Научная статья на тему 'ТОЛАЛИ МОДДАЛАРДАН ТАЙЁРЛАНГАН МУЗЕЙ КОЛЛЕКЦИЯЛАРИНИНГ ТАДҚИҚОТ ЖАРАЁНЛАРИ'

ТОЛАЛИ МОДДАЛАРДАН ТАЙЁРЛАНГАН МУЗЕЙ КОЛЛЕКЦИЯЛАРИНИНГ ТАДҚИҚОТ ЖАРАЁНЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
260
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
музей коллекциялари / толали моддалар / чарм / пергамент / дарахт / қоғоз / археологик технологиялар / целлулоза. / museum collections / fibrous substances / Charm / parchment / tree / paper / archaeological technologies / cellulose.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Зарипова, М.А.

Толали материалларнинг музейдаги коллекцияларини ўрганиш жараёнида эски матоларни мустаҳкамлашга эътибор қаратиш мақсадга мувофиқ эканлиги аниқланди. Афсуски, бу борада олимлар ижобий натижа берадиган усулни аниқламаганлар. Агар бу давом этса, мато ўз кўринишини сақлаб қолса ҳам эластиклигини йўқотади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

RESEARCH PROCESSES OF MUSEUM COLLECTIONS MADE OF FIBER

In the process of studying museum collections made of fibrous materials, it was found out that it is advisable to focus on strengthening old fabrics. Unfortunately, scientists in this regard have not identified a method that gives a positive result. If it continues this way, the fabric will lose its elasticity, even if it retains its appearance.

Текст научной работы на тему «ТОЛАЛИ МОДДАЛАРДАН ТАЙЁРЛАНГАН МУЗЕЙ КОЛЛЕКЦИЯЛАРИНИНГ ТАДҚИҚОТ ЖАРАЁНЛАРИ»

ТОЛАЛИ МОДДАЛАРДАН ТАЙЁРЛАНГАН МУЗЕЙ КОЛЛЕКЦИЯЛАРИНИНГ ТАДЦЩОТ ЖАРАЁНЛАРИ

Зарипова М.А.

Камолиддин Беузод номидаги Миллий рассомлик ва дизайн институти "Либос дизайни " кафедраси каттауцитувчиси

АННОТАЦИЯ

Толали материалларнинг музейдаги коллекцияларини урганиш жараёнида эски матоларни мустаукамлашга эътибор царатиш мацсадга мувофиц эканлиги аницланди. Афсуски, бу борада олимлар ижобий натижа берадиган усулни аницламаганлар. Агар бу давом этса, мато уз куринишини сацлаб цолса уам эластиклигини йуцотади.

Калит сузлари: музей коллекциялари; толали моддалар; чарм; пергамент; дарахт; цогоз; археологик технологиялар; целлулоза.

АННОТАЦИЯ

В процессе изучения музейных коллекций из волокнистых материалов было выяснено что, желательно сосредоточиться на укреплении старых тканей. К сожалению, ученые в этой связи не определили метод, дающий положительный результат. Если будет так продалжаться, ткань потеряет эластичность, если даже сохранит свой внешний вид.

Ключевые слова: музейные коллекции; волокнистые вещества; очарование; пергамент; дерево; бумага; археологические технологии; целлюлоза.

ABSTRACT

In the process of studying museum collections made offibrous materials, it was found out that it is advisable to focus on strengthening old fabrics. Unfortunately, scientists in this regard have not identified a method that gives a positive result. If it continues this way, the fabric will lose its elasticity, even if it retains its appearance.

Keywords: museum collections; fibrous substances; Charm; parchment; tree; paper; archaeological technologies; cellulose.

Узбек миллий ва тарихий матоларнинг катта х,ажмдаги тупламларини амалий санъат музейида куришимиз мумкин. Маргилон, Наманган, Кукон, Шахрихон, Бойсун, Бухоро мактабларига оид атлас, адрас, бекасам, ипак ва бошка турдаги матолар. Уларни келгуси авлодга етказиб бериш бизнинг бурчимиздир.

Толали моддалар куриниши жихатидан бир-биридан тубдан фарк килса-да, асосий табиий белгилари ва технологик хусусиятларига кура катта микдордаги буюмлар жамланмасини уз ичига олади. Булар: 1) мато, аркон, тасма, ва шунга ухшаш буюмларни тайёрлашга ишлатиладиган йигирув ип толаси; 2) чарм ва пергамент; 3) дарахт; 4) когоз. У мустакил категорияга кирмайди, яъни, алохида тола тури хисобланмаса-да, биринчи ва учинчи категория билан якиндан боглик булганига карамай, хусусиятларига кура узига хос ва тола моддаларидан чикарилган махсулотлар орасида алохида уринга эга.

Юкорида келтирилган турт категориялардан музейшуносларнинг алохида эътибори биринчи ва туртинчи категорияларга, яъни мато ва когозга каратилиши керак. Кргозни саклаш ва тиклаш буйича жуда куп адабиётлар мавжуд ва етарлича ютукларга эришилган булса-да, матоларга нисбатан иш мутлако бошкача куринишга эга. Олимлар бу масалада хали куп тер тукишлари кутилмокда. Шунинг учун айнан мазкур холатга алохида тухталиш лозим. Очиги, бир неча йил аввал Миллатлар Лигаси кошидаги Музей бюроси собик Иттифокдан ташкари дунёнинг барча музейларида матоларни саклаш ва тиклашга боглик суровнома утказди. Суровнома натижалари Музей бюроси томонидан чоп этиладиган мМоuseionм журналида нашр килинди. Ундаги маколалардан парчалар эса "Совет музейи" (1935 йил) журналида чоп этилди.

