Научная статья на тему 'УМУМИЙ ЎРТА ТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИДА МАТЕМАТИКА ФАНИНИ ЎҚИТИШДА ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯСИ ИННОВАЦИОН МОДЕЛИНИНГ ЎРНИ'

УМУМИЙ ЎРТА ТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИДА МАТЕМАТИКА ФАНИНИ ЎҚИТИШДА ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯСИ ИННОВАЦИОН МОДЕЛИНИНГ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

312
41
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
рақобатбардош кадр / таълим технологияси / технологик харита / синф-дарс тизими / педагогик усул / педтехнология / competitive staff / personality formation / innovative model of educational technology / person-centered technology / technological map / class-lesson system / innovative-pedagogical technology / pedagogical method and technology

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Анвар Жуманазарович Хуррамов, Ойбек Тоғаймурот Ўғли Ражабов, Насиба Нурмаматовна Ядгарова

Ушду мақолада, таълим технологиясининг инновацион модели асосида математика фанини ўқитиш орқали рақобатбардош кадрларни инновацион тайѐрлаш ва шахсни шакллантиришда унинг роли илмий томондан очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам об образовании , автор научной работы — Анвар Жуманазарович Хуррамов, Ойбек Тоғаймурот Ўғли Ражабов, Насиба Нурмаматовна Ядгарова

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF INNOVATIVE MODEL OF EDUCATIONAL TECHNOLOGY IN TEACHING MATHEMATICS IN GENERAL SECONDARY SCHOOLS

This article scientifically reveals its role in the innovative training of competitive personnel and the formation of personality through the teaching of mathematics on the basis of an innovative model of educational technology.

Текст научной работы на тему «УМУМИЙ ЎРТА ТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИДА МАТЕМАТИКА ФАНИНИ ЎҚИТИШДА ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯСИ ИННОВАЦИОН МОДЕЛИНИНГ ЎРНИ»

УМУМИЙ УРТА ТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИДА МАТЕМАТИКА ФАНИНИ УЦИТИШДА ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯСИ ИННОВАЦИОН

МОДЕЛИНИНГ УРНИ

Анвар Жуманазарович Хуррамов

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти в.в.б. доценти

a.xurramov@cspi.uz

Ойбек ТоFаймурот уFли Ражабов

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти укитувчиси

o.rajabov@cspi.uz

Насиба Нурмаматовна Ядгарова

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти магистранти

nasiba2009@umail.uz

АННОТАЦИЯ

Ушду маколада, таълим технологиясининг инновацион модели асосида математика фанини укитиш оркали ракобатбардош кадрларни инновацион тайёрлаш ва шахсни шакллантиришда унинг роли илмий томондан очиб берилган.

Калит сузлар: ракобатбардош кадр, таълим технологияси, технологик харита, синф-дарс тизими, педагогик усул, педтехнология.

THE ROLE OF INNOVATIVE MODEL OF EDUCATIONAL TECHNOLOGY IN TEACHING MATHEMATICS IN GENERAL SECONDARY SCHOOLS

Anvar Jumanazarovich Khurramov

Acting Associate Professors, Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent region

a.xurramov@cspi.uz

Oybek Togaymurat ogli Rajabov

Teacher of Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent region

o.rajabov@cspi.uz

Nasiba Nurmamatovna Yadgarova

Master student of Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent region

nasiba2009@umail.uz

ABSTRACT

This article scientifically reveals its role in the innovative training of competitive personnel and the formation of personality through the teaching of mathematics on the basis of an innovative model of educational technology.

Keywords: competitive staff, personality formation, innovative model of educational technology, person-centered technology, technological map, class-lesson system, innovative-pedagogical technology, pedagogical method and technology.

КИРИШ

XXI аср интеллектуал салохдятини юксалтириш ва шахсни шакллантириш асри булиб, республикада кадрлар тайёрлашнинг максадли тизимини ривожлантириш, жамият ва давлатнинг малакали ва ракобатбардош мутахассисларга булган эхтиёжини кондиришни кузда тутади. Ушбу устувор вазифани амалга оширишда таълим технологиясининг инновацион моделининг роли бекиёсдир.

