, унга ёрдам курсатишга ургатишдан иборат;

6) узлаштириш экранларидан фойдаланиш. Синфда экран осиб куйилиб, унда укувчиларнинг барча бахо курсаткичлари кайд этиб борилади. Бунинг камчилиги

аълочиларда кибрланиш, паст узлаштирувчиларда эса бефарклик юзага келади. Бундай холатнинг олдини олиш учун укувчиларни ахборотни тугри кабул килишга ургатиб бориш зарур.

7) уз-узи билан мусобака ташкил этиш, хар хафта охирида укувчи уз фаолиятини тахлил этади. Якунланган хафтада узлаштириш пасайса, гарчи у аълочи булиб колаверса хам укувчи мусобакада бой беради. Аксинча, кучсиз укувчи якунланган хафтада самарали ишласа, голиб чиккан хисобланади. Уз-узи билан мусобакада барча укувчилар тенг шароитда буладилар, яъни, паст узлаштирувчи укувчи битта паст бахони кам олса, ютган, аълочи укувчи эса битта аъло бахони кам олган булса ютказади. Англанганидек, бу усул узлаштириш учун эмас, балки узлаштиришни яхшилаш учун хизмат килади.

Укувчиларнинг билим, куникма ва малакаларини бахрлаш мезонлари. Укувчиларнинг билим, куникма ва малакаларини бах,олаш мезонлари хамма вакт бахсталаб мавзу булиб келган. Шу боис у турли адабиётларда турлича ёритилган. Бирок мавжуд карашларни умумлаштириб айтиш мумкинки, укувчиларнинг билим, куникма ва малакаларини бахолаш мезонлари хар бир фаннинг максад ва вазифалари, шунингдек, синф (гурух)даги укувчиларнинг узлаштириш даражасига таянган холда белгиланади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ:

1. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халкимиз билан бирга курамиз. Тошкент, "Узбекистан", 2017 йил. - Б. 488.

2. 2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Х,аракатлар стратегияси. Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли Фармони.

3. Авлоний А. Туркий гулистон ёхуд ахлок. Т.: 1996.

4. Беруний А.Р. Рухият ва таълим-тарбия хакида. Т.: 1992.

5. Иброхимов А. (муаллифдош). Ватан туйгуси. Т.: 1997.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

6. Кайковус. Кобуснома. Т. 1994.

7. Мусурмонова О. Укувчиларнинг маънавий маданиятини шакллантириш. Т.: 1993.

8. Мусурмонова О. Оила фаровонлиги - жамият тарак-киёти мезони. Халк таълими жур. 6-сон. 1998.

9. Махкамов У Ахлок-одоб сабоклари. Т.: 1994.

10. Тошмуродова К. Таълим-тарбияни режалаштириш хусусиятлари. Т.: 1993.

11. Гозиев Э. Психология. укув кулланма. Т.: 1994.

12. Гозиев Э. Тафаккур психологияси. Т.: 1990.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.