Научная статья на тему 'УМУМИЙ ЎРТА ТАЪЛИМ БОСҚИЧИДА АДАБИЙ ТАЪЛИМ КЛАСТЕРИНИНГ ШАКЛ ВА МАЗМУНИ'

УМУМИЙ ЎРТА ТАЪЛИМ БОСҚИЧИДА АДАБИЙ ТАЪЛИМ КЛАСТЕРИНИНГ ШАКЛ ВА МАЗМУНИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

272
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
адабий таълим / ўрта таълим / педагогик таълим / таълим кластери / шакл / мазмун.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Шаҳло Исамиддиновна Ботирова

Педагогик таълим жамиятнинг барқарор ривожланишидаги юқори ижтимоий аҳамияти ва талабидан келиб чиққан ҳолда инновацион моделларни ўзлаштиришни тақозо қилади. Кейинги йилларда педагогик таълимга янги илмий-амалий йўналиш сифатида кириб келган кластер ѐндашуви замонавий талабларга мослиги, тизимдаги муаммолар ва уларни ҳал қилишда таълим, фан ва ишлаб чиқариш бўғинлари ўртасидаги ўзаро ҳамжиҳатликни таъминлашга қаратилганлиги билан ҳам аҳамиятлидир. Педагогик таълим кластери тизимнинг бугунги ҳолатидан келиб чиқилганда ҳаѐтий зарурат эканлиги ойдинлашади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «УМУМИЙ ЎРТА ТАЪЛИМ БОСҚИЧИДА АДАБИЙ ТАЪЛИМ КЛАСТЕРИНИНГ ШАКЛ ВА МАЗМУНИ»

УМУМИЙ УРТА ТАЪЛИМ БОСЦИЧИДА АДАБИЙ ТАЪЛИМ КЛАСТЕРИНИНГ ШАКЛ ВА МАЗМУНИ

Шахло Исамиддиновна Ботирова

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти профессори, педагогика

фанлар доктори (ББе)

АННОТАЦИЯ

Педагогик таълим жамиятнинг баркарор ривожланишидаги юкори ижтимоий ахамияти ва талабидан келиб чиккан холда инновацион моделларни узлаштиришни такозо килади. Кейинги йилларда педагогик таълимга янги илмий-амалий йуналиш сифатида кириб келган кластер ёндашуви замонавий талабларга мослиги, тизимдаги муаммолар ва уларни хал килишда таълим, фан ва ишлаб чикариш буFинлари уртасидаги узаро хамжихатликни таъминлашга каратилганлиги билан хам ахамиятлидир. Педагогик таълим кластери тизимнинг бугунги холатидан келиб чикилганда хаётий зарурат эканлиги ойдинлашади.

Калит сузлар: адабий таълим, урта таълим, педагогик таълим, таълим кластери, шакл, мазмун.

КИРИШ

Педагогик таълим инновацион кластери борасида амалга оширилган тадкикотларда унинг таълим, фан ва ишлаб чикариш субъектларининг узаро манфаатли хамкорлигини таъминлашга каратилган умумий методологик асосга эга ходиса эканлиги айтиб утилган. Педагогик таълим инновацион кластери муайян фан сохаси доирасида хусусий методологик ахамият касб этади ва уни амалиётга татбик этиш механизмларини ишлаб чикиш бугунги куннинг долзарб масалаларидан хисобланади. Тадкикотнинг ушбу параграфида педагогик таълим кластери занжирида умумтаълим мактабларининг адабиёт фанини укитиш мисолидаги урни ва ахамияти, мактабгача ва олий таълим билан хамкорлиги масаласи ёритилади.

Бугунги кунда жамиятга мустакил равишда масъулиятли карорлар кабул кила оладиган, хамкорлик кила оладиган, харакатчан, ностандарт ва креатив фикрлаш куникмасига эга хамда мамлакат такдири учун жавобгарлик хисси ривожланган зиёли, ахлокли ходимлар керак. Бу вазифаларни амалга оширишнинг шартларидан

April, 2022

146

бири эса мактабгача ва умумий ута таълимнинг олий таълим билан хамкорлик анъаналари ва тажрибасидан фойдаланишдир.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Педагогик таълим кластери доирасида адабиёт таълими мисолида умумий урта таълим субъектининг роли ва ахамияти куйидаги йуналишларда кузга ташланади:

1. Таълимда ижтимоий шериклик тамойилига асосланган хамкорликни йулга куйиш.

2. Адабиёт таълимида узаро хамкорликка асосланган укитиш технологияларини ишлаб чикиш.

3. Адабиёт таълимида узаро хдмкорлик шаклларини аниклаштириш.

4. Адабиёт таълимида кластер хамкор субъектларининг вазифаларини белгилаб олиш ва тавсифлаш.