Шунинг учун бу фанларни умумий урта таълимда укитиш, укувчиларнинг таълимий ва тарбиявий тайёргарлигидаги урни юкори даражада булиб, улар хаётга мустакил кадр сифатида кадам куядилар. Кейинги фаолиятларида албатта компьютерлар ёрдамида амалий ишларни бажаришларига тугри келади. Бунинг учун укувчиларнинг информатикадан олган билим, куникма ва малакалари, айникса, компьютернинг амалий дастурларидан фойдаланиш даражаси юкори булиши лозим. Информатикани укитиш ва ундаги амалий дастурлардан фойдалана олишга ургатиш мухим масалалардан бири хдсобланади. Амалий дастурларни укитиш мазмунини касб-хунар сохаларидан келиб чиккан холда белгилаш, шу мазмунга мос укув-методик материаллар мажмуасини ишлаб чикиш ва укувчиларга замонавий укитиш методларидан фойдаланиб етказиб бериш асосий вазифалардан биридир.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Математика таълим технологиясининг инновацион модели - бу белгиланган вактда ва мавжуд шароитда белгиланган максадни амалга ошириш ва башорат килинган укув натижаларига эришишни кафолатлайдиган таълимнинг энг макбул шакли, воситаси, усули, методикаси ва технологиясининг мажмуидир [1].

Таълим технологиясининг инновацион модели куйидагиларни уз ичига олади:

Математика фанини укитиш максадларини аник; белгилаш; укув фани назарий ва амалий материални танлаш хамда уни укувчиларга етказишнинг йулларини аниклаш;

укув фани ани; мавзунинг таянч тушунча ва ибораларни ажратиш; укишга кизиктиришга йуналтирилган усул ва технологияларни белгилаш; укув жараёнини якка ва жамоа холда ташкил этишни ташкиллаштириш; укув машгулотларини режасини ва лойихаларини тузиш; унга асосланган холда укув фаолиятидан олдиндан кутилаётган натижаларни аниклаш;

кутилаётган натижаларга эришиш учун зарур булган педагогик вазифаларни белгилаш.

Математика фанини укитиш ва урганиш жараёнида куйидаги натижаларга эришилади:

укитиш натижасида таълим олувчи эгаллаши ва у томонидан бажарилиши лозим булган харакатлар укитувчига эришилган натижаларни объектив бахолаш имконини беради;

таълим олувчининг дастлабки билимларини аникланади; укув машгулотлари лойихаларини тузиб чикилади;

тескари алокани йулга куяди ва таълим воситаларини, яъни тезкор суров, савол-жавоб, укув топшириги натижалари такдимотини бахолашни аниклайди;

лойихавий фаолият натижасини жадвал куринишда, яъни укув жараёни инновацион таълим технологияси модели куринишида расмийлаштиради;

укув машгулотида таълим технологиясини режалаштиришни технологик харита куринишида амалга оширади.

Укув машгулоти технологик харитаси - хар бир укув машгулотида таълим технологияси тузилишининг жараёнли яъни, процессуал баёни акс этган хужжат булиб, у укув машгулотини узига хос хусусиятларини хисобга олган холда, боскичма-боскич амалга ошириладиган фаолият кетма-кетлигининг мазмунини ёритиб беради ва укув жараёнини ташкилий-дидактик таъминотини ишлаб чикади хамда уни технологик харитага илова куринишида расмийлаштиради [2].

Технологик харитага илова уз ичига куйидагиларни олади: таълим олувчилар томонидан билимларни эгалланишини фаоллаштириш максадида кулланиладиган тест ва саволлар руйхати;

гурухларда ишлаш учун йурикнома, укув фаолияти натижасида таълим олувчилар таяниши мумкин булган тушунча ва коидалар.

Масалан, "Фикрий хужум", "Ялпи фикрий хужум", "Фикрларнинг шиддатли хужуми", "6х6х6" усули, "Кластер" усули, "Карорлар шажараси" ("Карорлар кабул килиш технологияси") усули, "Тажриба воситасида укитиш цикли" (Д.Колб гояси), "Кора кути" усули, "Вен диаграммаси" стратегияси (усули), "Зиг-заг" стратегияси (усули "Инсерт" стратегияси, Ролли хамда ишбоп уйинлар, "Мактаб уртоклик суди" ва "Заковатли зукко" усули каби коидалардир;

укитувчи томонидан укув жараёнида фойдаланиладиган компьютер, мультимедиа, ёзув доскаси, слайд, жадвал хамда бошка визуал материаллар;

мунозара утказиш учун кушимча саволлар;

таълим олувчилар фаолиятни бахолаш мезонлари ва курсаткичлари.