Маколалар билан танишган укувчи мазкур суровномани тайёрлашга асос булган гояларнинг ута саёзлиги, айникса, йулланган жавобларнинг тушунарсиз эканлигидан хайратда колади. Деярли хеч ким энг оддий эмпирикадан нарига утмаган, факатгина Вашингтон музейи консерватори Кригер суровномага жавобидан ташкари, музей буюмларини тиклаш, таъмирлаш ва авайлашга багишланган маколасини киритган. Хрлбуки, этнография музейи лабораторияси рахбари А.Федоровский Парижда булганида шу каби муаммоларнинг келиб чикиши ва бартараф этилишига доир бир неча илмий тахминлар килган эди.

Гояларнинг бу кадар сустлигини музей матоларини саклаш ва тиклаш борасида хеч кандай эътибор берилмаганлиги билан изохлаш мумкин.

Бундан ташкари, музейларда ягона хисобланган, бошка хеч каерда учрамайдиган, киймати жихатидан жахонда довруг козонган матолар мавжуд. Масалан, Эрмитажда Россиянинг жанубий худудларидаги казилмалар натижасида кулга киритилган нодир матолар сакланади. Кадимги тепаликлардан юнон матолари хам топилган. Дунёнинг бошка хеч бир музейларида булмаган узига хос матолар хам бор. Энг сермахсул казилмалар

1878-1879 йилларда амалга оширилган. Бу ердаги топилмалар хакидаги маълумотлар 1881 йилда археологик хайъат аъзолари хисоботида баён этилган. Бетакрор хазиналар хакида алохида альбомлар чикарилган.

1924-1925 йилларда машхур саёхатчи П. К. Козлов томонидан Мугилистонда казилма ишлари амалга оширилган. Эрамизнинг илк юз йилликларига тегишли тепаликлардан катта микдорда Хитойда ишлаб чикарилган кимматбахо газламалар ва махаллий Гун матолари топилган. Уларга тенг келадиган матолар хеч качон, хеч каерда аникланмаган. Факатгина шундан сунг Хитой шойи тукимачилигининг тарихи ва улкан ютуклари хакида гапириш мумкин булган. Мугилистон казилма ишларидаги топиламалар мухим ахамият касб этади.

Козловнинг топилма матолари Ленинградга келтирилган, улар Рус музейи нинг (хозирда этнография музейи) этнографик булимига тикланиш ва тозаланишга топширилган. Куп утмай Ленинградда йирик сув тошкини содир булган. Табиий офат сабаб ун минглаб буюмларга зарар етган. Жумладан, матолар сакланадиган Этнографик булими ертуласи хам сув остида колган. Матоларга жиддий зарар етган.

Матоларни тиклаш максадида музей кошида махсус устахона ташкил этилган. Бу ерда жуда тезликда ва юкори сифатда матолар кайта тикланган (ювилган, ифлосликлар тозаланган). Козлов казилмаларидан топилган матолар хам айнан шу устахонага келиб тушган. Афсуски, уларга худди этнографик матолардаги чора-тадбирлар кулланилган. Шуни таъкидлаш жоизки, этнографик музейи газламалари 20, 30, энг кадимгилари эса 50 ёшга тенг, Козлов казилмаларида топилган матолар эса 2000 йиллик тарихга эга эди.

Тозалашдан сунг матолар аввал Географик жамиятида, сунг Моддий маънавият тарихи академиясида намойиш этилган. Аввалига буларнинг хаммаси тоза ва силлик куринган. Аммо тукимачилик сохаси мутахассислари таклиф этилганида, улар кадимги матодан деярли асар колмаганини аниклашган. Толалар зарарланган, ранги ювилиб кетган, факат хали тиклаш жараёнини бошидан кечирмаган матоларгина асл ранги ва толасининг тузилиши хакида маълумот бера олади.

Кейинрок матоларни кандай тиклаш ва саклаш керак, умуман матоларни тозалаш ва тиклашнинг усуллари борми, деган саволлар устида кизгин бахс-мунозаралар бошланиб кетган. Чет эл ва махаллий адабиётлар урганилиб чикилганида, хеч кандай маълумот аникланмаган.

Кимёвий тозалашда догларни йукотиш (немис технологияси асосида) учун фойдали йурикномалар мавжуд, лекин улар бу соханинг талабларига тула мос келмайди. Чет эл музейларининг тажрибасидан урганадиган жихатлар йук эмас, аммо Копт ва Сурия (Пальмир) матолари археологик мавжудлиги туфайли улар чет эл музейларининг асосий бойлиги хисобланади. Бизгача ажойиб куринишда етиб келган ва куринишидан асл холатини саклаганга ухшайди. Шунинг учун чора-тадбирлар факатгина бир неча юз, хатто минг йиллар давомида ер остида ётган матоларни кузлаб олиб борилиши, ноурин. Масалан, мугул матолари Копт матоларига Караганда ифлос ерда булганини хисобга олиш керак.

Матоларни тиклаш ва саклашнинг янги усулларини ишлаб чикариш Археологик технологиялар институтига топширилган. Институтда турли мавзулар устида фаолият юритувчи ходимлардан таркиб топган гурухлар ташкил этилган. Консультация учун тукимачилик сохасининг йирик мутахассислари таклиф этилган. Асосий принциплар куйидагича: мазкур буюм материалини яхшилаб урганиб чикмагунча, кадам ташламаслик. Айнан шу буюмнинг техникаси, материали, ранги ва буялиши жихатидан узига хослигини аниклаш лозим. Асосланган тозалаш ёки саклаш чора-тадбирларидан олдин мато таркибини мукаммал урганиш шу кунинг мухим талаби.

