Научная статья на тему 'ИХТИСОСЛАШТИРИЛГАН ЁРДАМЧИ МАКТАБ ЎҚИШ ДАРСЛАРИДА ТАЪЛИМ МАҚСАДИ ВА ВАЗИФАЛАРИНИНГ БЕЛГИЛАНИШИ АСОСИДА ЎҚИШ МАЛАКАЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ'

ИХТИСОСЛАШТИРИЛГАН ЁРДАМЧИ МАКТАБ ЎҚИШ ДАРСЛАРИДА ТАЪЛИМ МАҚСАДИ ВА ВАЗИФАЛАРИНИНГ БЕЛГИЛАНИШИ АСОСИДА ЎҚИШ МАЛАКАЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
307
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мақсад / кўникма / малака / таълим мақсади / унинг мазмуни / таълим жараёни / таълимнинг коррекцион мақсади. / цель / умение / квалификация / цель обучения / его содержание / образовательный процесс / корректирующая цель обучения.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Хамраева Ирода Сайфуллаевна

Ушбу мақолада инсон фаолиятида мақсаднинг қўйилиши, таълим мақсади ва унинг мазмуни, кўникма ва малака тушунчаси, таълимнинг мақсади ва вазифаларининг таълим жараёнидаги аҳамиятли томонлари, таълимнинг мақсади ва вазифаларининг тўғри белгиланиши асосида ақли заиф ўқувчиларнинг ўқиш малакаларини ривожлантириш масалалари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам об образовании , автор научной работы — Хамраева Ирода Сайфуллаевна

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РАЗВИТИЕ НАВЫКОВ ЧТЕНИЯ ДЛЯ ОПРЕДЕЛЕНИЯ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ ЦЕЛЕЙ И ЗАДАЧ НА УРОКАХ СПЕЦИАЛИЗИРОВАННОЙ ШКОЛЫ

В статье рассматривается развитие навыков чтения у учащихся с ограниченными интеллектуальными возможностями на основе постановки целей в человеческой деятельности, цели и содержания обучения, концепции навыков и компетенций, важных аспектов целей и задач обучения в образовательном процессе, правильного определения целей и задач обучения.

Текст научной работы на тему «ИХТИСОСЛАШТИРИЛГАН ЁРДАМЧИ МАКТАБ ЎҚИШ ДАРСЛАРИДА ТАЪЛИМ МАҚСАДИ ВА ВАЗИФАЛАРИНИНГ БЕЛГИЛАНИШИ АСОСИДА ЎҚИШ МАЛАКАЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ»

Хамраева Ирода Сайфуллаевна,

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети докторанти

ИХТИСОСЛАШТИРИЛГАН ЁРДАМЧИ МАКТАБ ЦИШ ДАРСЛАРИДА ТАЪЛИМ МА^САДИ ВА ВАЗИФАЛАРИНИНГ БЕЛГИЛАНИШИ АСОСИДА ЦИШ МАЛАКАЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

УДК: 371.921

ХАМРАЕВА И.С. ИХТИСОСЛАШТИРИЛГАН ЁРДАМЧИ МАКТАБ УЦИШ ДАРСЛАРИДА ТАЪЛИМ МАЦСАДИ ВА ВАЗИФАЛАРИНИНГ БЕЛГИЛАНИШИ АСОСИДА УЦИШ МАЛАКАЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

Ушбу мак,олада инсон фаолиятида мак,саднинг к,уйилиши, таълим мак,сади ва унинг маз-муни, куникма ва малака тушунчаси, таълимнинг мак,сади ва вазифаларининг таълим жараёни-даги ах,амиятли томонлари, таълимнинг мак,сади ва вазифаларининг туFри белгиланиши асо-сида ак,ли заиф укувчиларнинг ук,иш малакаларини ривожлантириш масалалари ёритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: мак,сад, куникма, малака, таълим мак,сади, унинг мазмуни, таълим жараёни, таълимнинг коррекцион мак,сади.

ХАМРАЕВА И.С. РАЗВИТИЕ НАВЫКОВ ЧТЕНИЯ ДЛЯ ОПРЕДЕЛЕНИЯ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ ЦЕЛЕЙ И ЗАДАЧ НА УРОКАХ СПЕЦИАЛИЗИРОВАННОЙ ШКОЛЫ

В статье рассматривается развитие навыков чтения у учащихся с ограниченными интеллектуальными возможностями на основе постановки целей в человеческой деятельности, цели и содержания обучения, концепции навыков и компетенций, важных аспектов целей и задач обучения в образовательном процессе, правильного определения целей и задач обучения.

Ключевые слова и понятия: цель, умение, квалификация, цель обучения, его содержание, образовательный процесс, корректирующая цель обучения.

XAMRAEVA I.S. DEVELOPING READING SKILLS ON THE DEFINITION OF EDUCATIONAL GOALS AND OBJECTIVES IN SPECIALIZED ASSISTANCE SCHOOL LESSONS

In the article is discussed development of reading skills of students with intellectual disabilities based on goal setting in human activities, the purpose and content of education, the concept of skills and competencies, important aspects of the goals and objectives of education in the educational process, the correct definition of goals and objectives of education.

