Научная статья на тему 'ИТЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ ДАВОМИЙЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ, АСРАШ ВА БОҚИШНИНГ САМАРАДОРЛИГИ'

ИТЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ ДАВОМИЙЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ, АСРАШ ВА БОҚИШНИНГ САМАРАДОРЛИГИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
408
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
арлон / мас / овчаркалар / доберман-пинчер / боксёр / эрдельер / кора терьер / дог / сенбернар / ньюфаунленд / този / лайча / сеттер / пойнтер / лайка / исковуч / бўрибосар / кавказ / мўгул / шотланд / гижжа / гельминтозлар / қирма темиратки / қўтир / arlon / mas / shepherd / doberman pinscher / boxer / erdeler / bark terer / dog / St. Bernard / nyufaunland / tosi / wolf / setter / pointer / laika / iskovuch / boribosar / caucasus / mogul / scotland / worm / helminths / cattle / scabies.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — А.Э.Янгибоев, А.А.Эргашев, А.А.Норимов

Ит ҳайвонлар орасида енг содиқ ҳайвондир. Итлар инсоният учун енг ноёб, фойдали ва ниҳоятда мукаммал топилмалардан биридир. Одамлар итларнинг ғайриоддий ақл-идрокини, ҳидни, муҳаббатни, ешитиш қобилиятини, тез йугуришини ва чидамлилигини олдиндан билиб, уларни бошқа ҳайвонларга қараганда ўзларига яқинлаштирдилар

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

EFFICIENCY OF SUSTAINABILITY, CARE AND FEEDING OF DOGS

A dog is the most faithful animal among animals. Dogs are one of the most unique, useful and extremely perfect finds for humanity. Humans foresaw the extraordinary intelligence of dogs, their keen sense of smell, love, hearing, fast running and endurance, and made them closer to themselves than other animals.

Текст научной работы на тему «ИТЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ ДАВОМИЙЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ, АСРАШ ВА БОҚИШНИНГ САМАРАДОРЛИГИ»

Scientific Journal Impact Factor

R

УДК 636.25

ИТЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ ДАВОМИЙЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ, АСРАШ ВА БО^ИШНИНГ САМАРАДОРЛИГИ

А.Э.Янгибоев

Самарканд ветеринария медицинаси институтининг Тошкент филиали Катта укитувчиси А.А.Эргашев

Самарканд ветеринария медицинаси институтининг Тошкент филиали ассистенты А.А.Норимов Давлат Божхона Кумитаси МКМ майори

Аннотация. Собака - самое верное человеку животное среди животных. Собаки - одна из самых уникальных, полезных и чрезвычайно совершенных находок для человечества. Люди предвидели чрезвычайный интеллект собак, их острое обоняние, любовь, слух, быстрый бег и выносливость, и сделали их ближе к себе, чем другие животные.

Ключевые слова: арлон, мас, овчаркалар, доберман-пинчер, боксер, эрделер, кора терер, собака, сенбернар, нюфаунланд, този, лайча, сеттер, пойнтер, лайка, исковуч, борибосар, кавказ, могул, шотландия, глист, гельминты, скотины , чесотка.

Annotation. A dog is the most faithful animal among animals. Dogs are one of the most unique, useful and extremely perfect finds for humanity. Humans foresaw the extraordinary intelligence of dogs, their keen sense of smell, love, hearing, fast running and endurance, and made them closer to themselves than other animals.

Keywords: arlon, mas, shepherd, doberman pinscher, boxer, erdeler, bark terer, dog, St. Bernard, nyufaunland, tosi, wolf, setter, pointer, laika, iskovuch, boribosar, caucasus, mogul, scotland, worm, helminths, cattle, scabies.

Аннотация. Ит уайвонлар орасида енг содиц уайвондир. Итлар инсоният учун енг ноёб, фойдали ва ниуоятда мукаммал топилмалардан биридир. Одамлар итларнинг гайриоддий ацл-идрокини, уидни, мууаббатни, ешитиш цобилиятини, тез йугуришини ва чидамлилигини олдиндан билиб, уларни бошца уайвонларга цараганда узларига яцинлаштирдилар.

Калит сузлар: арлон, мас, овчаркалар, доберман-пинчер, боксёр, эрдельер, кора терьер, дог, сенбернар, ньюфаунленд, този, лайча, сеттер, пойнтер, лайка, исковуч, бурибосар, кавказ, мугул, шотланд, гижжа, гельминтозлар, цирма темиратки, цутир.

Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423

КИРИШ

ИТ (Cams familiaris) - бурисимонлар оиласига мансуб уй хайвони. Хдмма мамлакатларда таркалган. Хрзирги даврда айрим хабарларга кура ер шарида тахминан 500 млн. ит хисобга олинган. Шулардан 100 млн. итлар безатки (декоратив) деб хисобланади. Бу итларнинг хаммаси 400 зотдан ортикни ташкил этади. Халкаро кинология федерацияси (FCI) тартиби буйича хар бир зотга узининг стандарти мавжуд. Ёввойи аждоди бурилар хисобланади. Мезолит даврида (мил.ав. 15-10 минг йил) хонакилаштирилган. Итларнинг хид билиш, эшитиш ва куриш органлари, шунингдек, мияси яхши ривожланган. Итларда 42 тиш булиб, козик тиши нихоятда мустахкам. Ургочиси 7-8 ойда, эркаги 10-12 ойда жинсий вояга етади, эркак Ит арлон деб аталади, канжиклари (ургочилари) йилига икки марта куйикади.

Бугозлик даври 58-65 кун. 1-2 тадан 12-18 тагача тугади. Итнинг янги тугилган боласи кучук дейилади. Кучук болалар кур, кар, тишсиз тугилади. Кузи 10-14 кундан кейин очилади, 5-8 кундан кейин кулоклари эшита бошлайди, сут тишлари 20-30 кунда чикади. Онасини 1-1,5 ой эмади, сунгра бошка овкатларни хам еяверади. Итлар 12-15 йил баъзи зотлари 17 йилгача яшайди. Итларнинг буйи 16-18 см дан 100 см гача, вазни 600 г дан 90 кг гача боради. Уй итлари ёввойилашиши хам мумкин. Итларнинг ёввойи холда яшайдиган ягона тури динго ити, асосан, Австралияда таркалган.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Ит 3 та асосий гурухга: хизмат итлари, овчи итлар, декоратив итларга булинади. Хизмат итлари курикчилик ва махсус хизматлар (харбий, кидирув, коровуллик, юк ташиш)ни бажаради. Улар бойлок, буш ёки алохида катакларда (хоналарда) бокилади. Уларнинг зотлари куп. Мас, овчаркалар, доберман-пинчер, боксёр, эрдельер, кора терьер, дог, сенбернар, ньюфаунленд. Бу турдаги итлар буйчан, шароитларга бардошли, одам буйрукларига ва машкларга тез урганади.

Улар жанг майдонларида ярадорларни кидириб топиш ва олиб чикиш, алока ишлари, миналарни, наркотик моддаларни топиш каби ноёб ишларни бажаришга кодир.

Узбекистонда хизмат итларидан Шаркий Европа овчаркалари кенг таркалган. Инсон учун энг якин ёрдамчи Итлар чупон итлари хисобланади. Бундай итлардан бурибосар, Кавказ, мугул, шотланд овчаркалари чорва подаларини бурилардан куриклаш, поданинг таркалиб кетишига йул

654

Scientific Journal Impact Factor

R

куймайдиган «подачилик» вазифаларини бажаради. Итлар чекка Шимолда чанага кушиб, транспорт воситаси сифатида ишлатилади (10-12 ит кушилган чанада 400-500 кг юкни бир суткада 80-100 км масофага етказиши мумкин).

Овчи итлар гурухига мансуб 100 дан ортик зот мавжуд, този, лайча, сеттер, пойнтер, лайка, исковуч ва бошкалар. Булар ёввойи хайвон ва паррандаларни топиб, овчиларга ёрдамлашади. Овчи итлар билан спорт мусобакалари хам утказилади.

Уйда асраладиган декоратив итлардан узун жунли барок итлар, жингалак жун барок итлар, балонка, пакана зотли терьер, пудель, шпиц, пекин ва япон итлари, мопелар кенг таркалган. Улар деярли хужалик ахамиятига эга эмас ва уларни факат ит ишкибозлари урчитади ва бокади.