5. Адабиёт укитишни такомиллаштиришга каратилган инновацион лойихалар ишлаб чикиш ва уларни "мактаб-лаборатория"ларда тажриба-синовдан утказиш.

6. Адабиёт таълимида илмий салохият окимини тартибга солиш оркали мактабгача ва умумий урта таълим муассасаларида таълим ва тарбия самарадорлигини ошириш.

Мамлакатимизда таълим тизимни туFри ташкил килиш доимо давлат фаолиятининг мухим таркибий кисми, таълим олиш эса мухим кадрият хисобланиб келган, чунки у жамиятнинг иктисодий ривожланиши учун асос, ижтимоий баркарорлик омилларидан бири, интеллектуал ресурснинг усиш манбаи ва ахолининг маънавий-ахлокий салохиятидир. Х,озирги кунда ахолининг таълимга булган эхтиёжи ортиб, олий таълимга талабгорлар сони купайиб бормокда. Бугунги янги Узбекистон шароитида турли типдаги таълим муассасалари тармоFи кенгаймокда, улар уртасидаги алокалар мустахкамланмокда, айни пайтда такомиллашиб, мураккаблашиб хам бормокдаки, таълим инфратузилмасида бошкарув, методик ва илмий -тадкикот хизматларининг шаклланиши натижасида кадрлар базаси мустахкамланишига, таълимнинг шакли, мазмуни ва усуллари янгиланишига хамда билимнинг хаётий ахамиятини оширишга каратилган таълим беришга эътибор каратилмокда.

Педагогик таълим инновацион кластери таълимда ижтимоий шериклик тамойилини куллаб-кувватлайди.

April, 2022

147

Ижтимоий шериклик таълимий, илмий, услубий ресурсларни мактабгача таълимдан олий укув юртларигача таксимланишига, хамкорликдаги фаолиятини туFри йуналтириш ва ривожлантиришга ёрдам беради. Таълим сохасини ривожлантириш учун жамият ресурсларидан унумли фойдаланиш, таълим субъектларининг таълим хизматлари бозорида ракобатбардошлик кобилиятини шакллантириш учун таълим жамоаси ва кластер хамкор субъектларининг хаётий тажрибасини туплаш, ижобий жихатларни оммалаштириш лозим.

Ижтимоий шериклик барча хамкорлар учун умумий булган устувор истикболни кузлаган холда самарали ва муваффакиятли харакат килиш имконини беради. Ижтимоий шерикликка асосланган тадбирлар мажмуи хамкорликка жалб этилган жамият аъзоларига энг самарали ва тежамкор ёрдам курсатиш имконини беради. Бундай хамкорликка асосланган умумий урта таълим мактаби ва олий таълим муносабати куйидаги механизмларга асосланмоFи лозим:

- очиклик ва хамкорлик;

- ривожланиш, мулокот ва фикр алмашишга эхтиёж;

- жамиятда курсатилаётган таълим хизматлари сонини оширишга каратилган хамкорлик ва бошкалар.

Х,озирги кунда "таълимда ижтимоий шериклик" тушунчасининг ягона таърифи йук. Хорижий, жумладан, рус тадкикотчилари томонидан ушбу тушунчага нисбатан айрим таърифлар берилган:

1. Таълим муассасаларининг мехнат бозори субъектлари ва муассасалари, давлат ва махаллий хокимият органлари, жамоат ташкилотлари билан узаро хамкорлигининг алохида тури булиб, у жараённинг барча иштирокчилари манфаатларини максимал мувофиклаштириш ва амалга оширишга каратилади.

2. Ишонч, умумий максад ва кадриятлар, ихтиёрий ва узок муддатли муносабатлар, шунингдек, хамкорлик ва ривожланиш натижасида томонларнинг узаро масъулиятини тан олиш билан тавсифланадиган таълим жараёни субъектлари уртасидаги биргаликдаги фаолиятнинг алохида тури.

И.М.Реморенконинг фикрига кура, таълимга нисбатан ижтимоий шериклик деб куйидагилар тушунилади:

- муайян мутахассислар жамоасининг ижтимоий гурухлар уртасида содир булувчи таълим тизими доирасидаги хамкорлиги;

April, 2022

148

- таълим тизими ходимларининг ишлаб чикаришнинг бошка сохалари вакилларига мурожаат килиш оркали киритадиган хамкорлиги;

- фукаролик жамиятини шакллантиришга кумаклашувчи ижтимоий хаётнинг махсус сохаси сифатида таълим тизими ташаббуси билан содир булувчи хамкорлик.