Key words and concepts: purpose, skill, qualification, purpose of education, its content, educational process, corrective purpose education.

Кириш.

Ватанимиз истиклолининг самараси булган «Таълим туFрисида»ги ва «Кадрлар тайёр-лаш миллий дастури туFрисида»ги Узбекистон Республикаси конунлари, Узбекистон Респу-бликаси Президентининг "Халк таълими тизи-мига бошкарувнинг янги тамойилларини жорий этиш чора-тадбирлари туFрисида"ги 2018 йил 5 сентябрдаги ПК-3931-сон карори, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2017 йил 6 апрелдаги «Уму-мий урта ва урта махсус, касб-хунар таъ-лимининг Давлат таълим стандартларини тасдиклаш туFрисида"ги 187-сон карорига мувофик, умумий урта таълимга куйилаётган замонавий талабларни хисобга олган холда умумий урта таълим муассасалари фаоли-ятини ташкил этиш туFрисидаги норматив-хукукий хужжатларни такомиллаштириш хамда Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 22 апрелдаги "Бола хукуклари кафолатларини янада кучайтиришга оид кушимча чора-тадбирлар туFрисида"ги ПК-4296-сонли карори умумий урта таълим мактаблари, хусусан, ихтисослаштирилган ёрдамчи мактаб коррекцион таълими олдига демократик фукаролик жамиятимизга мос инновацион максад ва вазифаларни куйди.

Узбекистон Республикаси Президентининг: "Бизнинг асосий максадимиз - ёшлар-нинг сифатли таълим олиш имкониятига эга булишига эришиш, уларнинг уз кобилияти ва истеъдодини руёбга чикариши учун барча зарур шароитларни яратиб беришдан иборат"1, деган фикрлари мактаб таълими ва укитувчилари олдига куйган ижтимоий тала-блар ва жамиятимиз тараккиёти учун зарур булган эхтиёжлардандир. Бу эса уз навбатида таълим максади ва вазифаларини туFри бел-гилаш, шу максадга мувофик моддий замин, мазмун ва воситалар танланиб, уларни узаро мувофиклаштириш асосидагина амалга оши-рилиши мумкин. Бунда бош масала таълим-

тарбия жараёни кандай шахсни етиштириб бериши х,акидаги ижтимоий талабдир.

Инсоният тарихида таълим олишга эхтиёж тугилган кундан бошлаб, нимани ургатиш, канча укитиш, нима учун укитиш, кандай усуллар билан укитиш керак каби саволлар дидактика олдида турган кадимий ва долзарб масалалардан саналади. Шу муаммоларга боFлик холда кишиларнинг кундалик фаолия-тида максад, мазмун, натижа каби тушунчалар тез-тез учраб туради2.

Бир канча психологик адабиётларда инсон фаолияти мураккаб ва узига хос жараён булиб, шунчаки эхтиёжларни кондиришдан иборат эмас, балки купинча жамиятнинг максади ва талаблари билан белгиланади. Худди шу боисдан куйилган максаднинг англанилганлиги ва унга эришиш буйича иш ^аракатлари тажрибаси билан боFлик экан-лиги инсон фаолиятининг узига хос белгиси булишини тасдиклайди3.

Мантикшунослар нуктаи назари билан караганда максад - маълум жамиятдаги инсонлар амалий фаолиятининг аввал-дан фикран уйланган натижаси. Баъзи адабиётларда кадимги ^индларга, баъзила-рида юнонларга ёки арабларга нисбат бери-ладиган: «Максад унга эришиш йул ва чора-ларни белгилайди», деган х,икматли суз остида жуда катта маъно ётади. Максад инсоннинг бирор вокеликка булган эх,тиёжининг онг-даги инъикоси ёки фикрий модели булиб, у объектив шароитлардан келиб чикади4. Максадни амалга ошириш натижага эришиш демакдир. Мазмун эса натижага эришиш жараёнининг мажмуи, маFзи, максад ва унинг натижаси уртасидаги узаро муноса-батларнинг йиFиндисидир. Натижа уз навбатида жамият ижтимоий талабининг кандай кондирилганлигини белгиловчи омилдир5.

1 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мир-зиёевнинг А(фронистон буйича "Тинчлик жараёни, хавф-сизлик сохасида хамкорлик ва минтакавий шери-клик" мавзусида утказилган халкаро конференция-даги нуткидан. 27.03.2018. - http://uza.uz/oz/politics/ zbekiston-respublikasi-prezidenti-shavkat-mirziyeevning-af-o-27-03-2018

2 Йулдошева Д.Н. Она тили таълими максадининг тадрижий тараккиёти. - Т.: «Узбекистон Миллий энци-клопедияси», 2013.