Математика таълим технологиясининг инновацион модели таълим жараёнига замонавий педагогик технологияни кенг жорий этилишни талаб этади. Натижада, таълим олувчида мустакил таълим олиш куникмалари шаклланилади, уларда танкидий фикрлаши ривожлантиришда ва уларнинг хар бирини узига хос хусусиятлари хамда шахсий имкониятларини хисобга олган холда мустакил таълим олиш имконияти яратилади. Бу эса таълим сифати ва самарадорлигини ошишига олиб келади.

Таълим технологиясининг инновацион моделини шакллантиришда фанларни укитишнинг анъанавий ва шахсга йуналтирилган технолгиялари асосий уринни эгаллайди.

Илмий-техника тараккиёти жадаллашган хозирги даврда укитиш самарадорлиги, асосан, таълим олувчининг укитиш жараёнидаги урни, укитувчининг унга булган муносабатига боглик булади. Бундай шароитда укитиш технологиясининг икки турини ажратиб курсатиш мумкин: авторитар ва шахсга йуналтирилган.

Авторитар технологияда укитувчи ягона "субъект" сифатида намоён булади, таълим олувчилар эса факатгина "объект" вазифасини бажаради, холос

[3].

НАТИЖАЛАР

Бунда таълим олувчининг ташаббускорлиги ва мустакиллиги камаяди, укитиш мажбурий тарзда амалга оширилади. Одатдаги анъанавий укитиш, авторитар технологияга тааллуклидир. Бундай таълим жараёни педагог олим Я.А.Коменский томонидан ифода этилган дидактика тамойилларига асосланган булиб, унда укитишнинг синф-дарс тизимида ташкил этишни назарда тутилади.

Хрзирги кунгача хам дунё микёсида кенг таркалган укитишнинг синф-дарс тизими куйидаги хусусиятлари билан ажралиб туради:

ёши ва тайёргарлик даражаси тахминан бир хил булган талаблар асосида синф (гурух) ташкил этилади;

синф (гурух, оким) ягона укув режа, укув дастурлари ва машгулотлар жадвали асосида шугулланади;

машгулотларнинг асосий бирлиги дарс булиб, хар бир дарс битта фаннинг битта мавзусига багишланади ва укитувчи томонидан бошкарилади; укув дарсликлари асосан уй ишлари учун кулланилади [4]. "Етказиб бериш" тамойилига асосланадиган "Анъанавий усуллар" агарда, булажак мутахассиснинг ва укитиладиган фаннинг хусусиятидан келиб чиккан холда хамда кулланиладиган урни тугри танланилса бугунги кунда хам уларнинг ахамияти бекиёсдир.

Анъанавий укитиш усулларини аниклаштиришда Ю.К.Бабанский, И.Я.Лернер ва М.Н.Скаткин, М.А.Данилов ва Б.П.Есипов, М.И.Махмутов, Ж.Хдсанбоев ва С.Алихоновларнинг таснифларини караш мумкин, унинг асосида таълим олувчиларнинг билиш фаолияти ётади.

Лекин, анъанавий укитишда баъзи камчиликлари хам мавжуд булиб, улар куйидаги хусусиятларга эга: зуравонлик педагогикаси, кургазмалилик методи асосида тушунтириш, оммавий укитиш, бунда, таълим олувчи бу хали тула шаклланмаган шахс, у факат бажариши зарур, укитувчи эса - бу сардор, хакам, ягона ташаббускори булади.

Шунинг учун, педагогик жараённи шахсга йуналтирилган ёндашув асосида амалга ошириш - таълим максадларига эришишни олдиндан кафолатлаш имкониятини беради.

XXI аср бошида таълим тизимини жиддий модернизация килиш зарурияти аён булиб колди. Анъанавий таълим эскирганлиги боис, замонавий таълим тизимида укитишни ташкил килиш учун дидактикнинг янги шаклларига зарурият фойда булди. Укитишни ташкил килишнинг янги шаклларидан бири анъанавий укитишнинг асоси булган шахсга йуналтирилган ёндашув хисобланади.

Хрзирги пайтда таълимда "Шахсга йуналтирилган ёндашув" атамаси илмий-педагогик жамоатчилик орасида кенг таркалган булиб, бу тушунча аввал булмаган, деб тасдиклаб булмайди. Таълим тизими доимо узининг энг мухим вазифаси деб нафакат укитишни, балки шахсни ривожлантиришни, шунингдек укитишда укувчининг билим, куникма ва малакаларини, индивидуал кобилиятларни ва шахс сифатларини хисобга олиш зарурлигини таькидлаб

келинган. Замонавий укитиш тизимининг шахсга йуналтирилган ёндашувида хам укиш жараёнига хам якуний максадларга йуналтирилиши янада мухимрок булиб, унда "Ким булиш керак" эмас балки "Кандай булиш керак" саволи асосий хисобланади.