Юкорида таъкидланган Кригер маколасидаги тавсияларга кура, мато ва унинг табиати жиддий урганилиб чиккандан сунггина, химоя учун йуналтирилган чора-тадбирларни куллаш мумкин. Чунки урганмасдан туриб коллекцияларни зарарлантириш тадбирини хавф остига куямиз.

Матолар буйича институтнинг баъзи ишлари Моддий маданият тарихи Академияси "Ахборотнома"сида "Ноин-Ула казилмаларидан олинган матоларни технологик урганиш" маколаси остида чоп этилди. Лекин тиклаш-таъмирлаш ва саклашга доир муаммоларга бутун бошли булим кул урмаган. Археологик технологиялари услубшунослиги манбаалари нашри хакида тухталиб утирмаймиз.

Шундай килиб, музейдаги тукимачилик матолари билан муомала килишда жуда эхтиёткор ва зийрак булиш талаб этилади. Чунки, минг афсуски, халигача уларни музей коллекциялари учун кайта ишлашнинг ягона усулига эга эмасмиз. Тукимачилик матолари толадан тайёрланади. Хдйвон териси ёки усимлик пояси толаларидан хам фойдаланиш мумкин. Хдйвон ва усимлик толаларини аниклашнинг энг осон усуллари куйидагилар: 1) жун ва шойи

ёкилганда, ундан шохнинг хиди келади, усимлик толаларини ёкканда эса хеч бир муайян хидсиз оддий тутун хосил булади; 2) ёниб булган хайвон толасида киздириш натижасида ажралган ок моддада корамтир пуффакчалар куринади, усимлик толаси ёниб булгандан кейин жуда кам микдорда оч кулранг кул хосил килади. Ёниб булган тола куйган уткир учга эга булади.

Хдйвонлардан олинадиган толалар - жун ва ипак; усимлик толаларининг энг асосийси зигир ва пахта. Археологик буюмларда каноп, кичитки ут ва бошка усимлик толалари хам учрайди. Табиатига кура, хайвон ва усимлик толалари коллоидларни такдим этади.

Хрзиргача биз минерал, органик булмаган материаллар билан танишдик, улар нисбатан чидамлилик хусусиятига эга. Шу билан бир вактда органик коллоидлар табиатан ута инжик ва узгарувчандир. Коллоидлар, яъни

ёпишкок моддалар деганда умуман эритмалардан желе ёки желесимон чукма булиб ажралиб чикувчи моддалар назарда тутилади. Бундай чукманинг уша эритувчида эрийдиганлари бор: масалан, желатин, дурадгорлик елими, сакич, шу бароварида эримайдилари хам мавжуд; буларга, хусусан, соч, шойи толаси, зигир толаси, пахта толаси киради. Улар тирик организмнинг мураккаб коллоид эритмалари натижасида хосил булган ва ушбу эритмалар суюлишининг натижасидир. Суюлиш у хох хайвон булсин, хох усимлик организмнинг хаёт жараёни давомида содир булади.

Тола сув ва умуман суюкликни сингдириш хусусияти билан ажралиб туради. Бу сингдиришдан у шишади. Шиш турли хусусиятларга эга булиши мумкин: масалан, куритиш натижасида мато узининг аввалги холатига кайтади, шу билан бирга бошка холларда агар шиш чегарасидан утган булса, кайтиш кузатилмайди, шиш доимий жараёнга айланади. Натижада сувнинг янада чукур сингиши, механик эмас, балки кимёвий кузатилади. Тола умуман бошка моддага айланади. Иккинчи модда асосий материал хусусиятларидан фаркли равишда янги хусусиятларга эга булади. Куплаб холларда у асосий материалга нисбатан паст сифатли.

Агар толанинг турли навларини курмокчи булсак, даставал жун толасига тухталишимиз зарур. Чунки у кадимдан энг кенг таркалган тукимачилик хомашёси хисобланади. Жун баъзида ички каналларга эга кувурчалар куринишида, ёки цилиндр шаклида булади. Бу канал купхолларда деярли сезиларсиз даражада кузатилади. Баъзи навларида у умуман мавжуд эмас. Жуннинг узига хос томони шундаки, цилиндр шаклдаги танаси тангачалар билан копланган. Шу тангачалар туфайли сирпаниб тушиш хусусиятига эга.

Тангачалар бир бирига зич ёпишиши, ёки аксинча, бир-биридан озгина узоклашиши хам мумкин. Бу эса толанинг шаклланишига имкон беради. Жун толаси кимёвий бир нечта оксил моддалардан ташкил топган. Шунинг учун унга оксил моддалари хусусиятлари хос. Бунга мисол, мураккаб оксил моддаларининг бактериялар воситасида нисбатан мураккаб булмаган оксил моддасига айланиши, бошкача килиб айтганда, чириш жараёни.

Жунга тескари, шойи сира нотекис ва гадир-будурларсиз, жуда силлик, яхлит сифатли ипни беради. Бундан ташкари, баъзи жойларида нисбатан камрок булсада, тугунлари мавжуд. Шойи толаси уртасида тешикларсиз яхлит айлана ёки бир канча чузилган айлана-бурчаксимон шаклда булади. Бундай бурчаксимон шакл ёввойи ипак куртининг толасига хос. Хомаки ипак куртига тегишли ипак толаси киркимда думалок шаклга эга. Бунга эътибор каратиш фойдадан холи эмас.