3 Fозиев. Э.F. Умумий психологияси. - Т.: ТошДУ, 2010.

4 Гулямов А. Методика развития учебно-познавательный активности учащихся в процессе пре-подования родного (узбекского) языка. - Автореф. дисс. д-ра. пед. наук. - Т.: ТашГГИ, 1991. -37 стр.

5 Коменский Я.А. Буюк дидактика. - Т.: "Укитувчи", 1975.- 240 б.; Леднев В.С. Содержание общего среднего образования (Проблемы структуры). - М.: Педагогика, 1980. - 264 стр.; Скаткина М.Н., Краевского В.В. Знания-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 10 (95)

Педагогика: 1001 саволга 1001 жавоб. Методик цулланмасида: "Таълим максади деганда таълимнинг аник йуналишини белги-лаб берувчи етакчи Fоя тушунилади"1, дея таъ-кидланган.

Мавзунинг долзарблиги ихтисослаш-тирилган ёрдамчи мактабда акли заиф укувчиларни укишга ургатиш, ихтисослашти-рилган ёрдамчи мактаб укиш дарсларида таълим максади ва вазифаларининг белгиланиши асосида укиш малакаларини ривожлантириш муаммоси етарли даражада урганилмаганлиги сабабли, илмий ва амалий тадкик этиш.

Илмий муаммонинг цуйилиши.

Таълим-тарбия муассасаларида

укувчиларни саводга, хусусан, укишга ургатиш, укиш куникмаси ва малакаларини шакллан-тириш буйича Л.С.Выготский,2 В.Г.Петрова,3 В.В.Воронкова,4 Р.К.Луцкина, Р.И.Лалаева, Л.И.Алексина, И.А.Каткова, E.Agrícola, N.C. Brady, N.Grove5 ва бошкалар; саводга, укишга ургатиш дарсларида таълим максади ва вазифаларининг белгиланиши, таълим максади

один из видов (элементов) содержания образования. -М.: Педагогика, 1978. - № 7.

1 Педагогика: 1001 саволга 1001 жавоб / Методик ^улланма. - Тошкент: Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети, 2012. - 180 бет.

2 https://ru.wikipedia.org/wiki/BbiroTCH^ki,_rieB Семёнович.

3 https://psyjournals.ru/files/49976/psyclin_2012_1_ Basilova_1a.pdf

4 https://www.dissercat.com/content/differentsirovannyi-podkhod-v-korrektsionno-razvivayushchem-obuchenii-russkomu-yazyku-umstve

5 Луцкина Р.К. Особенности развития устной и

письменной речи учащихся вспомогательной школы в

процессе обучения: Автореф. дис. . канд. пед. наук. М.,

1974. - 17 с. Лалаева Р.И. Нарушения речи и система

их коррекции в процессе логопедической работы во

вспомогательной школе: Автореф. дис. . д-ра пед. наук / Р.И. Лалаева; НИИ дефектологии. М., 1989 а. - 34 с. Алексина Л.И. К динамике речевого развития умственно отсталых учащихся с нарушениями речи. Автореф. дисс. канд.психол.наук. - М., 1977. 20 с. Каткова И.А. Технология обучения чтению умственно отсталых детей со сложными нарушениями развития. Автореф дисс канд. пед. наук 13.00.03. Москва, 2017., Agrícola Е. Text Textktanten - Informations // Probleme der Textgrammatik

II / Hrsg. von F. Danes und D. Viehweger. - Berlin, 1977. - P. 11-32.; Brady N.C. et al. Language Intervention for Children with Mental Retardation / N. C. Brady, S. F. Warren // International Review of Research in Mental Retardation. 2003. -Vol. 27. - P. 231-254.; Grove N. Multisign Combinations by Children with Intellectual Impairments: An Analisis of Language Skills / N. Grove // Journal of Speech, Language, and Hearing Research. 2000. - Vol. 43, No 2. - P. 309-324.

укув-билув жараёни, унинг мох,ияти, мазмуни, усул ва воситалари, укитувчи-укувчи муноса-батлари А^уломов, Х.Неъматов, О.Розиков, М.Мах,мудов, А.Хамроев, Д.Н.Йулдошева, В.С.Леднев, И.Я.Лернер6 ва бошкалар; акли заиф болаларда кузатиладиган нуткий муам-моларнинг айрим жих,атлари С.Ш.Айтметова7, В.С.Рахманова, Н.В.Соседова, Р.Шомахмудова, П.М.Пулатова, Д.А.Нуркелдиева,

М.П.Хамидоваларнинг илмий тадкикотларида уз аксини топган.

Н.В.Соседова8 ва П.М.Пулатовалар9 уз изла-нишларида ёрдамчи мактаб укувчиларининг укиш дарсларида лугат, анализ-синтез ишла-рига купрок ах,амият бериш, кургазмалилик ва орттирган билимларига таяниш зарурли-гига эътибор каратади. Биринчилардан булиб, Н.Соседова томонидан укиш дарсларида акли заиф болалар нуткини устириш йуллари, воситалари, фаоллаштириш имкониятлари илмий жих,атдан асосланган. Шуни алох,ида таъкид-лаб утиш керакки, бу илмий изланишларда русий забон акли заиф мактаб укувчилари назарда тутилган.

