Научная статья на тему 'НОТЎҚИМА МАТОЛАРНИНГ БИР ДАВРЛИ ЧЎЗИЛИШ ДЕФОРМАЦИЯСИНИНГ ЎЗГАРИШИГА ИККИЛАМЧИ ХОМАШЁ ТАРКИБИНИНГ ТАЪСИРИ'

НОТЎҚИМА МАТОЛАРНИНГ БИР ДАВРЛИ ЧЎЗИЛИШ ДЕФОРМАЦИЯСИНИНГ ЎЗГАРИШИГА ИККИЛАМЧИ ХОМАШЁ ТАРКИБИНИНГ ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

157
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
нотўқима матолар / деформация / хомашѐ / физик-кимѐвий усуллар.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Нигора Муртозаевна Исламбекова, Сарвар Убайдулла Ўғли Патхуллаев

Нотўқима матоларнинг бир даврли чўзилиш деформацияси ўрганилиб, 1вариант бўйича олинган нотўқима матоларда қайишқоқ деформация таркиби камайиб, пластик (қолдиқ) деформация таркиби ортаѐтганлиги аниқланди. Тадқиқот натижаларининг аҳамиятлилиги мезон бўйича солиштирилди. Нотўқима матоларининг қайишқоқ деформацияси бўйича 2-вариант бўйича олинган нотўқима матонинг кўрсаткичлари бошқа таркибли иккиламчи хомашѐдан олинган нотўқима матоларнинг кўрсаткичларига нисбатан яхши эканлиги аниқланди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Нигора Муртозаевна Исламбекова, Сарвар Убайдулла Ўғли Патхуллаев

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «НОТЎҚИМА МАТОЛАРНИНГ БИР ДАВРЛИ ЧЎЗИЛИШ ДЕФОРМАЦИЯСИНИНГ ЎЗГАРИШИГА ИККИЛАМЧИ ХОМАШЁ ТАРКИБИНИНГ ТАЪСИРИ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-575-581

НОТУЦИМА МАТОЛАРНИНГ БИР ДАВРЛИ ЧУЗИЛИШ ДЕФОРМАЦИЯСИНИНГ УЗГАРИШИГА ИККИЛАМЧИ ХОМАШЁ

ТАРКИБИНИНГ ТАЪСИРИ

Нигора Муртозаевна Исламбекова

Тошкент тукимачилик ва енгил саноат институти профессори

Сарвар Убайдулла ^ли Патхуллаев

Тошкент тукимачилик ва енгил саноат институти PhD

АННОТАЦИЯ

Нотукима матоларнинг бир даврли чузилиш деформацияси урганилиб, 1-вариант буйича олинган нотукима матоларда кайишкок деформация таркиби камайиб, пластик (колдик) деформация таркиби ортаётганлиги аникланди. Тадкикот натижаларининг ахамиятлилиги мезон буйича солиштирилди. Нотукима матоларининг кайишкок деформацияси буйича 2 -вариант буйича олинган нотукима матонинг курсаткичлари бошка таркибли иккиламчи хомашёдан олинган нотукима матоларнинг курсаткичларига нисбатан яхши эканлиги аникланди.

Калит сузлар: нотукима матолар, деформация, хомашё, физик-кимёвий усуллар.

КИРИШ

Республикамизда нотукима матолар асосан пахта толалари ва чикиндиларидан тайёрланганлиги, уларни узига хослиги мато хосса ва хусусиятларини чукуррок урганиш, уни халкаро стандартлар тизимида бахолаш масаласини жорий этилишини лозимлигини курсатади. Тобора ривожланиш ва такомиллаштириш жадал бораётган ушбу турдаги махсулот-ни ишлаб чикариш сохаси учун нотукима матоларнинг сифат курсаткичлари тизимини такомиллаштириш долзарб масала хисобланади.

Ушбу нотукима матолар туFридан туFри толалардан, ип тизимларидан ёки каркас материаллардан механик, физик-кимёвий ва аралаш усуллар билан бириктириш оркали тайёрланган материаллардан ишлаб чикарилади. Нотукима матоларнинг катта кисми механик технология усуллари билан олинади. Физик-кимёвий усуллари хам кейинги пайтларда кенг таркалмокда. Нотукима матоларнинг кулланилиши жуда катта микдордаги газламаларнинг тежалишига