Гап шундаки, биз тукимачилик газламларини тарихий хужжат, маълум давр маданияти ёдгорлиги сифатида урганамиз. Юкорида таъкидлаб утилган Козлов коллекцияси матоларида эрамизнинг бошланиш даврида ёки эрамиздан бир ёки икки юз йиллик аввалги даврдаги Хитой тукимачилигини характерлайди. Матоларда ярим ёввойи ипак куртига тегишли тола аникланган, буни ипнинг киркими бурчаксимон думалок шаклда экани исботлайди. Уз урнида у Хитой маданиятида уша даврга келиб ипакчилик маданий сохаси, одамларнинг ипак куртига алохида эътибор каратганликлари, тукимачилик саноати ривожланиш йулида булганидан дарак беради. Бу даврда ёввойи курт махсулотини шунчаки терибгина колмасдан, уни парвариш килишни хам бошлашган. Хитойнинг уша даврдаги маданиятини шу мамлакатга оид буюмларни кулга киритмай туриб урганиш кийин эди.

Ипак ва жун матолар катта микдорда намликни тортиб олиш баробарида ташки куринишини деярли узгартирмайди. 30% намликни шимиб олган жун деярли хул булмайди. Барча хайвон жунлари коришма кислотасига чидамли булиб, ишкорни умуман кабул килмайди. Маълумки, жун матоларни ишкорли сувда буглаб тозалаш ярамайди; акс холда ёпишкок масса хосил булади.

Усимлик толаси хайвонларникидан кескин фарк килади. Каноп толасининг ичи говаксимон. Худди шу каби говак наша усимлигида, кичитки ут ва бошка толаларда мавжуд. Жундаги каби тангачасимон катламлар канопда хамда бошка усимлик толаларида булмайди. Бирок, толаларнинг бошка бир томони борки, улар усимлик толаларидан буткул фарк килади. Бу толанинг эгик шаклидир. Каноп толаси структураси купкиррали булиб, унинг

уртасида каналча жойлашган. Наша ва кичитки ут толаси деярли бир хил, факат уларнинг купкиррали бурчаклари хар хил турли улчамда. Усимлик толаси кислота билан ёмон киришади ва ишкорни деярли кабул килади. Шундай килиб усимлик толаси хайвон толаси билан умуман тескари. Бирок хайвон толаси билан усимлик толаси намликни яхши шимади ва сувдан шишади; шу билан бирга жун ва ипак узок шишгандан сунг, аввалги холатига кайта олади. Агар юкори харорат таъсир этса, усимлик толаси асл холатига кайтмайди. Сув шимиши, толани гидрацияланишига олиб келади. Гидрация эса уз навбатида оксил моддани-целлулозага - янги бир моддага гидроцеллулоза ва оксицеллулозага айланишига сабаб булади. Гидроцеллулоза ва оксицеллулоза куриган вактида мурт булганидан уни бир ишкашда кукун холатига келтириш мумкин. Бу холатни биз асосан археологик толаларда куришимиз мумкин.

Аксарият холларда текстиль буюмларни биз буялган холда учратамиз. Албатта бизни кандай буёк ишлатилгани ва уни толага кандай таъсир этиши кизиктириши, табиий. Турли хил коллоидлар таркибига мансуб булган толалар намликка тегиши билан уни яхши тортиб олади. Бу намликлар узидан турли хил моддаларни колдириши мумкин. Агар толани биз бирор бир буёк коришмага солсак, у намлик билан бирга буёк кристалларини хам шимиб олади. Жун ва усимлик толалари ишкор ва кислоталарга турлича таъсир этгани боис, айрим буёклар жун толаларга таъсир курсатса, айримлари усимлик толаларга яхши таъсир курсатади. Албатта буёкларнинг кислотали ёки ишкорлилигига ва уларга ишлов берилганига эътибор каратилиши лозим.

Шу сабабли, агар бирор бир кайта ишлашга мулжалланган объект билан ишласак, аввал уни толаси табиатини билиш керак. Шундагина бу толани кайси ва кандай буёк билан буяш кераклиги аниклаб олинади хамда рестоврацияни кайси усулини куллаш мумкинлиги белгиланади.

Инсоният таракккиётида буёк учун ишлатиб курмаган модда булмаса керак. Кадим замонлардан инсон толани ут уланлар, мевалар ёрдамида буяб келган (бу каби буёклар хозирда хам ишлатилади). Тарихдан маълумки, римликлар томонидан Галияни босиб олиш вактида, яъни эрамиздан аввалги биринчи асрда куллар кийимини буяшда черникадан фойдаланилган. Уша даврда кора сморидина, пиёз, лавлаги суви, сабзи ва усимликлар илдизлари ёрдамида буяш кенг таркалган. Шу каби рангли тупрок, металл оксидлари буялган.

Манбаларда ёзилишча, дагал минерал буёк толага яхши ёпишиши учун кадимда уни ёпишкок модда билан аралаштиришган. Бирок бу каби буёкларни

ёпишкок аралашма кушмай туриб хам буяш усуллари мавжуд. Бу каби содда ва самарали усулни профессор Ильинский замонавий корхоналарда куллаш максадида яратган ва бу каби буяш усулини завод масштабида куллаш намуналарини курсатиб утган.

Археологик технологиялар институтида минерал буёклар ёрдамида буяш технологияларини Козлов экспедицияси материлларида кузатиш мумкин. Манбаалар орасида юпка ипак тюль топилган булиб, бу каби юкори технологияда ишлов берилаётганини хозирда хам учратиш мушкул. Бу тюль ёркин кизил рангга буялган. Бир нечта тахлиллар утказилгандан сунг бу киноварь эканлиги маълум булди (яъни олтингугуртли симоб). Киноварни текстиль буёгида ишлатилиши умуман маълум эмас, шу сабабли матони буяшда юпка коллоидал бугчаланадиган модда зарур булган. Шунга карамай киновардан фойланилганлиги факт. Киновардан кандай килиб фойдаланганлиги хозирга кадар номаълум.

