Научная статья на тему '«Табиатшунослик» фанини ўқитишда «Тушунча», «Тасаввур», «Таҳлил» ва «Таққослаш» категорияларидан самарали фойдаланишнинг методик шароитлари'

«Табиатшунослик» фанини ўқитишда «Тушунча», «Тасаввур», «Таҳлил» ва «Таққослаш» категорияларидан самарали фойдаланишнинг методик шароитлари Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
513
130
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
табиатшунослик / тушунча / анализ-синтез / таққослаш / таффакур / дидактика / методика / бошланғич таълим / кузатиш / природоведение / понятие / анализ-синтез / сравнение / сознание / дидактика / методика / начальное образование / наблюдение

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Ширинов Музаффар Кучарович

Ҳар бир фанни ўқитишнинг ўзига хос бўлган тушунча ва категориялари мавжуд. Мақолада «Табиатшунослик» фанини ўқитишда «тушунча», «тасаввур», «таҳлил» ва «таққослаш» категорияларидан самарали фойдаланишнинг методик шароитлари ҳақида сўз юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

МЕТОДИЧЕСКИЕ УСЛОВИЯ ПРИМЕНЕНИЯ КАТЕГОРИЙ «ПОНЯТИЕ», «ВООБРАЖЕНИЕ» «АНАЛИЗ» И «СРАВНЕНИЕ» В ПРЕПОДАВАНИИ ПРЕДМЕТА «ПРИРОДОВЕДЕНИЕ»

В преподавании каждого предмета имеются свои понятия и категории. В статье идёт речь о методических условиях применения категорий «понятие», «воображение», «анализ» и «сравнение» в преподавании предмета «Природоведение».

Текст научной работы на тему ««Табиатшунослик» фанини ўқитишда «Тушунча», «Тасаввур», «Таҳлил» ва «Таққослаш» категорияларидан самарали фойдаланишнинг методик шароитлари»

Ширинов Музаффар Кучарович,

А.Авлоний номидаги Халк таълим тизими рах,бар ва мутахассис ходимларини кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш институти 1-боскич таянч докторанти

«ТАБИАТШУНОСЛИК» ФАНИНИ УКИТИШДА «ТУШУНЧА», «ТАСАВВУР», «ТАЩЛ» ВА «ТАККОСЛАШ» КАТЕГОРИЯЛАРИДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШНИНГ МЕТОДИК ШАРОИТЛАРИ

ШИРИНОВ М.К. «ТАБИАТШУНОСЛИК» ФАНИНИ УКИТИШДА «ТУШУНЧА», «ТАСАВВУР», «ТАЦЛИЛ» ВА «ТАК,К,ОСЛАШ» КАТЕГОРИЯЛАРИДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШНИНГ МЕТОДИК ШАРОИТЛАРИ

Хар бир фанни укитишнинг узига хос булган тушунча ва категориялари мавжуд. Маколада «Табиатшунослик» фанини укитишда «тушунча», «тасаввур», «тах,лил» ва «таккослаш» катего-рияларидан самарали фойдаланишнинг методик шароитлари х,акида суз юритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: табиатшунослик, тушунча, анализ-синтез, таккослаш, таффакур, дидактика, методика, бошланFич таълим, кузатиш.

ШИРИНОВ М.К. МЕТОДИЧЕСКИЕ УСЛОВИЯ ПРИМЕНЕНИЯ КАТЕГОРИЙ «ПОНЯТИЕ», «ВООБРАЖЕНИЕ» «АНАЛИЗ» И «СРАВНЕНИЕ» В ПРЕПОДАВАНИИ ПРЕДМЕТА «ПРИРОДОВЕДЕНИЕ»

В преподавании каждого предмета имеются свои понятия и категории. В статье идёт речь о методических условиях применения категорий «понятие», «воображение», «анализ» и «сравнение» в преподавании предмета «Природоведение».

Ключевые слова и понятия: природоведение, понятие, анализ-синтез, сравнение, сознание, дидактика, методика, начальное образование, наблюдение.

SHIRINOV M.K. METHODICAL CONDITIONS FOR THE APPLICATION OF CATEGORIES OF «CONCEPT», «IMAGINATION» »ANALYSIS» AND «COMPARISON» IN THE TEACHING OF THE NATUREOLOGY SUBJECT

In the teaching of each subject there are concepts and categories. This article deals with the methodological conditions for the categories of «Concept», «Imagination» «Аnalysis» and «Comparison» application in the teaching of the Natureology subject.

Keywords: natural history, concept, analysis - synthesis, comparison, consciousness, didactics, methodology, primary education, observation.