МУХОКАМА

Укитишнинг шахсга йуналтирилган ёндашуви асосида хар бир таълим олувчининг индивидуллиги, узига хослиги, унинг ривожланишининг "Жамоавий субъекти" сифатида эмас, балки биринчи навбатда узининг бетакрор "Субъект тажрибасига" эгалигини тан олиш ётади. "Субъект тажрибаси"ни билиш жараёнига киритиш, шахсий эхтиёжлари, кизикишлари, интилишлари асосида, уз фаолиятини ташкил килиш демакдир. Шунингдек, укув ишининг индивидуал усули ва узлаштиришнинг индивидуал механизмларидан фойдаланиш зарур, укув фаолиятига шахсий муносабатни кулланма килиб олишдир.

Шахсга йуналтирилган ёндашув, шахс, бу унинг индивидуаллигини ташкил килувчи психик хусусиятларнинг бирлигига таянган холда узининг технологияси билан индивидуал ёндашувнинг мухим психологик-педагогик тамойилини амалга оширади, унга кура талабалар билан укитиш жараёнида, яъни дарс ва укув машгулотларида хар бир таълим олувчининг индивидуал хусусиятлари хисобга олинади.

Бунинг хаммаси бизнинг назаримизда ёш етакчи укув фаолияти оркали таълим олувчи шахси ривожланишига кумаклашувчи оптимал шароитларни яратади. Амалиётда укитиш бола ривожланиши даражаси билан белгиланиши исботланган. Шунинг учун, таълим олувчи ривожланишининг камида иккита даражасини белгилаш зарур:

Биринчиси - бу таълим олувчи психик функцияларининг ривожланиш даражаси булиб, у унинг ривожланишини белгилаган ва якунланган даврлари натижасида хосил булган. Бу ерда гап таълим олувчи мустакил равишда, катталарнинг ёрдамисиз кайси топширикларни бажара олиши мумкинлиги билан тавсияланади.

Иккинчиси - бу шахс ривожланишининг психик потенциалини акс эттирувчи даражадир, бу "Энг якин ривожланиш доирасидир". Ушбу даража бола нимани мустакил бажара олмайди, аммо, кичик ёрдам билан у уддалай олади.

Шахсга йуналтирилган ёндашувнинг асосини таълимда шахсга йуналтирилган технологиялардир. У куйидаги асосий тамойилларга

асосланади: инсонпарварлик, яъни инсонга хар томонлама хурмат ва мухаббат курсатиш, унга ёрдамлашиш, унинг ижодий кобилиятига ишонч билан караш, зуравонликдан тула воз кечиш; хамкорлик, яъни укитувчи ва таълим олувчилар муносабатидаги демократия, тенглик, шериклик; эркин тарбиялаш, яъни шахсга унинг хаёт фаолиятини кенг ёки тор доирасида танлаб олиш эркинлиги ва мустакилликни бериш, натижаларни ташки таъсирдан эмас, ички хиссиётлардан келтириб чикариш.

Шахсга йуналтирилган технологияларнинг коммуникатив асоси -педагогик жараёнда таълим олувчига "шахсга янгича караш", яъни инсоний-шахсий ёндашув хисобланиб, у куйидагиларни уз ичига олади:

педагогик жараёнда шахс объект эмас, балки субъект хисобланади; хар бир таълим олувчи кобилият эгаси, купчилиги эса истеъдод эгаси хисобланади;

юкори этик кадриятлар (сахийлик, мухаббат, мехнатсеварлик, виждон ва бошкалар) шахснинг устувор хислатлари хисобланади.

Таълим жараёнида муносабатларни демократлаштириш (укитувчи -таълим олувчи, таълим олувчи - таълим олувчи) куйидагиларни уз ичига олади:

таълим олувчи ва укитувчи хукукларини тенглаштириш, таълим олувчининг эркин танлаб олиш хукуки; хатога йул куйиш хукуки;

уз нуктаи-назарига эга булиш хукуки укитувчи ва таълим олувчи муносабатининг асоси булиши, яъни: а) таъкикламаслик;

в) бошкариш эмас, биргаликда бошкариш; с) мажбурлаш эмас, ишонтириш;

д) буюриш эмас, ташкил этиш;

е) чегаралаш эмас, эркин танлаб олишга имкон бериш [5].