Шундай килиб, кадимда минерал буёк ёпишкок моддаларсиз, мевалар ёрдамида буялган. Усимликлардан олинган буёклар, майин тус бериш билан бирга минерал буёклардан фаркли уларок яхши бугалана олган ва кенг таркалган.

Усимлик буёкларга, гуллар ва мевалар ёрдамида буялган матолар турлича, бирок бу каби буёклар матода узок сакланмаган.

Турли хил дарахт шохлари таркибидан олинган, барглар, буталар, утлар ёрдамида буёклар олинган. Масалан, сарик ранг купгина усимликларда учрайди. Россиянинг гарбидан то шаркига томон худудида итшумуртлар куп. Итшумурт баргларидан, дарахт пустлогида, айникса мевасидан модда олинди. Унинг мевасини еб булмайди, лекин улар ёрдамида буялганда ёркин саргимтир-яшил ранг хосил булади. Турли хил усулда ундан буяшда фойдаланиб курилган. Буяш натижасида ажойиб оч-сарик ва яшил ранг хосил килинади. Бу ерда рангларнинг кенг тури ва мустахкам буёк олиш имконига эга булинади.

Зангори ранг берувчи усимликлар турлари хам кенг таркалган. Тропик ерларига хос бу нил буёгидир. Бизда у вайда деб номланади. Вайда ва унинг турлича узгаришларини зангори ранг хосил килади. Бу эса уз-узидан инсоният тараккиётининг илк даврларидан нафакат кузатувчан, балки мураккаб кимёвий реакцияларни яхши билганлар. Сабаби, вайда билан бирор бир мато буялганида аввал хира сарик ранг хосил булади. Кейин, хавода оксидланиш оркали мустахкам зангори рангга айланади. Ва нихоят тук кук ранг пайдо булади.

Буяшнинг кейинги боскичларини кизил буёкларни ишлатилишида куришимиз мумкин.

Улардан кенг таркалгани бу руян илдизидан тайёрланган кайнатма ёрдамида буяшдир. Каспий буйи, Кичик Осиё, Эрон, Урта Осиёда, Мугилистон ва Хитойда учратиш мумкин. Шимолда руянга якин булган кумриут мавжуд булиб, у хам илдизида буёк моддасига эга. Бирок сиз матони факатгина руян кайнатмасида буямокчи булсангиз, сарик рангга эга буласиз. Кизил рангни чикариш учун матога аввал ишкор билан ишлов бериб олишингиз керак, яъни маълум бир тузлар билан, шундагина матога шимдирилган руян кайнатмаси сарик рангдан кизил рангга, хатто тук кизил ранггача тусланиши мумкин.

Шу каби усулда алюминли аччиктош ёрдамида аралашманинг микдорига караб ёркин кизил ёки кирмизи рангларни олиш мумкин. Мажнунтол кимёвий эритмаси одатда кунгир-кизил ранг беради. Агар кунгир-кдзил рангли матони темирли боткок сувга солсак, маълум бир вактдан сунг мато корамтир-зангори тусга киради. Кимёвий эритма боткокли сувда мажнунтол ва ольха дарахти пустлогида мавжуд булган темир тери ошлашда ишлатиладиган модда билан аралашади.

Юкоридаги барча хавфли холатларни кузата туриб инсоният буяшда содда технологиядан мураккаб технологияга келганини куришимиз мумкин. Куриниб турибдики, буяш материали ва усули матонинг табиати мухимдир.

Шундай килиб, матони буяшда толанинг келиб чикишини аниклаб олиш керак. Буларнинг хаммаси матонинг барча кимёвий ва физик холатларга таъсирчанлигидадир.

Ёруглик нури остида, ультрабинафша нурлари остида мато кучли узгаришларга учрайди. Империалистик урушдан сунг айрим ходиса чукур урганишни такозо этди. Жун матодан тикилган кийимлар куёш нури таъсирида деярли оддий холатларда хам тез йиртилиб кета бошлаган. Бу ходиса Берлин ва Лондоннинг махсус лабораторияларида урганилди.

Сунгги йилларда кизикарли кузатувлар Москванинг тукимачилик заводида олиб борилди. Маълум булишича, куёш нури барча матоларни мустахкамлигини емира бошлар экан. Деярли куёш нурининг бир йил узлуксиз таъсиридан сунг кислота, ишкор таъсирисиз мато уз мустахкамлигини 25-30%га йукотар экан. Ёруглик нури остида жун мато чиришни бошлайди, олтингугуртни ажралиб чикиши, уз навбатида оксидланиб олтингугурт кислотаси жунни янада емириб юборди. Агар унданда нозикрок булган матони, яъни ипакни олсак, 3 ой ичида куёш нурлари остида мато емирила бошлайди.

Куёш нурлари усимлик толасига хам шундай таъсир этса-да, лекин бу даражада булмайди.

Намлик хам уз навбатида толага таъсир утказмай колмайди. Натижада, тола шишиб, сифатини узгартиради. Лондонда ва Хиндистоннинг кургокчилик худудларида бир хил матолар уртасида кузатувлар олиб борилган. Бу ерда сакланган матолар Англиянинг намлиги юкори шахарларида сакланган матоларга караганда икки баровар кам узгарган.

Иккинчи коида, матони ёруглик нуридан саклаш билан бирга уни намликдан хам химоя килишга эътибор каратиш лозим.

Харорат намликнинг таъсирисиз уз холича матони емирувчи унсур эмас. Намлик паст хароратда матонинг механик усулда емирилишига олиб келади. Маълум бир хароратда эса матода микроорганизмларнинг купайишига олиб келади. Хавода мавжуд олтингугурт аммиаки хамда ишкор ва кислоталар хам уз таъсирини утказиши мумкин.