В.С.Рахманова10, Р.Шомахмудовалар11 эса биринчилардан булиб узларининг илмий

6 Гулямов А. Методика развития учебно-познавательный активности учащихся в процессе преподования родного (узбекского) языка. - Автореф дисс. д-ра. пед. наук. - Т.: ТашГГИ, 1991. -37 стр Туломов А., Неъматов X,. Она тили таълими мазмуни

- Т.: Укитувчи, 1995. - 5-8- б. Розиков О., Махмудов М., Адизов Б., Хамроев А. Она тили дидактикаси. - Т. Янги аср авлоди, 2005. - 85-б. Йулдошева Д.Н. Она тили таълими максадининг тадрижий тараккиёти. - Т. «Узбекистан Миллий энциклопедияси», 2013.; Мерету-кова А.Р. Инновационные идеи в дидактических трудах И. Я. Лернера. Автореф. дисс. канд. пед. наук. М.: 2003.

- 28 стр.

7 Айтметова С.Ш. Использование трудовой деятельности учащихся вспомогательной школы в качестве основы развития их речи: Автореф. дис. . канд. пед. наук / С.Ш.Айтметова; НИИ дефектологии. М., 1963.

- 18 с.

8 Соседова Н.В. Система работы над статьями познавательного характера на уроках чтения в младших классах вспомогательной школы: Автореф. дис.......канд.пед.наук.

- М.: 1986. -С. 20-31.

9 Пулатова П.М. Системная работа с газетным материалом на уроке внеклассного чтения вспомогательной школе. Автореферат диссертации на соискание учёной степени кандидата педагогичесних наук. Москва, 1993.

10 Рахманова В.С. Особенности обучения грамматике умственно отсталых школьников: дисс. канд. пед. наук.

- Москва, 1986.

11 Шомахмудова Р. Система коррекционно-педагогической работы по развитию русской речи

изланишларини узбек акли заиф болалари билан утказганлар. Улардан В.С.Рахманова ёрдамчи мактаб укувчиларига она тилида саводга ургатишнинг хусусиятлари юзаси-дан илмий изланишлар олиб бориб, биринчи синф укувчиларини саводга ургатишга имкон берувчи илмий-амалий хусусиятли тизим яратган. Олима савод ургатиш даврида акли заиф болаларнинг укиш ва ёзув малакала-рини узлаштириш даражаларини аниклаб, она тилида ёрдамчи мактаб укувчиларининг укиш ва ёзув малакаларини шакллантиришга каратилган укитиш тизимини ишлаб чиккан. Харф ва сузларни идрок килиш х,амда тушу-ниш хусусиятлари, тез укиш технологияси очиб берилган.

Р.Шомахмудова1 тадкикотида логопе-дик таъсир элементларидан фойдаланиб, акли заиф укувчиларнинг рус тили дарсла-рида нуткини устириш буйича коррекцион-педагогик иш тизимини ишлаб чиккан. Ёрдамчи мактабда узбек тилида таълим олувчи акли заиф 2-3 синф укувчиларининг иккинчи тилни узлаштиришининг узига хос хусусиятларини умумлаштирди. Махсус таш-кил этилган укитиш шароитида ёрдамчи мак-табнинг бошланFич синф узбек укувчилари рус тилини узлаштиришнинг имкониятлари урганилди.

Д.А.Нуркелдиева2 уз тадкикотида биринчи марта акли заиф болаларнинг мактаб таъ-лимига нуткий тайёргарликларини урганди (товушлар талаффузи, луFати, грамматик курилиш ва мустакил нутки) ва акли заиф болалар нуткини экспериментал урганиш асосида уларда нуткий мулокот воси-таларини шаклланганлик даражасининг курсаткичларини аниклади х,амда мактабгача ёшдаги акли заиф болаларнинг махсус мактаб таълимига нуткий жих,атдан тайёргарликларини шакллантириш буйича коррекцион-

умствонно отсталых учащихся 2-3-классов: автореф. дисс. канд. пед. наук. - Москва: 1991.

1 Шомахмудова Р. Система коррекционно-педагогической работы по развитию русской речи умственно отсталых учащихся 2-3-классов: автореф. дисс. канд. пед. наук. - Москва: 1991.

2 Нуркельдиева Д.А. Методы определения речевой

готовности умственно отсталых детей к обучению в школе: Автореф. дисс. ... канд. пед. наук. - Т.: ТГПИ, 2001. - 21 с.

педагогик ишни такоммиллаштиришга хизмат килиб келмокда.