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-575-581

ва иктисодий курсаткичларнинг яхшиланишига олиб келади. Бундай матоларни тайёрлаш учун асосан йигириш учун яроксиз булган калта толалар ишлатилиши ва кискартирилган технологик кетма-кетлик ва жихозларнинг юкори унумдорлик билан ишлашидир. Нотукима матолар ишлаб чикаришда ишлатиладиган хом ашёлар тури йилдан-йилга ортиб бормокда. Масалан, толалар, иплар, тукимачилик матолари, кимёвий моддалар ва бошка махсулотлар киради. Мато тайёрлашдаги урни ва вазифаларига кура хом ашёларни матонинг асоси (тулдирувчиси), мато асосини (тулдирувчисини) боFлаш, хом матони пардозлаш ва буяш, технологик жараёнларни боришини яхшилаш учун ишлатиладиган гурухларга булиш мумкин. Нотукима матоларнинг механик хусусиятлари уларнинг турли кучлар таъсирига муносабатини курсатади. Бу кучлар эса турлича булиб, улар катта ёки кичик булиши, хамда бир марта ёки кетма-кет такрорланиб таъсир этиши мумкин. Кучлар нотукима матоларнинг буйи, эни йуналишида ёки уларга нисбатан маълум микдордаги бурчак остида таъсир этишлари мумкин. Натижада, нотукима матоларда эгилиш, чузилиш, буралиш ва хоказо деформациялар пайдо булади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Нотукима матоларнинг механик хусусиятлари уларнинг турли кучлар таъсирига муносабатини курсатади. Бу кучлар эса турлича булиб, улар катта ёки кичик булиши, хамда бир марта ёки кетма-кет такрорланиб таъсир этиши мумкин. Кучлар нотукима матоларнинг буйи, эни йуналишида ёки уларга нисбатан маълум микдордаги бурчак остида таъсир этишлари мумкин. Натижада, матоларда эгилиш, чузилиш, буралиш ва хоказо деформациялар пайдо булади [1-4].

Нотукима матоларга таъсир этадиган кучлар унча катта булмайди. Бундай куч таъсирида пайдо булган тулик узайиш кайишкок, эластик ва пластик кисмлардан иборат булади.

Чузилганда пайдо булган тулик узайиш ва унинг кисмлари бир даврли механик хусусиятларига киради.

Тулик узайишнинг барча кисмлари материалга куч таъсир килиши билан бир пайтда бараварига пайдо булади ва ривожланади.

К,айишкок кисми катта тезлик билан хосил булади ва мато таркибидаги толаларининг илашувчанлигига боFлик ташки боFланишларни арзимас микдорда узгартиради. Агар мато таркибида жун толаси мавжуд булса,

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-575-581

Fижимланмайди, чунки кайтшкок деформация купрок булади, агар пахта, ипак, жун толалари мавжуд булса Fижимланади, чунки эластик деформация купрок булади, агарда мато таркибида луб тлалари мавжуд булса Fижимланади ва Fижимланиши йкотиш бир оз мураккарок булади, чунки пластик девормация купрок булади [5-7].

Эластик кисми муайян муддат давомида х,осил булади ва унинг таъсирида матонинг тузилишдаги боFланишлар узгариб янги куринишдаги боFланишлар келиб чикади.

Пластик кисми матодаги ташки ва ички боFланишларида кайтадан пайдо булмайдиган узгаришлар билан боFлик булади ва матоларни х,осил килувчи таркибий кисмларини бошка тузилишга келтиради.

Нотукима матоларни куч таъсиридан бушатгандан кейин уларда дастлабки холатига релаксация дейиладиган кайтиш жараёни юз беради. кайишкок узайиш куч олинган билан бирга йуколади. Эластик узайиш куч олингандан кейин аста-секин йуколади ва пластик узайиш эса йуколмайди. Нотукима матоларнинг кайишкок, эластик ва пластик узайишлари нисбати толавий таркибига боFлик булади ва уларнинг Fижимланмаслигига, хдмда кийимнинг уз расмини саклай олишига таъсир этади.

Нотукима матоларнинг кайишкок, эластик ва пластик узайишларининг иккиламчи хомашё таркибига караб узгариши тадкик этилди ва олинган синов натижалари куйидаги 1-жадвалда келтирилди.