Жун матоларга ишкорлар кучли таъсир этса, усимлик толасига кислоталар таъсир этади.

Шу сабабли, матоларни саклашда музей хавосининг ишкорли ва кислотали эканини хисобга олиш лозим. Жун матоларни буз матолардан холи равишда саклаб булмагани сабаб, барча учун коида булган, музейнинг саклаш хоналаридаги хавони тозалигига эътибор каратиш лозим. Табиий шароитда матоларнинг табиий эскириш холати руй беради. Улар буткул чиришгача бориши мумкин.

Агар археологик жисмларга эътибор каратсангиз, матолар ёки мато булаклари факатгина кабристонларда ва жуда кам холларда шахарлардан топилади. Бунинг сабаби оддий, шахарларда матолар, кабрга жасад билан куйилган матолар намлик ва куёш нури ва бошка атмосфера таъсирида булгани сабаб чириш жараёни жадалрок кечган. Тупрок матони саклаш учун нур ва хаводан кура яхширок эканлиги маълум булган.

Бирок тупрокда матолар бошка моддалар таъсирида емирилади. Бу ерда мато ифлосланади ва мато емирилишига узгача таъсир курсатади. Ифлословчилар орасида биринчи булиб намликни хисобга олиш даркор. Намлик толани шишига, ундан ташкари, узига хос емирилишига, гидролизга олиб келади. Толани гидролитик емирилиши - бу энг хавфлисидир. Сабаби бу емирилиш кайта тикланмайди. Гидролиз матодан айрим моддаларни чикариб юборгани сабаб, мато уз пишиклигини йукотади.

Кейинги боскичда матонинг намликдан ифлослангани, майитнинг чириши сабаб емирилиш руй беради. Айрим моддалар (темир) мато учун деярли безарар булса-да, лекин кучли ифлослантиргани сабаб тупрокда колган матонинг емирилишига олиб келади. Натижада барча реагентларнинг таъсири остида эски буёкларидан асар хам колмаган буткул кора булган матони оламиз.

Демак, матони рестоврация килишдан аввал, айникса археологик мато билан ишлаганда тупрокда мато кандай узгаришлар руй беришини назарда тутган холда бошлаш керак. Натижада олдимизда мато кай даражада реагентлар таъсирида булганлигини аниклаб олиш вазифаси туради. Бундай мушкул вазиятда хам матони саклаб колишга эришиш мумкин.

Агар кимматбахо матоларнинг рестоврацияси махсус ускуна ва мосламаларни, тажрибали мутахасисларнинг иштирокини талаб этса, айрим вазифаларни оддий шароитларда хам утказиш мумкин. Бирок бунда шошмасдан ва хар бир рестоврация боскичи кайд килиб борилиши лозим.

Аввалом бор матонинг туб-тубига кириб кетган тупрок чикиндиларидан кандай тозалаш хакида уйлаш керак.

Энг яхши усул матони ингичка сузилиб чикадиган буг окими остида тозалаган маъкул. Барча музей экспонатларини сув билан ювиб булмайди. Бу холда буёкларнинг учиб кетиши, мато толларининг узилиб кетмаслигини кафотлатлай олмайсиз.

Унча катта булмаган ишлар учун рух бакни олиб, тепасидан кичик тешик колдириб каучукли пробка ёрдамида беркитилади. Ёнидан махкамланган рух ёки мис трубка булиб, унга учи шиша пойнак утказилган юка резина шланг урнатилади. Бак сув билан тулдириб, киздирилади. Киздирилган вактда ёрилиб кетишининг олдини олиш учун каучукли пробкага ингичка шиша найча урнатилади. Найчанинг узунлиги 75-80см; киздрилганда бугланиш натижасида сув кутарила бошлайди. Агар сув шиша найча учига етиб келса, киздириш харорати пасайтирилади. Натижада буг тизими хосил булади. Агар электр буг тизими булса, албатта иш анча осонлашади.

Матога кайта ишлов беришдан аввал, уни сакланиб колган даражасига ахамият бериш лозим. Кайта ишлов куйидагича амалга оширилди. Мато фильтрланган когозга ёки тоза ок матога куйилади ва буг тизими ёрдамида тозаланади. Чикиндилар тоза когоз ёки матога тезда утади. Агар мато устки кисмидан жуда хам ифлосланиб кузатилса, уни ички кисмидан тозалаган маъкул.

Археологик матолар билан ишлаганда жуда хам эхтиёт булиш лозим. Бундай холатда фильтрланган когоз урнига гигроскопик пахтадан фойдаланиш мумкин. Гигроскопик пахта оддий докага уралиб матонинг остига куйилади. Шу усулда энг нозик матоларни тозалашга муваффак булинади.

Шунга карамай, Козловнинг коллекциясида сипохнинг калласи туширилган мато сакланиб келган. Бу биринчи ва ягона расм туширилган матодир. Жун матонинг таркиби, унга туширилган расмни куриб хам булмасди. Матодаги расм кашта эмаслигини тахмин хам килиш кийин эди. ^айта-кайта буг билан тозалангандан сунггина, унинг устида ажойиб кашта туширилгани маълум булди. Бу буюм Хозирда Эрмитажнинг фахри сифатида намойиш килиниб келинмокда. Пухта ва диккат билан бажарилган тозалаш баробарида мана шундай натижани кулга киритиш мумкин.

Матони тозалашда мушкул булган масалалардан бири кайси кимёвий эритмадан фойдаланишни аниклаб олишдир.