Итлар гижжа, гельминтозлар, кирма темиратки, кутир, кутуриш каби юкумли касалликлар билан огрийди. Бу касалликлар итдан одамларга юкиши хам мумкин. Шу сабабли, итлар хамиша ветеринария назоратида туради, хар йили улар профилактика максадларида кутуришга, кучуклар эса улатга карши эмланиши лозим.[1]

Итлардан фойдаланиш давомийлигини таъминлаш максадида куйидагиларга алохида ахамият бериш максадга мувофик хисобланади:

Тоза хаво. Итлар сакланадиган барча биноларда (вольерлар), машгулот утказиладиган, сайр килдириладиган жойларда тоза хаво етарлича булишини таъминлаш лозим. Хдтто, елвизаклар хам булмаслиги керак, курук ва совук об-хавода, айникса иссикда хаво намлиги керагидан ортик булиши итлар учун зарарли хисобланади.

Асосан турли газлар ишлаб чикариш чикиндилари вольерлар уз вактида яхши тозаланмаслиги окибатида ит ахлатлари, озука колдиклари ва бошкалар узларидан сийдик таркибида буладиган еритсал модда (мочевина) ажрата бошлаб хавони захарлайди. Вольерларни шамол йуналишига карама-карши куриш ва унинг атрофида хар хил дарахт ва усимликлар устириш хавони тоза саклаб туришда катта ахамият касб этади.

Бино ва вольерларни санитария холатини саклаш максадида дезинфекция: Ташки кузгатувчи касалликларни йук килиш бактерия вирус касалликларини олдини олиш ва дератизация: Х,ар-хил кемирувчиларни йук килиш максадида кулланилади. дезинсексия, дезакаризация; Х,ар-хил зарарли хашоратларни ва ургимчаксимонларни купайишини олдини олиш максадида тартибли равишда режали тадбирлар утказилиб турилади.[2][5]

Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423

Итларни тозалаш. Теридаги турли ёт нарсаларни, ит жунларини казгоклардан, ифлослик ва чанглардан тозалаш теридаги паразитларни йукотиш, шунингдек, моддалар алмашинувини яхшилашга ёрдам беради, терини хар хил касалликлардан химоя килади. Тозалаш ишлари махсус жойларда озиклантиришдан олдин утказилади. Шунингдек, итни сайр килдириш ва машгулот вактида жунлари жуда ифлосланиб кетган булса, кушимча тозалаш ишлари олиб бориш хам мумкин. Тозалашдан олдин ит синчиклаб куздан кечирилади. Бунда айникса хашорат, жарохат, яра ва шикастланишлар йуклигига ишонч хосил килиш керак. Тозалашда тарок унг кулга олиниб, бош, буйин, елка ва дум жунлари таралади. Шундан сунг чутка билан жунлар яхшилаб тозаланади. Х,ар сафар чутка олдин енгил босилган холда жун толаларига карама-карши йуналтирилган холда ишлатилади, сунгра каттикрок босилган холда жун толалари йуналиши буйлаб харакатлантирилади. Айникса, боши, кулоклари, буйни яхшилаб тозаланаиб жуни силанади. Куз, кулоклари тоза дока ёки пахтали тампон билан артилади. Зарурият булган вактда дока (тампон) тоза сувда намланиб олинади. Жунсиз жойлар ёки тананинг жуда ифлос жойлари латта ёки похол билан артилади.[2][3]

Агар жунлар узун булса уни тез-тез тозалаб туриш лозим. Шундай килинмаса, улар ифлосланиб кетади, бу эса итнинг харакатланишига халакит беради, окибатда огриклар пайдо булиши, у ишламай колиши ёки касалланиши мумкин.

Хизмат итларини парваришлашда ишлатиладиган анжомлар

Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423

Катта тарок чуткаси Тарок Тиш чутка Тирнок кайчи Тирнок эгов

Туллаш вактида тозалаш ишлари эхтиёткорлик билан олиб борилиши лозим. Чунки бу пайтда ит териси турли механик таъсирларга ута сезгир булади. Ёши катта итларда бахорги туллаш вактида кишги юшмок жунлар ва калин жун ости катлами тушиб кетади, кузги туллаш узокрок давом этади. Бунда ёзги жунлар калин кишки жунларга алмашади.[4]

Ушбу тадбир нихоясига етгач, тукилган жунлар йигиштириб олиниб йукотилади, кирланган асбоб-ускуналар тозаланади. [2][3][5]

Чумилтириш. Итлар факат ёз ойларида чумилтирилади. Бунда сув тоза, харорати эса 20 даража ва ундан юкори булиши мумкин. Чумилтириш итлар организмини чиниктиради, асаб фаолият ижобий таъсир этиб, ёш итларда харакатланиш ва нафас олиш тизими ривожланишига ёрдам беради. Бу тадбир асосан, тушликдан сунг, озиклантириш олдидан утказилади. Чумилтириш давомийлиги 3-5 дакика булиб, у аста-секин узайтириб борилади. Иссик, жазирама вактлар хар куни чумилтириш, бунда итни сувга узи эркин тушишига ургатиш керак. Одатда улар сувга машгулот пайтида тушадилар.[2] [5]

Сайр килдириш - катта ва ёш итларнинг харакатланиши учун жуда мухим хисобланади. Сайр 30-40 дакикадан ошмаслиги керак.