1-жадвал

Нотукима матоларининг бир даврли деформация таркибининг узгаришига иккиламчи хомашёнинг микдорининг таъсири

Вариантлар Тулик деформация таркиби, % Тулик деформация таркибининг улушлари

кайишкок эластик пластик (колдик)

1-вариант 8,0 0,33 0,33 0,33

2-вариант 6,0 0,57 0,33 0,10

3-вариант 6,0 0,50 0,35 0,15

4-вариант 6,0 0,50 0,38 0,12

Олиб борилган тадкикот натижаларини тахлил этадиган булсак, 1-вариант буйича олинган нотукиманинг курсаткичларига нисбатан солиштирсак, 2-вариант буйича олинган нотукиманинг тулик деформация таркиби 25,0% га камайди, кайишкок деформация таркиби 42,0% га ошди, эластик деформация

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-575-581

таркиби узгармади, пластик (колдик) деформация таркиби 70,0% га камайди, 3 -вариант буйича олинган нотукиманинг тулик деформация таркиби 25,0% га камайди, кайишкок деформация таркиби 34,0% га, эластик деформация таркиби 5,7% га ошди, пластик (колдик) деформация таркиби 54,0% га камайди, 4-вариант буйича олинган нотукиманинг тулик деформация таркиби 25,0% га камайди, кайишкок деформация таркиби 34,0% га, эластик деформация таркиби 13,0% га ошди, пластик (колдик) деформация таркиби 63,0% га камайди.

Механик хусусиятларини аниклашдан олинган тадкикот натижалари та^лилидан нотукима матолар таркибида тут дарахтидан ажратиб олинган тола ва ипак чикиндиси купрок ишлатиладиган булса, унда кайишкок деформация таркиби юкори, пластик (колдик) деформация таркиби камрок булиши кузатилди.

Масалан, 2-вариант буйича олинган нотукиманинг кайишкок деформация таркиби ошиб, пластик (колдик) деформация таркиби камайишига асосий сабаб, толаларнинг бир даврли чузилиш деформациясини аниклаганимизда деформация таркибининг узгариши деярли нотукима матонинг курсаткичлари билан бир хил тартибда узгаришини исботлаб турибди. Пахта толаси ва ипакнинг иккиламчи хомашёларига нисбатан тут дарахти пустлоFидан олинган толанинг кайишкоклик деформацияси юкори ва пластик (колдик) деформацияси камрок эканлиги аникланди.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Синов натижалари 1-вариант буйича олинган нотукима матоларга нисбатан кайишкок деформация таркиб камайиб, пластик (колдик) деформация таркиби ортаркан. Ундан ташкари, 1-вариант буйича олинган нотукиманинг курсаткичларига нисбатан 2-вариант буйича олинган нотукиманинг тулик деформация таркиби 25,0% га камайганлиги, кайишкок деформация таркиби эса 42,0% га ошганлиги, пластик (колдик) деформация таркиби 70,0% га камайганлиги аникланди.

Нотукима матоларнинг бир даврли чузилиш деформацияси буйича олинган натижаларни мезонлар буйича таккосланди.

-вариант буйича олинган нотукима матонинг курсаткичлари 2 -вариант буйича олинган нотукима матонинг курсаткичларига нисбатан солиштирилди.

1. Уртача арифметик киймати куйидаги формула ёрдамида хдсобланади:

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-575-581

X A - X B

t Pac( X) /o2 ,

Vn(n -1) |0,575 - 0,331^10 • (10 -1)

V^JT^f ,/0,00265 + 0,00289

tpac = 31,10 > tmaß = 2,1

2. YpTana KBagpaTHK KHHMaTH KyÖHgarH ^OpMyra epgaMHga XHCOÖ-raHagH:

t = \Ga - Gb IV n(n -1) = |0,014 - 0,01^10 • (10 -1) = Q3g

PaC(G) VST+ST V0,00265 + 0,00289 ,

3. Ваpнацна кoэ$$нцнентн KyÖHgarH ^OpMyra epgaMHga XHCOÖ-raHagH: t = |Ca - CB iyncn-1) = |5,136 - 2,43^10 • (10 -1) = 3 ^ 3 pac(C) Js2a + S 2B V0,00265 + 0,00289 ,

-BapnaHT oyHHHa O^HHraH HOTy^HMa MaTOHHHr KypcaTKHH^apH 3 -BapHaHT öyHHHa o^HHraH HOTy^HMa MaTOHHHr KypcaTKHH^apnra HHCÖaTaH co^HmTHpn^gH. 1. YpTana apH^MeTHK KHHMaTH KyÖHgarHna xHeoö^aHagH:

Xa - xb vn(n -1) |0,509 - 0,575^10 • (10 -1) ^^

t Pac( X) la2 , c^2

VSJTSF ,/0,00265 + 0,01089

tpac =8,4 > tmaß = 2,1

2. YpTana KBagpaTHK KHHMaTH KyÖHgarHna xHeoö^aHagH:

\Ga - G5|Vn(n -1) |0,030 - 0,014^10 • (10 -1) tPaC(G)_ VSf+Sf " V0,00265 + 0,01089 " , 3. Ваpнацна кoэ$$нцнентн KyÖHgarHna XHeoö^aHagH:

\Ca - CB|Vn(n^1) |5,89-2,43^10• (10- 1) ^^

1 Pac(C) =-1 -=-1 — = 440,68

M+S! ->/0,00265 + 0,01089

2-BapHaHT 6yÖHHa o^HHraH HOTy^HMa MaTOHHHr KypcaTKHH^apH 4 -BapHaHT

öyHHHa O^HHraH HOTy^HMa MaTOHHHr KypcaTKHH^apHra HHCÖaTaH cO^HmTHpH^gH. 1. YpTana apH^MeTHK KHHMaTH KyÖHgarHna xHCOÖ^aHagH:

Xa - Xb Vn(n -1) |0,503 - 0,575^10 • (10 -1)

t Pac( X) Ic2 , <^2

4sA + SB V0,00265 + 0,01089

tpac =9,1 > tmaß = 2,1

2. YpTana KBagpaTHK KHHMaTH KyÖHgarHna xHCOÖ^aHagH:

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-575-581

\Ga - G|0,02Г-0,014|У10 • (10 -1)

t (Г \ = --- = --—- = 0,09

л/0,00265 + 0,01089 3. Вариация коэффициенти куйидагича хисобланади:

|Ca - с^УЧ^Т) |4.175 - 2,43^10 • (10 -1)

t ¡с л —---—--—-— 221,8

) ^S2a + Si д/0,00265 + 0,01089

Тахлиллар натижасидан куриниб турибдики, 1-вариант буйича олинган нотукима матонинг курсаткичлари билан 2-вариант буйича олинган нотукима матонинг кайишкоклик деформацияси буйича курсаткичларини солиштирганимизда уртачаси 31,10 ни, уртача квадратик OFиши 0,38 ни, вариация коэффициенти 344,5 ни, 2-вариант буйича олинган нотукима матонинг кайишкоклик деформацияси буйича курсаткичлари билан 3 -вариант буйича олинган нотукима мато курсаткичларини солиштирганимизда уртачаси 8,4 ни, уртача квадратик OFиши 2,0 ни, вариация коэффициенти 440,68 ни, 2-вариант буйича олинган нотукима матонинг курсаткичлари билан 4-вариант буйича олинган нотукима матонинг кайишкоклик деформацияси буйича курсаткичларини солиштирганимизда уртачаси 2,1 ни, уртача квадратик OFиши 0,89 ни, вариация коэффициенти 221,8 ни ташкил этди. Бундан куриниб турибдики, 2-вариант буйича олинган нотукима матонинг кайишкоклик деформацияси жадвалий кийматларга нисбатан кескин фаркланиши кузатилди.

ХУЛОСА

Олинган натижалари тахлили шу нарсани курсатдики, нотукима матоларининг кайишкок деформацияси буйича 2-вариант буйича олинган нотукима матонинг курсаткичлари бошка таркибли иккиламчи хомашёдан олинган нотукима матоларнинг курсаткичларига нисбатан яхши эканлиги аникланди.

Нотукима матоларнинг бир даврли чузилиш деформацияси аникланди. 1 -вариант буйича олинган нотукима матолар оладиган булсак, кайишкок деформация таркиб камайиб, пластик (колдик) деформация таркиби ортар экан. Тадкикот натижаларининг ахамиятлилиги мезон буйича солиштирилди. Нотукима матоларининг кайишкок деформацияси буйича 2 -вариант буйича олинган нотукима матонинг курсаткичлари бошка таркибли иккиламчи хомашёдан олинган нотукима матоларнинг курсаткичларига нисбатан яхши эканлиги аникланди.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 9 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-9-575-581

REFERENCES

1. М.Кулметов "Тикув буюмлари материалшунослиги" Укув кулланма Тошкент Адабиёт учкунлар 2019-227 б.

2. T.A.Ochilov, N.G.Abbasova, F.J.Abdullina, Q.I.Abdulniyozov "Gazlamashunoslik" darslik Toshkent, 2014-125 b.

3. Patxullayev S.U., Islambekova N.M., Khaydarov S.S. Improvement of the Method for Unloading Cocoons// J. "IJARSET" International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and Technology -2020, -Vol. 7- Issue 2 -N. 12951-12956.

4. Шустов Ю.С. Основы Текстильного материоловидения -Масква. 2007. -157 б.

5. Текстильное материоловедения Лабораторный практикум / Шустов Ю.С., Кирюхин С.М -Масква. 2016. -218 б.

7. Кирюхин С.М., Шустов Ю.С. Текстильное материоловедения-Масква. 2011. -186 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.