М.П.Хамидова3 изланишларида умумий ва махсус педагогикада илк бор изчил равишда ва яхлит х,олда боланинг нутки, унинг меъёр-даги ривожланишининг узига хос хусусиятларини тах,лил килди, акли заиф болалар нуткининг ривожланмаганлик сабабларини ёритди. Суз бойлигининг камлиги, суз тур-кумларини куллашдаги чекланганлик билан боFлик нутк нуксонларининг турлича намоён булишини аник курсатиб берди. Мактабгача ёшдаги акли заиф болаларнинг предмет-лар х,акидаги тасаввурларини кенгайтириш, миссий - иродавий сох,аларини жалб этиш билан билишга кизикиш ва нуткий мотива-цияни кучайтиришга каратилган коррекцион-педагогик иш усулларини яратди.

Юкорида урганилган адабиётлар тах,лилидан маълум буладики, республи-камизда махсус педагогика сох,асидаги катор ютукларга карамай, ихтисослаш-тирилган ёрдамчи мактаб укиш дарсла-рида укувчиларини укишга ургатишда таъ-лим максади ва вазифаларининг туFри бел-гиланиши асосида, уларнинг укиш куникмаси ва малакасини шакллантириш х,амда ривож-лантириш долзарб муаммолардан булиб, нафакат таълимий жи^атдан, балки тар-биявий жи^атдан х,ам мух,им а^амият касб этади. Таълим максади таълимий-укув жара-ёни, унинг мох,ияти, мазмуни, усул ва воси-талари, укитувчи - укувчи муносабатлари, шунингдек, мазкур тизимнинг самарадор-лиги - кандай шахс ёки мутахассис кад-рни шакллантиришини ^ам белгилайди. Таълим максадининг ижтимоий буюртма асосида ифодаланиши шахс, давлат, жамият, фан-техника х,амда ишлаб чикаришнинг умумий тараккиёт даражаси билан белгиланади. Демак, таълим максади жамият эх,тиёжларини ифодалайди ва унинг тараккиётини белгилайди. Бутун таълим жараёни - укув материа-лидан бошлаб, таълим натижасигача - таълим максадидан келиб чиккан х,олда белгиланади. Укув - билув максади олдида турган асосий масала бугунги кун ва келажакда жамиятимиз

3 Хамидова М.П. Мактабгача ёшидаги акли заиф болалар суз бойлигини оширишнинг коррекцион-педагогик асослари: Пед.ф.ном.автореф...- Т., 2001. - 20 б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 10 (95)

ривожи учун кандай шахс ва мутахассис тай-ёрлаш кераклиги билан характерланади.

Маколанинг илмий мох,ияти:

- ихтисослаштирилган ёрдамчи мактаб бошланFич синф укиш дарсларини утишда таълимнинг максади ва вазифаларини туFри белгилаш асосида укиш куникмасини шак-ллантириш ва ривожлантириш долзарблиги ёритилган;

- ихтисослаштирилган ёрдамчи мактаб бошланFич синф укиш дарсларини утишда таълимнинг максади ва вазифаларини туFри белгилаш асосида укиш куникмасини шак-ллантириш ва ривожлантириш тадкики юза-сидан илмий адабиётлар тах,лил этилган;

- ихтисослаштирилган ёрдамчи мактаб бошланFич синф укиш дарсларини утишда таълимнинг максади ва вазифаларини туFри белгилаш асосида укиш куникмасини шак-ллантириш ва ривожлантириш юзасидан мутахассисларга тавсиялар берилган.

Тадцицотнинг максади ихтисослаштирилган ёрдамчи мактаб бошланFич синф укувчиларига укиш дарсларини утишда таълимнинг максади ва вазифаларини туFри белгилаш асосида укиш куникмасини шакллан-тириш ва ривожлантириш буйича амалий таклиф ва тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.

Тадцицотнинг объекти ихтисослаштирилган ёрдамчи мактаб бошланFич синф укувчиларига укиш дарсларини утишда таълимнинг максади ва вазифаларини туFри белгилаш асосида укиш куникмасини шаклланти-риш ва ривожлантириш жараёни.

Тадцицотда тизимлилик, киёсий-мантикий тах,лилдан фойдаланилди.

Тадцицотнинг эмпирик манбаини меъё-рий х,укукий хужжатларни, педагогик, психологик, методик адабиётларни киёсий-мантикий тах,лил килиш натижалари ташкил этди.

Асосий к,исм.

Хамма замонларда х,ам таълим максадини белгилаш давлат сиёсатининг устувор сох,аси х,исобланган. Таълимнинг максади жамият амалий фаолиятининг аввалдан фикран уйланган натижаси булиб, жамият-нинг мактаб олдига куйган ижтимоий буюр-тмаси таълим умумий максади асосида бел-

гиланади1. Таълимнинг максад ва вазифа-лари ижтимоий тузумга мувофик укув пред-мети, техника, маданият тараккиёти асосида тарихан узгариб бориши билан бирга урта умумтаълим учокларида укитишнинг дидактик тавсифини х,ам белгилайди. Таъ-лимнинг максади укитишнинг маълум максадга каратилганлигини ва шу максадга мувофиклигини узида акс эттирган, таълимнинг ижтимоий табиатини, унинг жами-ятдаги мох,иятини очиб берадиган, унинг йуналишини, мазмунини, шакл ва усулларини белгилаб берадиган бошланмадир.