Узлуксиз таълим малакали, рацобатбардош кадрлар тай-ёрлашнинг асоси булиб, унинг барча турлари цамда улар таркибида уциб-урганиладиган уцув предметлари мазмуни орасидаги илмий-услубий жицатдан асосланган вертикал цамда горизонтал узвийлик, изчиллик ва узлуксизликни таъ-минлаш бугунги кун педагогикасининг долзарб муаммолари-дан бири цисобланади.

Хар бир таълим тури ва боскичи узига хос хусусиятларга эга булиб, олдингисидан кей-ингисига утишда таълим жараёни самарали кечиши учун унинг аник илмий-дидактик асосларини ишлаб чикиш лозим булади. БошланFич таълимда укитиладиган «Табиат-шунослик» фани бошка фанлар билан чамбар-час боFликлиги, укувчиларнинг атроф-мух,итга булган муносабатини шакллантиришга х,измат килади. Табиатшунослик фанини укитишда бошланFич таълим мутахассисларини тайёрлаш ва малакасини оширишда укитиш жараёнида укитишнинг «Тушунча», «Тасаввур», «Тах,лил» ва «Таккослаш» категорияларидан самарали фой-даланишнинг методик шароитлари таълим маз-мунига мос равишда, уларнинг олдига куйилган максадларидан келиб чикиб, укитишнинг дидактик хусусиятларини х,исобга олиш зарур.

Замонавий дидактикада илмийлик, изчиллик, кургазмалилик, назария ва амалиёт узвийлиги, онглилик каби тамойиллар мавжуд.

Таълим жараёнини самарали ташкил килиш ва унда муайян ютукларга эришиш бир катор омилларга боFлик. Ана шундай мух,им омиллар-дан бири жах,он дидактикасида тан олинган ва давр синовидан утган таълим тамойил (прин-цип)лари х,исобланади. Педагогикада куйидаги дарс утишнинг умумий тамойиллар тизими ишлаб чикилган1:

1) онглилик ва фаоллик — билимни урганувчилар томонидан онгли равишда ва фаол катнашиб эгаллашлик;

2) кургазмалилик — «юз маротаба эшит-гандан бир маротаба курган яхши» тамойили-дан келиб чикиб, билим беришда турли-туман кургазма куроллардан самарали фойдаланиш;

3) тизимлилик ва мунтазамлилик — билимни маълум бир тизимда ва узлуксиз равишда бериб бориш;

1 Мавлонова Р., Рахманкулова Н., Матназарова К., Хол-матов П.., Ширинов М. Умумий педагогика. Дарслик. - Т.: «Навруз», 125 бет.

4) муста^камлик — билимни тушунарли тилда кайта-кайта такрорлаш йули билан бериш;

5) тушунарлилик — билимни х,аммага тушунарли ва х,аммабоп килиб бериш;

6) илмийлик — билимни аввалдан маълум билимлари мавжуд болаларга бериш;

7) назария ва амалиёт бирлиги — билим беришда назарий билимларнинг амалиётда ишлашини, яъни уни х,аёт билан, амалиёт билан боFликлигини курсатиб бериш.

Таълим тамойиллари бу - укитиш жараёнига куйиладиган талаблардан иборат булиб, таълим-тарбиянинг характерини белгилайдиган, унинг самарасини таъминлайдиган асосий етакчи коидалар йиFиндисидир. Хар бир фан узининг таянч тушунчалари, конуниятлари, тамойиллари, коидалари тизимига эга. Айнан мана шу х,олат унинг фан сифатида эътироф этилишини кафо-латлайди. Фаннинг мох,иятини очиб берувчи энг мух,им, асосий тушунча категория деб аталади.

Табиатшунослик фанини укитишда «Тушунча», «Тасаввур», «Тах,лил» ва «Таккослаш» категорияларидан самарали фойдаланишнинг методик шароитларида, дидактика тамойилларга буйсинди2.

Тушунча - нарса ва х,одисаларнинг мух,им хусусиятлар, алокадорлари ва муносабатларни акс эттирувчи тафаккур шакли. Тушунча х,иссий билиш шакилларидан фарк килиб, инсон мия-сида туFридан-туFри акс этмай у таккослаш, анализ синтез, абстракциялаш, умумлаштириш каби мантикий усуллардан фойдаланилган х,олда х,осил килинади3.

Табиатшуносликда тушунчаларнинг

узлаштиришга алох,ида эътибор каратиш лозим. Табиатшуносликдаги тушунчалар — бу умумий

2 Нуриддинова М.И. Табиатшуносликни укитиш мето-дикаси: услуб ва шакллари (муаммоли лекциялар курси). - Самарканд: СамДУ, 2003. - 24 бет.