Бизнингча, таълимда ижтимоий шериклик масаласини кластер ёндвшувидан алохида холда тасаввур килиб булмайди. Чунки ижтимоий шерикликдан кузланган максад кластер мохияти ва тамойилларида уз ифодасини топган. Демак, хорижий олимларнинг мазкур тушунчасига берган таърифларида унинг кластер ёндашуви билан алокадорлигининг акс этмаганлиги ушбу таърифлар ислох килишга мухтож эканлигини курсатади. Шундан келиб чиккан холда биз "таълимда ижтимоий шериклик" тушунчасининг куйидаги таърифини таклиф киламиз: таълим билан алокадор субъектлар, давлат ва махаллий хокимият органларининг ихтиёрий ва узок муддатли кластер ёндашув тамойилларига асосланган узаро манфаатли хамкорлик шаклидир.

Тошкент вилояти таълим тизими ривожланишининг хозирги боскичида адабиёт фанини бир катор узига хос хусусиятларга эга. Худудда укитувчиларга булган эхтиёжнинг тула кондирилмаганлиги, таълим хизматлари бозорида ракобат мухитининг йуклиги табиий равишда укитувчилар салохиятига салбий таъсир курсатиб келмокда. Шунингдек, худудда адабиёт таълими мисолида узаро манфаатли ижтимоий шериклик назарда тутилмаган. Бизнингча, зудлик билан мактбгача ва умумий урта таълим муассасаларига укув -услубий ёрдам беришни амалга ошириш зарур. Бундай шароитда институтда ташкил килинган методик машFулотлар шакл ва мазмун жихатдан тизимли, мактаблар билан хамкорлик учун очик булиши керак, деб хисоблаймиз. Бизнингча, бундай шароитда худудда укитувчиларга булган эхтиёжни тезкор ва сифатли кондириш масаласи Чирчик давлат педагогика институтида худудда укитувчиларга эхтиёж мавжуд таълим йуналишларини дуал таълим шаклига утказиш билан таъминланиши мумкин. Булажак укитувчиларни тайёрлашнинг амалиётга асосланган шакли худуддаги умумтаълим мактаблари билан педагогик олий таълим муассасалари уртасидаги манфаатли хамкорликни таъминлайди.

Булажак адабиёт фани укитувчиларини тайёрлашнинг методик тизими фаолият курсатиш ва таркиб топтиришнинг умумий максади, ягона бошкарув тузилмаси ва узаро назорат

April, 2022

149

тамойилларига асосланиши, бирлаштирилган ташкилий таълим шакллари мажмуи йулга куйилиши лозим. Унда вилоятдаги таълим муассасалари, мактабгача ва умумий урта таълим мактабларининг педагог ходимлари ва тарбиячилари, укувчилар гурухлари билан якин муносабатлар таъминланади, яъни ижтимоий шериклик йулга куйилади.

Ижтимоий шериклик одамлар ва гурухларнинг бир-бирига таъсир этиш жараёнидир. Бу жараёндаги хар бир харакат узаро хамкорликнинг максад ва вазифалари, кутилаётган натижаси билан белгиланади. Х,ар кандай узаро хамкорлик камида иккита иштирокчини - интерактантни уз ичига олади ва бизнинг шароитимизда бу мактаб укитувчилари, талабалар, институт методист олимлари ва талабалар булиши мумкин. Шунинг учун хам бу холатда ижтимоий шериклик бир хил харакат булиб, унинг узига хос хусусияти бошка шахс ёки кишилар гурухига каратилгандир.

Умумтаълим мактабларида олиб бориладиган педагогик амалиёт олий педагогик таълим таълим жараёнининг ажралмас кисми хисобланади. Педагогик амалиёт жараёнида талаба учун келажакда касбий фаолият сохасини узи учун канчалик туFри танлаганини, шу касбнинг шахсий сифатлари ва талаблари нисбатини аниклаш, мактаб мухитига укитувчи кузи билан караш имконияти яратилади. Амалиёт талабанинг амалий вокелик ходисаларини кузатиш, уларнинг иш мазмунини тахлил килиш кобилиятини ривожлантиради ва шу асосида узининг касбий шаклланиш жараёнига нисбатан керакли тузатишлар ва умумлаштиришларни амалга оширади. Амалиётнинг асосий максади мавжуд назарий билимлар асосида касбий компетенцияларни шакллантириш, амалий куникмаларни янада ривожлантиришдир. Укувчиларни амалиётга олиб борадиган мактаб укитувчилари ёрдамисиз бу максадга эришиш мумкин эмас.

Педагогик амалиётни муваффакиятли ташкил этишга кумаклашувчи ижтимоий шериклик бир катор хусусиятлари билан ажралиб туради.