Тасмасиз сайр килдириш энг макбули хисобланади. Питомникда уларни сайр килдирадиган махсус майдонлар булиши талаб килинади.

Сайр килдирмаслик ёки кам вакт сайр килдириш организмнинг касалликларга чидамлилигини пасайтиради, моддалар алмашинувини издан чикаради, иштаха пасаяди, жинсий фаолият сусаяди ва айрим холларда тери касалликлари келиб чикади. Бу эса хизмат итларидан фойдаланиш давомийлигига салбий таъсир этади. Шунинг учун уларни уз вактида ва мунтазам сайр килдириб туриш лозим. [2]

Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423

Калта тасма Узун тасма ва занжир тасма Калта занжир тасма

Чаримли кукрак тасма. ТумшуFбоF. Чаримли тасма Озукалар тури. Озукалар асосан икки турга булинади: хайвон ва усимлик махсулотларидан тайёрланган озукалар. Улар узи таркиби билан организмга кимёвий таъсири буйича бир биридан фаркланади.

^айвон махсулотларидан тайёрланган озукаларга гушт, гушт махсулотлари, ёглар, сут, сузма, тухум, балик ёги, суяк уни ва бошкалар киради. Булар асосий озукалар хисобланиб оксилларга бойлиги, таркибида минерал, туз, сув ва витаминлар мавжудлиги билан тавсифланади.

Бу озукалар яхши хазм булади (уртача 90-95 фоиз). Улардаги етишмовчиликлар углеводлар куп эмаслиги ва кам калориялигидир.

Усимлик махсулотларидан тайёрланган озукаларга нон, сабзавот, илдизмева, кукат ва ёрма (кепак) лар киради. Улардан тайёрланган озукалар углеводлар, минерал тузлар, «С» ва «В» витаминларига бойдир. Етишмовчилиги - унча яхши хазм булмаслиги (уртача 85-90 фоиз) ва таркибида оксилларнинг куп эмаслигидир.

Шунинг учун итларни хайвон ва усимлик махсулотларидан тайёрланган озукалар аралашмаси билан озиклантириш максадга мувофикдир.

Озука махсулотларини бахолаш унинг туйимлилик даражаси билан аникланади туйимлилиги эса унинг озукавий, биологик ва энергетик бахоларига богликдир.

Махсулотни озукавий бахолаш витаминлар, минерал тузлар, ёглар, углевод ва оксилларнинг микдорий таркиби, биологик бахолаш эса уларда оксиллар, ёгларнинг тулик микдорда сакланиши билан белгиланади.

Хдйвон махсулотларидан тайёрланган озукалар оксилларга бой манба хисобланади. Хизмат итларининг бир кеча-кундузли рациони куйидагича тузилади:

Итларни озиклантириш учун деталлаштирилган рацион (суткасига, бир бошга)

Т/р Махсулотлар Микдори (граммда)

Катта ёшдаги 4 ойликкача булган кучук болалари

номи итлар

1 Гушт 400 200

2. махсулотлари 600 300

3. Ёрмалар 300 100

4. (Крупа) 13 10

5. Картошка, 15 10

6. сабзавотлар - 500

7. 15 10

Хайвон ёFи

ёки маргарин

Ош тузи

Сут

Суяк уни

Асосий рационга саримсок пиёз (хафтада 3 марта, инвазиянинг олдини олиш максадида), пиво ачиткиси, тухум сариги (витаминлар манбаи сифатида) ва бур (минерал тузлар манбаи сифатида) кушиб бериш тавсия этилади.

Кучук болалар ва хаста итларни озиклантиришнинг уз маъёрлари мавжуд. Масалан кучук болаларни сут ва гушт билан 3 хафталигидан сунг озиклантириш максадга мувофикдир.

