АУТОМОВ^ YO'LLARIDAGI INNOVATSЮN TEXNOLOGIYALAR УА TADQIQOTLAR
ЦУМЛИ ХУДУДЛАРДА БИНО ВА ИНШОАТЛАРНИ ЦУМ КУЧКИЛАРИДАН
САЦЛАШ
ассист. Б.Еримбетов, тал. А.Махсетбаева, Карокалпоц Давлат университети
Аннотация: Маколада бино ва иншоатларни кучки цумлардан уимоя цилишга багишланган, цумларни тургун уолатга келтиришнинг физик-кимёвий услуби цуллаш мацсадида мауаллий ишлаб чицаришнинг иккиламчи маусулоти булган декстрин моддасининг сув эритмаси табиий цуруц уолатдаги цумга симилтириб, уимоя цатлами барпо этилган ва унинг талаб цилинган физик-механик курсатцичларига эришиш умумлаштирилган цурилиш-технологик курсатцичлар асосида, ахборот технологиялари ёрдамида богланишлар олинган, ресурс тежамкор усул яратилган, тавсиялар ишлаб чицилган.
Калит сузлар: кучки цумлар, клетка, урмон, декстрин, фитомелиорация, кимёвий мелиорантлар, комбинацияланган, сув эритмаси, тежамкор усул
Узбекистан Республикаси иктисодиётининг барча тармокларидаги кенг куламли ислохотлар сунгги йилларда юкори суръатлар билан амалга оширилиб, хусусан, транспорт-коммуникация инфраструктураси, бино ва иншоатлар курилиши тараккий этиб бормокда. Хозирги вактда Узбекистон Республикасида кумли худудларни узлаштириш, кумли худудларга бино ва иншоатлар, саноат корхоналари курилмокда. Сахролашув табиатдаги глобал узгаришлар билан боглик булиб, шу сабабли дунё буйича руй берадиган жараён хисобланади. Илм-фан ва ишлаб чикариш ривожланиши, хамда инсоннинг табиатга тобора купрок аралашуви билан боглик равишда сунгги 10-15 йил ичида республика табиий-иклимий ва геологик шароитларида, майдонлари куламида турли-туман узгаришлар юз беради. Урта Осиёдаги янги сахролар майдони сунги 10-20 йил ичида деярли 100 минг км2 га кенгайган [1]. Шу жумладан китъа ичидаги энг йирик Орол денгиз-кулининг куриш жойида Орол экологик халокати туфайли юзага келган янги Оролкум сахроси пайдо булди. Орол денгизи майдони 1964 йилга нисбатан етти мартадан купрок кичрайиб, сув сатхи 26 метрга тушиб кетди. Юзлаб чакирим ортга чекинган киргок линияси устини кум босган туз майдонларини очиб куйди. Янги сахро эндиликда тахминан 5 млн. Га атрофида майдонни эгаллайди. Иншоатлар курилганидан сунг усимликлар ёрдамида тургун холатга келтирган кум катламлари емирилиши натижасида кучма кумлар ахоли яшаш пунктлари якинида пайдо була бошладилар. Нефть ва газ кувурлари ёткизишда, саноат корхоналари ва улар атрофида ахоли яшаш пунктлари куришда, айникса нефть ва газ конлари учун кудуклар бургулашда ва улардан фойдаланишда сахро ва ярим сахро усимликлари кесиб ташланиб, усимлик билан копланган катта майдондаги кумларнинг устки кисми емирилиб, кучма кумлар юзага келмокда. ^умли худудларда жойлашган бино ва иншоатларни кучки кумлардан саклашдан максад шу ерда яшайдиган ахолининг согликлига ва турар жой ва иншоатларни куришда катта таьсир курсатади. Шу сабабли кумларни тургин холатга келтириш мухим ахамиятга ега. Кучки кумларни тругин холатга келтиришда мавжуд услуб ва усуллари турт гурухга бирлаштирилиб, бунинг сабаби - унинг тарихий ривожланиши ва кулланган материаллардир:
• фитомелиорация (дарахт-бута усимликлардан дарахт сафлари, утсимон катлам ва
х.к.);
• механик (лойтупрок, ёгоч шитлар, катаклар ва камишдан ясалган бошка химоя турлари);
• кимёвий мелиорантлар (лойтупрок, юкори катронли нефть, латекс, битум ва госсипол катрони эмульсиялари ва х.к.);
TADQIQOT VA TARAQQIYOTILMIY JURNALI
AVTOMOBIL YOLLARIDAGI INNOVATSION TEXNOLOGIYALAR VA TADQIQOTLAR
• комбинацияланган (дарахт ва усимликлар кучатларини экиш билан бирга катакларни куллаш, псаммофитлар уругини сепиш билан бирга кумни богловчи дефляцияга карши кобикни х,осил килиш ва ш.к.). ^умларни мах,камлаш технологиясининг экологик жихдтдан хавфсиз, кенг таркалган ва нисбатан арзон варианти уларни урмон полосалари юзасида яратиш (фитомелиорация) х,исобланади.[1] ^умларни мустах,камлаш максадида фитомелиорация усули билан бирга богловчи сифатида махдллий материал - декстринни куллаш яхши натижа беради. Уланинг сарфи куйидагича булади: Декстрин 2,2 %; ГС 0,7 %, NaOH 0,4 %, сув 96,7 %, сарфи курук кумга 3-6 л/м2.