Биринчидан, ижтимоий шерикликнинг максади, яъни хамкорликнинг барча иштирокчиларига тегишли булган фаолиятнинг олдиндан режалаштирилган натижасидир. Бу мактаб укитувчилари, талабалар, институт методист олимлари ва талабаларнинг умумий максад ва хусусий манфаатларнинг кондирилиши билан таъминланади.

Иккинчидан, ижтимоий шериклик муносабатлари эмпирик жараён, яъни амалиётга асосланганлиги учун хам бевосита кузатиш имконияти мавжуд булади. Бу амалиётчи

April, 2022

150

талабанинг дарс ва дарсдан ташкари тадбирларда унинг харакатларини кузатиш, тахлил килиш ва тузатиш жараёнида намоён булади.

Учинчидан, ижтимоий шериклик фаолиятга асосланган, вазиятли, яъни узаро таъсир субъектларининг фаолиятини акс эттиради.

Туртинчидан, коммуникатив, яъни фикр ва ахборот алмашишни уз ичига

олади.

Бешинчидан, ижтимоий шериклик тескари алока, бошка иштирокчиларнинг карши муносабатлари мавжудлиги каби хусусият билан тавсифланади. Ижтимоий шериклик муносабатлари туFри ташкил килинганда карши муносабат кам кузатилади, аммо хар доим эхтимолий характерга эга ходиса сифатида инобатга олиниши лозим.

НАТИЖАЛАР

Умумий урта таълим боскичида адабиёт таълими кластерининг шаклларидан бири хамкорликка асосланган укитиш технологияларини ишлаб чикиш ва жорий этишдан иборатдир. Педагогикада хамкорликка асосланган таълим технологиялари укитишнинг икки ёки куп томонлама хамкорлигини назарда тутади. Хамкорликка асосланган укитиш технологиялари купрок укитувчи ва укувчи, укувчи ва укувчи уртасидаги муносабатлар тизимига асосланади. Унда укувчилар томонидан фан буйича материалларни кайта ишлаш, лойихалаш фаолиятларини ривожлантиришга каратилган бахс, мунозарага асосланган машFулотлар назарда тутилади. Хамкорликка асосланган укитиш технологияси 1980-1990 йилларда америкалик олимлар: Р.Славин, Р.Жонсон, Д.Жонсон, Ш.Шаронлар томонидан ишлаб чикилган. Ушбу технология дидактикада нисбатан олдинрок - 1970 йилларда Англия, Германия, Канада, Япония ва исроил каби мамлакатларнинг таълим тизимида пайдо булган ва кенг кулланилган. Хамкорлликка асосланган укитиш технологиясининг жамоада укитиш (Р.Славин), кичик гурухларда хамкорликда укитиш (Р.Славин) каби методлари мавжуд.

Биз тадкикотимизда кластер шароитида хамкорликда укитиш технологияларини ишлаб чикдик. Бу кластер субъектларининг таълим мазмуни ва шаклига нисбатан хамкорликда ёндашувини назарда тутади. Буни адабиёт фани мисолида куриб чикамиз.

Аввало, таълим субъектлари кластер доирасида узларининг хусусий максадларидан ташкари олдинги ва кейинги таълим боскичлари билан биргаликда умумий

April, 2022

151

максадга хам эга эканлигини англашлари лозим. Кластернинг ушбу тамойиллари таълимнинг барча боскичларида сифат ва самарадорликни таъминлашга хизмат килади. Адабиёт укитиш мисолида бу куйидаги методларда намоён булади:

1. Укитувчи-укитувчи хамкорлик методлари.

2. Укитувчи-укувчи хамкорлик методлари.

3. Талаба-укувчи хамкорлик методлари.

Ушбу методлар тадкикотимиз давомида Чирчик давлат педагогика институти педагогик таълим инновацион кластер маркази томонидан Чирчик шахридаги 8-умумий урта таълим мактабида ташкил килинган "Мактаб-лаборатория" инновацион тажриба майдончасида амалга оширилган "Ташаббускор талабалар" лойихаси доирасида ишлаб чикилди.

Адабиёт таълимида кластер хамкор субъекти сифатида умумтаълим мактабларининг вазифалари куйидагилардан иборат:

1. Адабий таълимда мактабгача таълим ва олий таълим (урта махсус, касб-хунар таълими) турлари уртасида узвийлик асосида алокадорликни таъминлаш.

2. Адабиёт таълимида укувчиларнинг адабиёт фанини урганишнинг бошланFич А1 даражасидан адабиёт фанини урганишнинг таянч А2 даражасида, шунингдек, адабиёт фани чукур урганиладиган синфлар ва ихтисослаштирилган мактаб укувчиларининг адабиёт фанини урганишнинг кучайтирилган бошлаетич А1+ даражасидан адабиёт фанини урганишнинг кучайтирилган таянч А2+ даражасида билим олишларини таъминлаш.