Озик-овкат махсулотларининг сифати. Итларни озиклантириш учун олинадиган озукалар сифатли булиши керак. Бунда уларнинг ранги, хидига эътибор берилади. Гушт кундаланг кесилганда ранги пушти ёки кизил рангда

булиши керак. Сифатсиз гуштни унинг ёкимсиз хиди ва бошка хусусиятларидан аниклаш мумкин. Гушт ветеринария-санитария талабларига жавоб бериши лозим, агар аксинча булса, бериш катъиян ман этилади. [1][2][3][5]

Love-Dog Classic — истеъмолга тайёр булган озука булиб, осон чайналади ва хазм булади, нозик ва ёкимли мазага эга. Таркибида итларнинг меъёрда ва соглом ривожланиши учун итлар организмининг талабларига мос келувчи, микдорий ва фоиз хисобида меъёрлаштирилган, зарур булган барча туйимли моддалар мавжуд.

Кафолатланган аналитик таркиби: оксил 20 %, ёг 15,5 %, намлиги 10 % дан ортик эмас, толалар 2 %, кул 6 %, кальций 1,1 %, фосфор 0,8 %, туз 1,1 %, витамин A 10000 ХБ/кг, витамин D3 1200 ХБ/кг, витамин Е 70 ХБ/кг. Курсатилган таркибдан йул куйилган фарклар 3% дан ортмаслиги керак.

Метаболик энергия 3600 ккал/кг.

Хизмат итларини «Pedigree»,»4anu» «Love-Dog Classic» ва бошца курук озуцалар билан озицлантириш меъёри:

Итнинг вазни 5 кг 10 кг 15 кг 30 кг 4 0кг 6 0кг

1 кунда/гр 11 0 19 0 25 5 43 5 5 34 7 25

«Pedigree», «Чапи» ва бошка курук озукалар билан озиклантиришда итларни юкорида курсатиб утилган озукалар билан озиклантирилади. Вальерларда эса доимо алохида идишда сув булиши керак.[3][5]

ХУЛОСА

Итларининг нормал хаёт кечириши ва белгиланган вазифаларни бажариши учун кушимча озик моддалар талаб этилиб, буни озука рационларини тузишда инобатга олиш зарур булади. Ит мускулларининг ишлаши жараёнида организмда энергия, оксил, ёг, углевод, минерал моддалар ва витаминларнинг сарфланиши ошади. Мехнат жараёни канчалик огир булса, озик моддаларга булган талаб хам шунчалик юкори булади. Хдмма хизмат итлари бир хил вазифани бажариши вактида бир хил микдордаги энергияни сарф килмайди. Бажариладиган ишга сарфланадиган энергия микдори итни ургатиш, шунингдек чарчаш даражасига ва бундан ташкари хайвоннинг индивидуал хусусиятлари - зоти ва тана тузилишига хам боглик булади. Тинч холатда турганидан итга нисбатан фаолият

курсатаётган хизмат итлари иш учун 30 % дан купрок энергия сарф килади Итларни саклаш учун хоналарни куришда, улар у ерда вактининг куп кисмини утказишини инобатга олиш лозим. Шунинг учун хоналар бир катор талабларга жавоб беришлари керак: итларни ёмгир, шамол, чанг, киш совуги ва ёз иссигидан химоя килиш, бегона одамлар, дайди ва ёвойи хайвонлар хамда кучли шовкинлардан (утаётган автомобиллар ва бошк.) химоя килиш. Хоналар атроф ердан баландрок ва курук, одамлар яшайдиган, чорвачилик ва хужалик курилмалардан йирокрок жойларда курилиши лозим. Хоналар етарлича кенг, курук, ёрук, хавоси тоза булиши керак. Шамол, чанг ва куёш нурлари таъсиридан хаддан зиёд кизиб кетишидан химоя килиш максадида унинг атрофида кукаламзорлар булиши максадга мувофикдир.

АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ(REFERENCES)

1. "Узбекистон миллий энциклопедияси" Тошкент 2010 йил

2. "Кинология асослари" Тошкент шахар 2006 й

3. Зубко В.Н. "Служебное собаководство" Москва 1987 г.

4. Ерасулимский Е.Л. "Итларни экстерери ва унинг бахолаш"

5. Москва, 2002.

6. Стекольников А.А. "Озиклантириш ва ит ва мушук касалликлари": кулланма. - СПб: Публишер "Лан", 2005..

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.