Таълим максадида инсонга нисбатан у кандай булиши керак, унга кандай ижтимоий эх,тиёжлар учун таълим бериш керак, деган талаблар ифодаланган булади. Таълим жараёнида таълим максадларини бел-гиловчи жамият талаблари тула х,олда акс этсагина, бола шахси х,ар томонлама камол топиши мумкин. Таълимнинг максади узининг ижтимоий табиатига кура куп киррали булиб, у амалга ошгач, яъни натижага эришилгач, эришилган натижа асосида янги максадлар куйилади. Куйилган янги максадлар эса таълимнинг илк максадини такомиллаштиради, дастлаб танланган таълим максади, уларни амалга ошириш воситасига айланиб бораве-ради. Чунки умумий таълим жараёнининг узи таълим максадини жамият тараккиёти талаблари асосида узлуксиз мувофиклаштиришни таказо этади.

Таълимнинг умумий максади ва вазифа-лари, аввало, таълимга куйиладиган ижтимоий эх,тиёжлардан келиб чикади ва уз навба-тида х,ар бир укув предметини укитишнинг хусусий максад ва вазифаларини белгилайди. Таълимнинг умумий максади тарбия максади билан чамбарчас боFлик булиб, бу боFликлик жамият талабларига мувофик унда таркиб топаётган кишилар уртасидаги муносабат-ларнинг тавсифи билан аникланади. Таълимнинг умумий максадини белгилашда тарбия максадининг, айникса, ижтимоий-маънавий тарбия ва эстетик тарбия билан боFликлик жих,атлари х,исобга олиниши, шу асосда таълим-тарбия максади тарбияланувчини х,ар

1 Меретукова А.Р. Инновационные идеи в дидактических трудах И.Я.Лернера. Автореф. дисс. канд. пед. наук. М.: 2003. - 28 стр.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 10 (95)

томонлама шакллантиришга йyналтирилмоFи лозим.

Билим тарбияланувчи учун жамият-нинг маълум тараккиёт боскичида зару-рий малака ва куникмаларни хосил килиш учун мухимдир. Тарбияланувчида хосил килинадиган малака ва куникмалар таъ-лим мазмуни учун максаддир. Таълим маз-муни тарбияланувчида ижтимоий зарур булган малака ва куникмаларни шаклланти-риш, ривожлантириш воситасидир. Малака ва куникмалар шахснинг жамиятда тутган урнини белгилайди. Шунинг учун тарбия тизи-мида, дидактикада таълим мазмунини белги-лашда ижтимоий талаблар, жамиятнинг шах-сга куядиган талаблари ва шахснинг жамиятда кандай урин тутиш «лойиха»сида уз аксини топмоFи лозим.

Куникма - шахсга сингган, унинг ажралмас атрибути (хусусияти) булган автоматлашган малакадир. Педагогик адабиётларда купгина тадкикотчилар малака ва куникмани аксинча

- куникмани кобилият, имконият; малакани эса шахсга сингган, автоматлашган куникма сифатида бахолайдилар1. Узбек дидактла-ридан А^уломов хам уз карашини шу фикр нуктаи назаридан баён этган2. М.Махмудова, Б.Адизов, С.ОFаев, О.Розиковлар эса жуфт суз куникма-малака атамасидан фойдаланади-лар3. Атамада таркибий кисмларнинг жойла-шиш тартибидан куриниб турибдики, олим-лар куникмани куйи боск,ич, малакани эса юкори боскич сифатида кабул килишга мой-илдир ва бундай карашни узбек дидактикаси учун умумий деб санаш мумкин. малака сузи

- («Узбек тили морфем лугати» (А^уломов ва бошкалар. Т.: Укитувчи, 1977)да бу суз син-хроник системавий тах,лил нуктаи назаридан жуда тyFри равишда туб лексема тарзида берилган булса-да) арабча суз булиб, «молик булмок», «эга булмок»; куникма сузининг узаги эса «куникмок,», «бирор нарсага одатий ва меъёрий деб к,араш» маъноларига эгадир.

1 Неъматова Г. Ижодий тафаккурни ривожлантириш технологияси ва укувчининг мустакил фаолияти (Она тили укитувчилари учун методик тавсиялар). - Т.: РТМ, 2001. - 34 б.

2 Туломов А., Неъматов X. Она тили таълими мазмуни.

- Т.: Укитувчи, 1995. - 5-8- б.

3 Розиков О., Махмудов М., Адизов Б., Хамроев А. Она тили дидактикаси. - Т.: Янги аср авлоди, 2005. - 85-б.