Оддий холларда тозалаш учун сув ёки спиртдан фойдаланиш мумкин. Аксарият холларда ифлосланиш жиддий булса кучли кимёвий эритмалар ёрдамида тозаланади. Мато уз табиатидан келиб чикиб маълум бир тозалаш усулини такозо этади. Шу сабабли матони тозалашда умумий универсал усул йук.

Аввал бошида оддий сув билан тозалаш албатта табиий хол, агар у пишик булсагина. Бундай холда мато клёнка устига куйилиб тоза дока билан ёпилади. Губкани сувга (яхшиси дистирланган сувга) буктириб олиб устидан намлаб чикилади. Бунда докадан сув утиб мато намланади ва матодаги чикиндилар докага ёпишади. Бундай тозалаш усули мато остидаги клёнкадан тоза сув чикмагунга кадар такрорланади. Иш вактида ок матода буёклар урни колмаётганини кузатиш керак. Агар докада буёк излари пайдо була бошласа, тозалаш дархол тухтатилади ва мато тоза фильтрланган когоз ёрдамида куритилади.

Совундан фойдаланиш масаласи мухим аспектлардан биридир. Совундан куйидаги холларда фойдаланиш мумкин эмас: 1) агар мато емирилган ва матодаги буёк мустахкам булмаса, 2) агар буёк тусини йукотган булса, 3) агар сув ишкор туфайли каттик булса, 4) агар матода сувда эримайдиган ок, охак доглари булса.

Совун матога купик шаклида суртиб чикилади ва шу холда бир неча соатга колдирилади, сунг юкорида таъкидлаб утилган усулда тозалаб олинади. Доим буёк совун туфайли учиб кетмаётганлигини кузатиб туриш лозим. Буёк

учиб кетаётган булса, тозалашни тухтатиш керак. Бу холда купик олиб ташланади ва фильтрланган когоз ёрдамида колган совун купиги буг ёрдамида олиб ташланади. Болалар совуни ёки атир совун ишлатилади. Рузгор совунидан фойдаланиш мумкин эмас. Ундан-да яхши буткул ишкордан холи булган совун илдиздан (Saponara officinalis) фойдаланган маъкул.

Бинобарин, матони механик тозалашнинг энг яхши кимёвий эритма сифатида тавсия этиладиган усул бу сув буги ёрдамида тозалашдир. У чанг, тупрок, балчиклардан тозалашда энг самаралисидир. Сувдан фаркли уларок буг мураккаб ифлосланган холларда яхши кимёвий эритма сифатида булиши мумкин. Буг ёрдамида эрувчи тузлар, айрим ёпишкок моддалар, кандли моддалар, кимёвий эритмалар, кислота ва ишкорлардан тозалаш мумкин. Бирок бугдан хам эхтиёткорлик билан фойдаланиш лозим. Сабаби бизга матонинг буялиш техникаси маълум эмас. Х,еч качон матони бир чекасида кимёвий эритмани синаб курмасдан матони кимёвий эритмага солиб булмайди.

Мато тозалангач, кимёвий тозалашдаги эритмалардан бутунлай фориг булиши лозим. Тузиган матоларни мустахкамлашга эътибор каратган маъкул. Афсуски, бу борада олимлар ижобий натижа берадиган усулни аниклашганича йук. Бу кетишда мато узининг эластиклигини йукотади, аммо ташки куринишини саклаб колади. Бунинг учун керамика, тош ва металлар учун тавсия килинган желатинли мустахкамловчи воситадан фойланган маъкул. Сепиш оркали майин катламга эришилади.

1937-1938 йилларда Археологик технологиялар институти толали буюмларни ипак эритмаси билан мустахкамлашда маълум тажриба тупланган эди. Ипак уювчи натрий билан эритилган, кейин эса сирка кислотаси билан нейтраллаштирилган. Натижада сувда эриши мумкин булган масса вужудга келган. Бу оркали ипак, жун ва зигир толалар туйинтирилган. Бу усул яхши самара берди. Мато рангини хам, асл куринишини хам, накшини хам узгартирмади. Аммо, кейинчалик матонинг узгариб кетишига кафолат берилмаган, шу туфайли хали бу усулдан фойдаланиш тавсия килинмайди. Тажриба вактинчалик поёнига етмай колди.

Матоларни мустахкамлаш борасида целлулоза воситалари имкониятлари хам синовдан утказилган. Гап шундаки, целлулоза матони каттиклаштиради, аммо желатин билан мустахкамланишдан устун томони куринмади. Желатин билан ишлов беришда буюмнинг умрини узайтириш мумкин, целлулозада эса бу коронгулигича колди.

Шундай экан, матони мустахкамлаш борасидаги саволлар очиклигича колмокда.

REFERENSES

1. Харенберг, Бодо. Хроника человечества. - М.: Большая энциклопедия, 1996 г.

2. Садикова Н. "Узбек миллий кийимлари", укув кулланма, Тошкент: Гафур Гулом номидаги НМИУ, 2006 й.

3. Мерцалова М.Н. "Костюм разных времен и народов", учеб: В 4 т. Т.2. - М.: Академия Моды, СПб.: Чарт Пилот, 2001г.

4. Ефимова Л.В, Л.В. Ефимова, Т.В. Алешина, С.Ю. Самонин. "Костюм в России XV-XX в", учеб. - М.: Арт-Родник, 2000 г.

5. Данилова О.Н. "Костюм народов Зарубежной Азии", учеб. пособие. -Владивосток: Изд-во ВГУЭС, 2004 г.

6. Юнусходжаева, С. А. (2019). ЁШ РАССОМНИ У^ИТИШДА САМАРАЛИ УСУЛЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ. ПЕРЕКРЁСТОК КУЛЬТУРЫ, 1(4).