Юкорида кайд этилган янги муносабатларнинг асосий мазмуни хозирги ривожланган ва янада жадал суратлар билан ривожланаётган бир шароитда кам натижа берадиган педагогикасидан уринли жойларида кулланилиши максадга мувофикдир.

ХУЛОСА

Шунинг учун хам хозирги кунда жуда куплаб мамлакатларда, жумладан, республикамиз узлуксиз таълим тизимида турлича номланган таълим усуллари ва технологиялардан фойдаланилмокда. Хусусан:

Асосий педагогик усул ва технологиялар: анъанавий таълим (синф-дарс шакли, монологик, ахборотни узатишнинг бир томонлама йуналтирилган схемаси); интерактив ёндашувлар; замонавий таълим усуллари ва технологиялари; таълим йуналишлари буйича таълим технологиялари; педагогик жараённи ахлокий-шахсий йуналтирилганликка таянувчи педагогик усуллар; укувчилар фаолиятини фаоллаштиришга оширишга мулжалланган педагогик усуллар (таълимнинг фаол усуллари); уйин усуллари; муаммоли таълим; укув жараёнини самарали бошкариш ва ташкиллаштиришга асосланган педагогик усуллар; дидактик малака ошириш ва материални реконструкция килиш асосидаги педагогик усуллар;укув фанлари буйича педагогик усуллар; "Энг яхши йил укитувчиси" муаллифлик педагогик усуллари; ривожлантирувчи таълим усули; янги ахборот воситаларини куллаш асосидаги педагогик усуллар; ижтимоий-тарбиявий усуллар; тарбиявий усуллар; муаллифлик мактаби педагогик усуллари ва ички бошкарув усуллари.

Ушбу таълим техногогияларини укитиш ва урганиш жараёнида кенг куллаш ёрдамида таълим жараёнида ижобий натижаларга эришилмокда.

REFERENCES

1. Тожиев, М., Баракаев, М., Хуррамов, А., Математика укитиш методикаси // Укув кулланма. - Тошкент: Fan va texnologiya, 2016. - 328 б.

2. Тожиев, М., Зиёмухамедов, Б., Усмонов, Б. Ш., Хуррамов, А. Ж., Укитувчи фаолиятини лойихалаш // Монография. - Тошкент: TURON-IQBOL, 2017.- 246

3. Хуррамов, A. Ж., Комолов, Э. Р.,(2020) Разработка алгоритма управления с учетом трудноформализуемой информации // Academic research in educational sciences, Volume 01, Issue 03, -pp: 240-247.

4. Xurramov, A. J., Boymurodov A. Kh., Jurayev, A. X., Educational technologies and their quality assessment", European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences. Vol. 8 No. 12, 2020 pp: 162-166.

5. Тожиев, M., Хуррамов, А. Ж., Олий таълимда укув жараёнини кредит-модуль тизимига утказиш - таълим сифатининг кафолати. Volume: 1, ISSUE: 1, 2020. pp: 71-79.

6. Жураева, Н. В., Султанов, Р. О., Абдуллаева, С. А., Рахимжонова, В. А. (2020). Systematization of word combinations in the uzbek language. Наука и Мир, 2(6), 65-68.

7. Sultanov R. O., Yusupov M. R. (2020). Ta'limda matematika fanini o'qitishdagi muammolar va ularning yechimida axborot kommunikatsiya texnologiyalarining ahamiyati. O'zMU xabarlari, 2(1/2/1), 144-147.

8. Султанов, Р. О. (2020). Idea блокли шифрлаш алгоритмини такомиллаштириш методлари. Academic Research in Educational Sciences, 1(3), 397-404.

9. Kamolov, E. R., Raximov, S. M., Sultanov, R. O., Maxmudov, M.A., (2021). Innovative method of developing creative thinking of students. Экономика и социум, 1(80).

10. Gulbaev, N. A., Xalmetova, M. Х., Sobirova, S. R., Building models of territorial distributed systems // International journal for innovative enjineering and management research, (2020). Volume 09, Issue 10, Pages: 194-198

11. Джураев, А. Х., Хуррамов, A. J., Боймуродов, A. X.,(2020) Образовательные технологии и их оценка качества, Европейский журнал исследований и размышлений в области образовательных наук,

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.