Педагогик адабиётларда «таълим», «таълим мазмуни», «таълим мак,сади» тушунчалари турлича талк,ин к,илинади: «Таълим-билим бериш, малака ва куникмалар хосил килиш жараёни, кишини хаётга ва мехнатга тайёр-лашнинг асосий воситаси». Шунингдек, киши-лик жамиятида таълим мехнатнинг ижтимоий таксимланиши натижасида укитувчи ва укувчи зиммасига юкланган укитиш~укиш жараёни билан белгиланувчи вазифадир. Бу таълимнинг тор маънода укитиш тушунчасини англатишидир. Кенг маънода таълим жами-ятнинг барча сохаларида маълумот бериш жараёнини хам билдиради.

Барчага маълумки, "Укиш" фани "Она тили ва адабиёт" фанининг таркибидаги фанлардан бири хисобланади. Хар бир янги авлод хаётга кадам куяр экан, илгариги авлодлар тажриба-сини урганади хамда шу асосда янги билим-лар яратади. "Укиш" фани максади билан боFлик равишда таълим олувчида хосил килиниши лозим булган билимлар хажми ва табиати ижтимоий зарурат билан белгила-нади хамда акли заиф укувчининг кобилияти, имконияти билан мувофиклаштирилган булиши лозим. Зероки, билим максад, шахсни укув фаолиятига йуллаш хамда билим~малака ва куникмалар занжири асосини ташкил этади. Билим, хусусан, умумий урта таълим боскичида таълим олувчи эгаллаши лозим булган билимлар малака ва куникмалар хосил килиш билан, яъни укувчининг ижодий ~ амалий татбик фаолияти билан узвий боFлик булиши керак. Амалиётда татбик этилиши мумкин булмаган, яъни кундалик мустакил хаётда ижодий татбик билан боFланмаган билимлар акли заиф укувчилар хотирасидан тезда унут булиб кетиш эхтимоли кучлидир.

Эмпирик урганиш натижалари.

Умумий урта таълимнинг давлат таълим стандартининг таркибий кисми булган Умумий урта таълимнинг таянч укув режа-сида укиш фани "Она тили ва адабиёт" фан-лари таркибида берилган хамда 1-4-синфлар кесимида алохида соатлар ажратилган холда утилади. 5-синфдан эса адабиёт фани утилади.

Халк таълими вазирининг 2019 йил 23 августдаги 273-сонли буйругига 10-ило-вада берилган "Акли заиф болалар учун ихтисослаштирилган мактаб, мактаб-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 10 (95)

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1-жадвал. Умумий урта таълимнинг ва ак,ли заиф болалар учун ихтисослаштирилган мактаб, мактаб-интернатларининг ук,ув режасида ук,иш фанини ук,итишда соатлар так,симоти (1-4-синфлар мисолида)

Ук,ув режа Филология фанлари Укув йили буйича жами соат:

1-синф 2-синф 3- синф 4-синф

Умумий урта таълим Она тили ва адабиёт 68 соат (хафтада 2 соат) 136 соат (хафтада 4 соат) 170 соат (хафтада 5 соат) 170 соат (хафтада 5 соат)

Ак,ли заиф болалар учун ихтисос-лашти-рилган мактаб, мактаб-интер-натлари Ук,иш 136 соат (хафтада 4 соат) 136 соат (хафтада 4 соат) 136 соат (хафтада 4 соат) 136 соат (хафтада 4 соат)

интернатларининг 2019-2020 укув йилига мулжалланган укув режаси"да укиш фани "Филология фанлари" блогида алох,ида ном остида 1-10-синфлар кесимида утилади.

Умумий урта таълимнинг ва акли заиф болалар учун ихтисослаштирилган мактаб, мактаб-интернатларининг укув режасида укиш фанини укитишда соатлар таксимоти (1-4-синфлар мисолида) (1-жадвал):

Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камасининг 2017 йил 6 апрелдаги «Умумий урта ва урта махсус, касб-х,унар таъ-лимининг Давлат Таълим Стандартларини тасдиклаш туFрисида"ги 187-сон карорида укиш фанини укитишнинг умумий максади ва вазифаси куйидагича берилган:

• миллий х,амда жах,он адабиёти-нинг нодир намуналарини укитиш оркали укувчиларнинг маънавий-ахлокий дунёси, адабий-эстетик дидини шакллантириш х,амда уларда мустакил фикрлаш, образли тафак-курга оид билим, куникма, малакаларни х,осил килиш ва ривожлантириш;

• укувчиларни бадиий адабиётга кизиктириш, асарларни ургатиш жараёнида олам ва инсон табиати, миллий х,амда уму-минсоний кадриятлар, шунингдек, китоб-хонлик маданиятини шакллантириш оркали укувчиларнинг маънавиятини, дунёкарашини кенгайтириб, мустах,камлаб боришдан иборат.