3. Умумий урта таълим муассасалари адабиёт фани буйича укувчиларда куйидаги компетенцияларни шакллантириш:

- адабий-нуткий компетенциялар (тинглаб тушуниш, фикрни OFзаки баён килиш, укиш, фикрни ёзма баён килиш);

- бадиий асарни тахлил килиш компетенцияси.

Адабий-нуткий компетенцияларнинг шаклланиши умумий урта таълим мактаблари укувчиларига куйиладиган куйидаги малака талабларининг кондирилиши билан таъминланади:

А1 даража учун:

- ихчам матн асосида яратилган аудиоматн, видеотасвирларни тинглаб тушуна олиш;

April, 2022

152

- эртак, топишмок, макол, тез айтиш, ривоят, хикоят, масал, халк кушиклари, хикоя, шеърларни укиб тушуниш ва мазмунини кайта сузлаб бера олиш;

- ёзма ва босма харфларни, улар ифодалайдиган товушларни туFри талаффуз эта олиш;

- матнни гап охангига риоя килган холда аник, равон укий олиш;

- бир дакикада 50 — 55 сузни укий олиш;

- монологик ва диалогик нуткда уз фикрини аник ифодалай олиш;

- урганилган мавзулар доирасида 5-6 гапдан иборат кичик ижодий матн ёза олиш;

- мактаб кутубхонасидан фойдалана олиш;

- кичик хажмдаги 8 — 10 та шеърни ёддан айтиб бера олиш.

А1+ даража учун:

- бир дакикада 55 — 60 сузни укий олиш;

- асар кахрамонлари, табиат тасвири хакида 7-8 гапдан иборат кичик ижодий матн ёза олиш;

- кичик хажмдаги 10 — 12 та шеърни ёддан айтиб бера олиш.

А2 даража учун:

- бадиий асарлар асосида яратилган аудиоматн, видеотасвирларни тинглаб тушуниш, тегишли муносабат билдира олиш;

- насрий, шеърий, драматик асар намуналарини ифодали укий ва мазмун -мохиятини тушуна олиш;

- бадиий асар сюжетини кайта сузлаб бера олиш;

- турли жанр ва хажмдаги 8 — 10 та шеърий матн ёки унинг парчасини ёддан ифодали айта олиш;

- адабий, адабий-ижодий ва эркин мавзулардаги иншоларга хос хусусиятларни билиш ва ушбу йуналишларда иншо (5 — 7 сахифа) ёза олиш;

- адабий тил меъёрларига риоя килган холда турли мавзуларда таассурот, реферат ва ижодий матн ёза олади, унда халк маколлари, маталлари, хикматли суз, бадиий, публицистик асарлардан уринли фойдалана олиш;

- мактаб кутубхонасидан мустакил фойдалана олиш, турли жанрдаги адабиётларни танлаб мутолаа кила олиш, ундаги вокеа-ходисалар, образлар тизимига муносабат билдира олиш.

А2+ даража учун:

- турли жанрдаги матнларни образга кириб ифодали укий олади;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

April, 2022

153

- турли жанр ва хажмдаги 10 — 12 та шеърий матн ёки унинг парчасини ёддан ифодали айта олади

- бадиий асар асосида яратилган кичик сахна куринишларида кахрамонлар ролини ижро эта олади.

"Мактаб-лаборатория" инновацион тажриба майдончалари умумий урта таълим боскичида адабиёт таълими кластерининг шаклий белгиларини, тажриба-синов жараёнига куйилган лойихалар эса адабиёт таълими кластерининг мазмун хусусиятларини ташкил килади. Шу жихатдан адабиёт таълими кластерининг мактаб-лаборатория тузилмаси узида мазкур лойиханинг асосий мазмунини ифодалайди (3.3-расм).

Тадкикотчи У.Хужамкулов "Мактаб-лаборатория" инновацион тажриба майдончаларининг йуналишлари сифатида куйидагиларни кайд этади: тажриба-инновацион йуналиш; илмий-услубий йуналиш; илмий тадкикот йуналиши; ахборот-тахлилий йуналиш.