7. Юнусхаджаева, С. А. (2020). КАСБ ТАЪЛИМИ ЙУНАЛИШИДАГИ ТАЛАБАЛАРНИ У^ИТИШДА КАСБИЙ БИЛИМНИ ЧУ^УР УЗЛАШТИРГАН МУТАХАССИСЛАРНИ ТАРБИЯЛАШ ВА МИЛЛИЙ ЛИБОСЛАРИМИЗГА ОИД БИЛИМЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ АФЗАЛЛИК ЖЩАТЛАРИ. ПЕРЕКРЁСТОК КУЛЬТУРЫ,, 2(4).

8. Атаханова, Ф. З. (2020). ЛИБОС ЯРАТУВЧИ ДИЗАЙНЕРЛАР ТОМОНИДАН ОПТИК ИЛЛЮЗИЯЛАРНИ КУЛЛАШ МУАММОЛАРИ. ПЕРЕКРЁСТОК КУЛЬТУРЫ,, 2(4).

9. Irgasheva, M. S. (2021). О 'SMIR YOSHDAGI BOLALAR GARDEROBIDAGI KIYIMLARGA QО 'YILADIGAN TALABLARNING О 'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI TAHLILI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(10), 746-751.

10. Tursunpo'Latova, D. R. Q. (2021). KIYIMDAGI" NEW LOOK" USLUBI, KELIB CHIQISH TARIXI VA ZAMONAVIY MODA YO'NALISHIDA AKS ETISHI TAHLILI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(10), 752-762.

11. Ходжаева, У. М. (2019). ДИЗАЙН КАК ИСКУССТВО. Экономика и социум, (5), 1229-1232.

12. Атаханова, Ф. З. (2019). Этно-стиль: на подиумах и реальности (на примере деятельности дизайнеров Узбекистана). European Journal of Arts, (3).

13. Атаханова, Ф. З. (2016). ЁШ ДИЗАЙНЕРЛАРНИНГ ИЖОДИДА АНЪАНАЛАР ВА МОДА МУШТАРАКЛИГИ ТУЕРИСИДА АЙРИМ МУЛОХДЗАЛАР. In Сборники конференций НИЦ Социосфера (No. 40, pp. 6973). Vedecko vydavatelske centrum Sociosfera-CZ sro.

14. Атаханова, Ф. З. (2017). УЗБЕК АНЪАНАЛАРИНИНГ ЗАМОНАВИЙ ЛИБОСЛАРДАГИ ЖОЗИБАСИ. In Traditional and modern culture: history, actual situation, prospects (pp. 46-52).

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

15. Атаханова, Ф. З. (2021). УЗБЕК АНЪАНАВИЙ ЛИБОСИ ВА ЗАМОНАВИЙ МОДАНИНГ УЗАРО ИНТЕГРАЦИЯ ЖАРАЁНИНИ ТА^ЛИЛ ЭТИШДАГИ МЕТОДОЛОГИК МУАММОЛАР. ВЗГЛЯД В ПРОШЛОЕ, 4(6).

16. Qizi, Y. S. M., & Muratovna, X. U. (2021). LIBOS DIZAYNI TA'LIMIDA EKOLOGIK-INNOVATSION MATOLARNING AHAMIYATI VA ZAMONAVIY MODA-KOSTYUM DIZAYN SANOATIGA TADBIQ ETISHNING ISTIQBOLLARI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 7(4), 240-251.

17. Abutalibovna, Y. S. (2021). Using Effective Methods in Teaching a Young Artist Is a Pledge That Talented Young People Will Become Mature Specialists. Eurasian Research Bulletin, 2, 31-33.

18. Atahanova, F. Z. (2021). Artistic Design Education In Uzbekistan: Origins, Features, Problems. Turkish Journal of Computer and Mathematics Education (TURCOMAT), 12(7), 503-506.

19. Abdullayeva, F. S., Nishanova, S. D., Rashidov, A. Z., Zaripova, М. А., & Dehkanova, R. E. (2020). Factors influencing the formation of clothes as a component of ethnic culture in the territory between two rivers in central Asia. Elementary Education Online, 19(4), 832-836.

20. Raxmatilloevna, F. M. (2021). Creativity in Fashion Design. Pindus Journal of Culture, Literature, andELT, 1(11), 73-76.

21. Atakhanova, F. Z. (2020). USING TRADITIONAL METHODS OF MAKING UZBEK COSTUME IN MODERN DESIGN DURING QUARANTINE DUE TO COVID-19. European Journal of Molecular & Clinical Medicine, 7(2), 1771-1776.

22. Атаханова, Ф. (2021). ЗАМОНАВИЙ МОДАДАГИ ЭТНО-ЙУНАЛИШ ШАКЛЛАНИШИНИНГ ТАРИХИЙ БОС^ИЧЛАРИ. Камолиддин Бецзод номидаги Миллий рассомлик ва дизайн институти АХБОРОТНОМАСИ илмий-амалий журнали, 5(02), 69-71.

23. Атаханова, Ф. З. (2021). УЗБЕК АНЪАНАВИЙ ЛИБОСИ ВА ЗАМОНАВИЙ МОДАНИНГ УЗАРО ИНТЕГРАЦИЯ ЖАРАЁНИНИ ТА^ЛИЛ ЭТИШДАГИ МЕТОДОЛОГИК МУАММОЛАР. ВЗГЛЯД В ПРОШЛОЕ, 4(6).

24. Атаханова, Ф. З. (2017). УЗБЕК АНЪАНАЛАРИНИНГ ЗАМОНАВИЙ ЛИБОСЛАРДАГИ ЖОЗИБАСИ. In Traditional and modern culture: history, actual situation, prospects (pp. 46-52).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.