Шу аралашмани кумга сепмасдан аввал кумда яхши усадиган усимликлардан танлаб олинди. Масалан: Исирик (Гармала) - куп йиллик утсимон усимлик булиб, жуфтбарглилар оиласига мансуб. Илдизлари калин, ёгочсимон, стерженли, узун (2-3 м), тупрокнинг сувли катламларига кадар етиб боради. Шохлари бироз тарвакайлаган, ута куп шохли, баландлиги 80 см. Барглари навбатма-навбат келадиган, куйи барглари: киска бандли, юкоридагилари кимирламайдиган (сидячие). Куриниши тухумсимон, куп марта патсимон, чизикли-ланцет булакларига ажралган баргли. Гуллари якка-якка (битталик), баргларига карама-карши ёки шохлари учида жойлашади, гулбарглари ок ёки сариксимон рангли, беш улчамли. Меваси - уч киррали ва уч инли куп сонли уч киррали кора-кул ранг уругли кутича. Апрел -майда гуллайди, уруглари июн охиридан то августга кадар етилади. Усимликнинг узи захдрли х,исобланади. Рихтер солянкаси ёки Черкез (Salsola Richteri Каг.) — баланд буйли бута дарахтча (Chenopodiaceae). Бу усимлик пустлоги оч кул ранг булиб, ок-сут рангли тарвакайлаб усган шохлари бор. Барглари кетма-кет жойлашган, узунлиги 40-80 мм, деярли ипсимон, уч кисми киска, шохга уланиш жойи кенгайган. Гуллари оддий беш япрокли гул, тугри, юкори барглар бурчакларида купрок битта-биттадан булиб жойлашган, аксарияти пардали тухумсимон гулолдидан анча катта; гулолди улушлари меваси якинида катта, аввалига пушти, сунг рангсиз канотлар билан таъминланган.
Меваси — бир уругли, кеч кузда пишадиган ёнгоклар. Кандым ёки Жузгун или Жузгун (лот. Calligonum) — куп йиллик гречихалар оиласининг шохли буталар туркумига оид. Жузгуннинг узига хос хусусиятларидан бири - канотли ёки усти туклар билан копланган мевалари, улар шамолда осон учиб юриб, кумда кумилиб колмайди. Декстрин аралашмасини пуркаш учун машина танлашда техниканинг аралашмани ташиш ва пуркаш жараёнида хдракатланиши максадида унинг грунт буйлаб утувчанлигини х,ам х,исобга олиш керак булди.
Хулоса: Хулоса килиб айтганда хозирги вактда чул зоналарни узлаштириш, чулли худудларга бино ва иншоатлар, саноат кархоналари курилиши ошиб борилмокда лекин чулли худудларда чанг, кум кучкилари долзарб муаммоларнинг бири болиб келмокда. Ушбу муаммоларнинг олдини олиш учун кумларни котиришнинг енг яхши усули булган урманлаштириш булиб хисобанади.
Фойданилган адабиётлар руйхати
1. Мирахмедов М. Основы методологии организации пескозакрепительных работ и защита природно-технических объектов от песчаных заносов. Ташкент: Фан ва технологиялар. 2008. 248 с.
2. Фазилов, Т.И. Органо-минеральные противодефляционные покрытия, полученные пропиткой подвижных песков. Doc. Habl tesis. Харьков: ХИСИ. 1991. 45 с.
3. Закиров Р.С. Железные дороги в песчаных пустынях. -М.: Транспорт, 1980, -
TADQIQOT VA TARAQQIYOTILMIY JURNALI
AVTOMOBIL YOLLARIDAGI INNOVATSION TEXNOLOGIYALAR VA TADQIQOTLAR
4. Адылходжаев А.И. Разработка состава и применение госсиполовой эмульсии в качестве вяжущего для закрепления подвижных песков/ Автореферат канд. тех. наук. -Ташкент, 1978. -27с.
5. Мирахмедов М.М., Музаффарова М.К. Анализ исследований устойчивости пропитанных вяжущими песков к воздействию ветропесчаного потока. Сборник статей к 80-ти летию ТашИИТа, 2011
6. Музаффарова М.К. Исследование возможности использования местного сырья для закрепления подвижных песков. Вестник ТашИИТ, № 1, 2014
TADQIQOT VA TARAQQIYOTILMIY JURNALI