Мазкур йуналишлар тадкикотчи томонидан умумий методологик асосга эга йуналишлар сифатида келтирилган. Ушбу йуналишларни фан тармоклари, хусусан, адабий таълим кластери "Мактаб-лаборатория"ларига татбик килинганда, куйидаги белги-хусусиятлар намоён булади:

- тажриба-инновацион йуналиш - адабиёт таълимининг янгиланган мазмунини амалиётга татбик килиш ва апробациядан утказиш; касбгача ва касбий педагогик тайёрлов буйича таълим ва тарбиянинг инновацион усуллари, шакллари ва технологиялари буйича инновацион лойихаларни ишлаб чикиш, апробация килиш ва татбик этиш;

- илмий-услубий йуналиш - адабиёт фани укитувчиларига инновацион фаолият буйича илмий-услубий ёрдам курсатиш; конференциялар, семинарлар, мастер-класслар, очик машFулотлар, стажировкалар, гурух ва индивидуал маслахатлар ташкил этиш оркали адабиёт фани укитувчиларининг касбий махоратини ошириш ва "Мактаб-лаборатория"да тупланган инновацион усулларни таркатиш;

- илмий тадкикот йуналиши - адабиёт укитиш методикасини кластер воситасида такомиллаштириш борасидаги илмий тадкикотларни таълим амалиётларида куллаш ва экспертиза килиш, адабиёт таълимини ривожлантириш дастурларини амалга оширишда самарадорликни тадкик килиш;

- ахборот-тахлилий йуналиш - адабиёт фани укитувчилари томонидан ишлаб чикилган илFор таълим

April, 2022

154

усулларини урганиш ва умумлаштириш; таълимга оид ахборот ресурсларини яратиш, жамлаш ва янгилаб бориш; оммавий ахборот воситаларида адабиёт таълимининг жозибадорлигини оширувчи ва унинг мавкейини кутарувчи реклама махсулотлари, маколалар хамда видеороликлар тайёрлаш.

МУХОКАМА

Адабиёт таълими кластери "Мактаб-лаборатория" тузилмасидаги адабий таълимнинг фаолият йуналишларини куйидагича тавсифлаш мумкин:

1. Таълим йуналиши:

- адабиёт таълимида мавжуд муаммоларни аниклаш, таснифлаш ва бартараф этиш механизмларини ишлаб чикиш;

- худудда адабиёт таълими буйича укув-услубий салохиятнинг вертикал ва горизонтал харакатланиш механизмини ишлаб чикиш;

- адабиёт дарс машFулотлари сифатини бошкариш ва назорат килиш;

- адабиёт таълими буйича укув-услубий самарадорликни аниклашнинг содда ва энг макбул механизмларини ишлаб чикиш ва жорий килиш;

- адабий таълимининг укув-услубий сохасида узаро тюторлик фаолиятини йулга куйиш.

2. Таълим воситалари йуналиши:

- адабиёт фанининг укув режа ва фан дастурларини такомиллаштириш;

- адабиёт фанидан дарслик, укув кулланмаларнинг мазмун -мундарижасини бойитиш ва савиясини кутариш;

- адабиёт дарс машFулотининг ёрдамчи адабиётлар ва дидактик таъминотини такомиллаштириш;

- адабиёт дарс машFулотларида ахборот технологиялари ва педагогик технологиялардан самарали фойдаланишга эришиш.

3. Таълим ва фан йуналиши:

- адабий таълим ва фан уртасидаги интеграцияни кучайтириш;

- адабиётшунослик илмий сохасида таълим турлариаро устоз -шогирд тизимини йулга куйиш.

- ОТМ ва умумтаълим мактаблари (мактабгача таълим муассасалари) адабиёт фани укитувчиларининг хамкорлигида бинар илмий тадкикотларни купайтириш (илмий ишланмалар ОТМ профессор-укитувчилари томонидан, унинг амалиётга татбик килиниши умумтаълим мактаби укитувчилари томонидан амалга оширилади);

- адабий таълимда илмий-педагогик салохиятнинг эхтиёжга караб окишини таъминлайдиган механизмни ишлаб чикиш.

April, 2022

155

Мактаб-лабораторияларда адабий таълимнинг фаолият йуналишлари

Адабий таълим ва фан

Маънавият ва тарбия

Адабий таълим воситалари

Адабий

таълимни ташкил килиш

V

ТАМОИИЛЛАР

очиклик

хамкорлик

ривожланиш

V

Укитувчи-укитувчи хамкорлик методлари

V

Укитувчи-укувчи хамкорлик методлари

Талаба-укувчи хамкорлик методлари

V

V

V

АДАБИИ ТАЪЛИМ "МАКТАБ-ЛАБОРАТОРИЯ" ТАЖРИБА-СИНОВ

маИдончаси

Тажриба-инновацион йуналиш

V

Илмий-услубий йуналиш

V

Илмий-тадкикот йуналиши

JSL

_v

Ахборот-тахлилий йуналиши

V

КУТИЛАДИГАН НАТИЖАЛАР

V

Адабий талимда мактабгача таълим ва олий таълим (урта махсус, касб-хунар таълими) турлари уртасида узвийлик асосида алокадорликни таъминлаш.