Хулосалар:

Хулоса килиб айтганда, ихтисослаштирилган ёрдамчи мактаб "Укиш" фани дарсларида таълимнинг коррекцион максади ва вазифа-ларининг туFри белгиланиши асосида:

- акли заиф укувчилар миллий ва жах,он адабиётларини укиб, тах,лил килиши асосида эзгулик ва ёвузлик, яхшилик ва ёмон-лик, гузаллик ва хунуклик х,акидаги хилма-

хил талкинларга дуч келишади, шу аснода уларда киёсий тах,лил килиш куникмаси пайдо булади;

- жамиятимизда булаётган вокеа-х,одисаларга онгли муносабат билдириш х,амда узларидаги ахлокий-маънавий фази-латларнинг шаклланиши ва ривожланишига замин яратади, дунёкараши кенгаяди;

- матнни кайта-кайта укиши, булимларга, кисмларга булиб укиши асосида укувчиларнинг оFзаки х,амда ёзма нутклари ривожланади, лугат бойлиги ошади;

- акли заиф укувчининг матн мазму-нини тулик укиб олиши кайта х,икоялаши, шунингдек, узгалар нуткини эшитиб, тушу-ниб олиш малакалари х,осил килинади, бу эса укувчининг танкидий фикрлаш кобилиятини устиради

- акли заиф укувчининг укилган матн, х,икоя, эртак, шеърлар, маколлар, топишмоклар мазмунини кайта х,икоялаши оркали мустакил фикрлаши, х,ар бир фаоли-ятга ижодий ёндашишга урганади, шу билан бирга коррекцион таълим ва тарбиянинг самарадорли булишини таъминлайди.

Юкоридаги фикрларга алох,ида ах,амият берган х,олда акли заиф укувчиларда ушбу фанни укитишнинг коррекцион максад ва вазифаларни амалга оширмасдан туриб, акли заиф укувчиларда укиш малакаларини ривож-лантириб булмайди. Ушбу фанни укитиш жараёнида куйидаги максад ва вазифалар амалга оширилса, укувчиларнинг укиш малакаларини ривожланишида куйидаги амалий таклифларни беришимиз мумкин:

• акли заиф укувчиларнинг билиш жара-ёнларини ривожлантириш;

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 10 (95)

• эшитиш, куриш кобилияти, хотираси, диккати холатини аниклаш ва ривожланти-риш;

• нуткида учрайдиган нуксонларни имкон даражасида коррекциялаш, луFат бой-лигини ошириш, оFзаки нуткини устириш;

• онгли, тyFри ва ифодали укишга ургатиш;

• тиниш белгиларига риоя килиш куникма ва малакасини хосил килиш;

• китобхонлик ва нутк маданиятини хамда мустакил фикрлаш кобилиятини шак-ллантириш;

• укилган матн мазмунини кайта хикоялашга ургатиш;

• овоз билан ва овозсиз укишга ургатиш;

• матндаги суз ва иборалар маъносини тушунишга, бир маънони ва куп маънони англатувчи сузларни бир-биридан фарклашга, таккослашга ургатиш.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 22 апрелдаги "Бола хукуклари кафолатларини янада кучайтиришга оид кушимча чора-тадбирлар тyFрисида"ги ПК.-4296-сонли карори. - https://lex.uz/ru/docs/4302023

2. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2017 йил 6 апрелдаги «Уму-мий урта ва урта махсус, касб-хунар таълимининг Давлат таълим стандартларини тасдиклаш тyFрисида"ги 187-сон карори. - https://lex.uz/docs/3153714

3. Узбекистон Республикаси Халк таълими вазирининг 2019 йил 23 августдаги 273-сонли буйругига 10-иловада берилган "Акли заиф болалар учун ихтисослаштирилган мактаб, мактаб-интернатларининг 2019-2020 укув йилига мулжалланган укув режаси".

4. Рахманова В.С., Турдиева С.М. Акли заиф болалар учун ихтисослаштирилган мактаб, мактаб-интернатлари учун "Укиш" фанидан укув дастури. 1-10-синфлар. Республика таълим маркази "Имконияти чекланган болалар таълим муассасаларини методик таъминлашбулими"нинг илмий методик Кенгашида 2019 йил 10-августдаги 3-сонли карори билан тасдикланган.

5. Йулдошева Д.Н. Она тили таълими максадининг тадрижий тараккиёти. - Т.: «Узбекистон Миллий энциклопедияси», 2013.

6. Коменский Я.А. Буюк дидактика. - Т.: "Укитувчи", 1975. - 240 б.

7. Леднев В.С. Содержание общего среднего образования (Проблемы структуры). -М.: Педагогика, 1980. - 264 стр.

8. Fозиев. Э^. Умумий психологияси. - Т.: ТошДУ, 2010.

9. Fуломов А., Неъматов X. Она тили таълими мазмуни. - Т.: "Укитувчи", 1995.

10. Розиков О., Махмудов М., Адизов Б., Хамроев А. Она тили дидактикаси. - Т.: Янги аср авлоди, 2005. - 85-б.

11. Гулямов А. Методика развития учебно-познавательный активности учащихся в процессе преподования родного (узбекского) языка. - Автореф. дисс. д-ра. пед. наук. - Т.: ТашГГИ, 1991. -37 стр.

12. Меретукова А.Р. Инновационные идеи в дидактических трудах И.Я. Лернера. Автореф. дисс. канд. пед. наук. М.: 2003. - 28 стр.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.