Адабиёт таълимида укувчиларнинг адабиёт фанини урганишнинг бошланFич А1 даражасидан адабиёт фанини урганиш-нинг таянч А2 даражасида, шунингдек, адабиёт

фани чукур урганиладиган синфлар ва ихтисослаш-тирилган мактаб укувчи-ларининг адабиёт

фанини урганишнинг кучайтирилган бошлатич А1+ даража-сидан адабиёт фанини урганишнинг кучайтирилган таянч А2+ даражасида билим олишларини таъминлаш.

Умумий урта таълим муассасалари адабиёт фани буйича укувчиларда куйидаги компетенцияларни шакллантириш : - адабий-нуткий компетенциялар (тинглаб тушуниш, фикрни OFзаки баён килиш, укиш, фикрни ёзма баён килиш); - бадиий асарни тахлил килиш компетенцияси.

1-расм. Адабиёт таълими кластери "Мактаб-лаборатория"

тузилмаси

April, 2022

156

4. Адабий таълимни мувофи^лаштириш йуналиши:

- адабий таълимни инновацион мувофиклаштириш борасида илмий тадкикот ишларини олиб бориш;

- ададбий таълим буйича таълим турлари манфаатларини мувофиклаштирувчи худудий бошкарув тизимини яратиш;

- адабий таълимни мувофиклаштириш тизимига инновацион усул ва воситаларни, ахборот-коммуникация технологияларини татбик килиш.

Кластер тамойилига асосан бир хил турдаги объектлар тупламининг биргаликдаги фаолияти хар доим алохида бажарилгандан кура самаралирок булади, шунингдек, бундай интеграциялашувда уларни бир бутун холда бошкариш мумкин булади. Шундай экан, кластер ёндашувини татбик килиш натижасида таълим турлари уртасида адабиёт таълимини мувофиклаштириш имконияти яратилади, адабий таълим ва фан уртасидаги интеграция таъминланади, узвийлик ва узлуксизлик карор топади.

Хар бир фаннинг тузилиши унинг урганиш предметининг тузилишини акс эттиргани каби, адабиёт методикасининг тузилиши мактабда адабиёт фанини укитиш жараёнини акс эттиради. Бу жараённинг асосий элементлари куйидагилардан иборат: укув максадлари - укув предмети - укитувчи - укувчи.

Укув жараёни эса узаро узвий боFланган куйидаги элементлардан иборат: 1) укув предмети; 2) укитиш, укитувчи фаолияти; 3) укитиш, укувчи фаолияти. Методика фанни укитиш билан боFлик тегишли муаммоларнинг куйидаги масалаларини хал килади: кимга укитиш (укув предметлари); нимани укитиш (укув максади); нимани ургатиш (таълим мазмуни ва тизими), кандай укитиш (укитиш шакл ва усуллари). Кластер занжирида укув жараёни элементлари таълим турлари (кластер субъектлари) доирасида ёндашув билан боFлик узгаришлар кузатилмайди. Аммо методика масалалари хар бир калстер субъектининг фан дастурига мос холда муаян узгаришларга учрайди. Бунда укувчиларнинг ёш ва психологик хусусиятлари, таълим мазмуни, таълим воситалари ва шакллари билан боFлик хусусиятлар инобатга олиниши лозим.

Адабиёт фанининг укув максадлари мавзу буйича материал танлаш ва уни укувчига етказиш тизимига таъсир курсатади. Танланган (белгиланган) мавзу уни укитиш тизими ва усулларини такозо этади; укитувчининг фаолияти натижасида укувчиларда билим, куникма ва малакалар шаклланади.

Умумтаълим мактабларида бу элементларнинг хар бири жуда мураккаб алока ва муносабатлар тизимига эга. Мавзунинг мазмуни нафакат мактаб максадлари билан

April, 2022

157

белгиланади, балки узи хам таълим максадларига таъсир курсатади: масалан, бадиий адабиёт ва адабиёт фанининг ривожланиши умумий таълим тизимида мавзуни урганиш максадларини аниклаштиради ва ривожлантиради. Укувчи, унинг шахси, педагогик жараёнда очиб берилган кобилияти ва имкониятлари таълимни ташкил этишнинг барча кисмларига бирдай таъсир курсатади. Бундан адабий таълимга кластер ёндашувини татбик килиш зарурат эканлигини ойдинлашади. Мактабгача таълим муассасасида тарбияланган болада шаклланган дастлабки адабий куникмалар умумтаълим мактабида адабиёт таълимини ташкил килишга, уз навбатида умумтаълим мактабларида укувчиларда шаклланган адабий компетенциялар олий таълим муассасаларида адабиёт таълимини ташкил килишнинг мазмунини белгилаб беради.

ХУЛОСА

Бугунги кун амалиётида адабиёт укитиш методикаси мактабда адабиёт укитиш муаммолари, максад ва вазифаларини ишлаб чикади. Бу бевосита мактабда илмий мавзу сифатида адабиёт масаласини ишлаб чикиш, урта мактабда адабиёт фанининг мазмуни ва тузилишини куриш билан боFлик. Аммо амалиётнинг бу шаклида адабиёт таълимининг узвийлиги ва узлуксизлиги масаласи очик колади. Хар бир таълим боскичида масалага алохида ёндашувнинг мавжудлиги адабиёт таълимида яхлитликни таъминлай олмайди. Таълим шаклларида адабиёт таълими машFулотлари курси таълим муассасаларининг укув-тарбиявий максадларига, илмий билимлар талабларига ва укувчиларнинг (таълим олувчиларнинг) ёш хусусиятларига жавоб бериши керак.

Адабиёт таълими кластерида фанни укитиш курсини ташкил килиш муаммоси куйидаги вазифаларни талаб килади: узбек ва жахон адабиётидан материал танлаш; таълимнинг турли боскичларида (кластер субъектларида) синфдан ва мактабдан ташкари укиш доирасини аниклаш; адабиёт назарияси ва тарихига оид билимлар тизимини аниклаш; укувчиларнинг OFзаки ва ёзма нуткини ривожлантириш тизими; таълимнинг турли даражаларида дарс куриш тамойилларини ишлаб чикиш; укувчиларнинг билим, ривожланиш, куникма ва малакаларига талаблар, мавзулараро боFланишларни белгилаш кабилар.

Адабиёт фанининг узига хос жихатларига мувофик адабий таълим мазмуни укитиш методларининг узига хос хусусиятларини белгилайди. Укитиш методларининг ривожланиши куйидаги муаммоларни хал этиш билан боFлик: укитишнинг мазмуни

April, 2022

158

ва методлари, фан методи ва укитиш методи уртасидаги муносабатлар; адабиётни урганишда укувчиларнинг билиш жараёнининг мохияти, укувчиларнинг адабий ривожланиш мохияти; бадиий асарни тахлил килиш йуллари ва укитиш методларига муносабатлари; адабиётни идрок этишнинг ёши, типологик ва индивидуал хусусиятлари; адабий кобилиятлар ва хоказо.

Умуман, Таълимда интеграцияни таъминлаш, узвийлик ва узлуксизликни карор топтириш долзарб масала экан, тадкикотларимиз натижаларига кура, буни кластер ёндашуви асосида амалга ошириш максадга мувофик эканлиги маълум булди. Умумий урта таълим кластер занжирида адабиёт таълими урта буFини сифатида укувчиларнинг адабий компетенциялари шаклланувчи мухим боскич эканлиги кузга ташланди. Унинг мазмун ва шакл буйича хусусиятларини аниклаштириш адабиёт таълими илмий жамоатчилиги олдидаги мухим масалалардан биридир.

REFERENCES

1. Ахатов Д.А. Бошлаетич таълимда замонавий педагогик технологиялар. Укув-услубий кулланма. НДПИ, Навоий, 2012. -Б.33.

2. Никитин М.В. Модернизация управления развитием образовательных организаций: монография. — М., 2001. - С.167.

3. Пискунова Е.В., Кондракова И.Э., Соловейкина М.П. и др. Технологии социального партнерства в сфере образования: Учебно -методический комплекс. - СПб.: Изд-во РГПУ им. А.И. Герцена, 2008. - С. 120.

4. Реморенко И.М. «Социальное партнерство» в образовании: понятие и деятельность// Новый город: образование для изменения качества жизни. - М.; СПб.: Югорск, 2003. - С. 12.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

5. Умумий урта ва урта махсус, касб-хунар таълимининг умумтаълим фанлари буйича малака талаблари. //Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2017 йил 6 апрелдаги 187-сон "Умумий урта ва урта махсус, касб-хунар таълимининг умумтаълим фанлари буйича малака талабларини тасдиклаш туFрисидаги" карори.

6. Ходжамкулов У.Н. Педагогик таълим инновацион кластерининг илмий-назарий асослари. Пед. фан. б. фан доктори (DSc) дисс. Чирчик. 2021.; Тоштемирова С.А. Кластер ёндашуви асосида умумий урта таълим мактабларида таълим сифатини ошириш. Пед. фан. б. фал. док. дисс. Чирчик. 2021.

7. Ходжамкулов У.Н. Педагогик таълим инновацион кластерининг илмий-назарий асослари. Пед. фан. б. фан доктори (DSc) дисс. Чирчик. 2021. -Б.77-89.

8. Хужамкулов У.Н. Мактаб-лаборатория. Услубий кулланма. Чирчик: Университет, 2019. -Б 27.

April, 2022

159

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.