3 Фалсафа: энциклопедик луFат / УзР ФА, И.Муминов номидаги фалсафа ва хукук ин-ти. -Т: «Узбекистан мил-лий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2010. -262-бет.

мухим белгилари билан бирлаштирилган объ-ектлар, ходисалар, жисмларнинг бутун гурухи т^рисидаги умумлашган билимлардир.

Чунончи, «усимликлар» тушунчасига барча усимликлар учун умумий булган мухим белгилари билан бир гурухга бирлаштирилган хар хил нарсалар киради. Уларнинг хаммаси усади; ривожланади, нафас олади, купаяди, яъни тирик организмлар хисобланади.

Тасаввур - (арабча - уйлаш, хаёл килиш, куз олдига келтириш; уйлаб зехнда гавдалантириш) Нарса, ходиса ва шулар каби хакида киши онги-хаёлидаги маълумот, билим, тушунча1.

Тушунчаларни тасаввурлардан фарк кила билиш керак. Тасаввур - бу сезги органлар фао-лиятининг, хотиранинг ёки тасаввур килишнинг махсулидир. Тушунча — тафаккур махсули хисобланади. Тушунчалар кабул килинадиган ва тасаввур этиладиган нарсалар устида фикр юри-тиш натижасида вужудга келади.

Масалан, кушни тасаввур килиш учун унга караш кифоя. Уша куш туFрисида тушунча хосил килиш учун эса аник билимлар ва уларни тизим-лаштириш буйича фикрлаш керак булади.

Кабул килиш ва тасаввурлар айрим нарса-ларнинг киёфасидир. Тушунчалар эса бутун нарсалар синфига тааллукли умумлашган мазмунни акс эттиради.

Масалан, «барг» тушунчаси дарахт, бута, ут усимликлари усадиган хамма баргларга тааллу-клидир. Тасаввурлар тушунчаларнинг сезгили асоси хисобланади, бирок тасаввурлар билан тушунчалар уртасида кескин чегара йук. Тасаввурлар мазмуннинг бойиб бориши ва уларда нарсаларнинг мухим хоссаларини тобора купрок акс эттириб бориши билан умумлашади ва тушунчаларга айланади. Айни вактда тушунча уз-узидан вужудга келмайди.

У ёки бу нарса ёки табиат объектлари туFрисида тасаввурларнинг булиши хали улар туFрисида тушунчадан далолат бермайди. Тушунча купгина айрим ходисаларнинг мухим белгиларини умумлашгани сифатида хосил булади.

Мактабда укишнинг биринчи йилида бола-лар атроф олам билан танишиш укув китоби-дан эртак ва хикояларни укиш, табиатдаги куза-тишлар асосида усимлик ва хайвон организм-

1 Узбек тилининг изохли луFати. 4 жилд. - Т.: «Узбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2008. - 7 бет.

лари туFрисида умумий оддий табиатшунослик тушунчаларини оладилар.

Умумий тушунчаларни шакллантиришда укитувчи2:

• объектларни максадга йуналган холда кабул килиб олинишини ташкил килиши;

• табиат жисмлари ва ходисалари туFри-сидаги хар бир янги тушунчани тахлил килиши ва барча нарсаларда, илгари узлаштирилган-ларда такрорланадиган мухим белгиларни ажратиши;

• иккинчи даражали унча мухим булмаган барча белгиларни мавхумлаштириш, бунинг учун унча мухим булмаган турланадиган бел-гили, лекин мухим белгиларини саклаган (масалан, лола ва бинафша, бойчечак ва лола) нарса-лардан фойдаланиши лозим.

Табиатшуносликда тушунчаларини шакллантиришда хар хил психологик фикрлаш жараён-ларга: диккат, хотира, тахлил, синтез, таккослаш, мавхумлаштириш, аниклаштириш, умумлашти-риш кабилардан фойдаланишга алохида ахамият бериш керак3.

Табиатшунослик дарсларида дарслик тек-стини тиклашда (эсга олишда) тахлилни, син-тезни умумлаштиришни талаб килувчи саволлар бериш керак. Жавобда синтезни талаб килувчи, тушунчаларни кенгайтирувчи саволлар алохида ахамият касб этади.

Куйидаги саволлар мисол булиши мумкин:

- Чулда яшовчи хайвонларнинг кайси мос-ланишлари уларга кур^окчиликка ва жазирама иссикка чидашга ёрдам беради?

- Нима учун Кора денгиз сохилларида иссик иклимий мамлакатларнинг усимликлари усиши мумкин?

- Дашт ва чул табиатининг ухшашлиги нимада?

- Нима учун тундрада катта дарахтлар усмайди?

Тушунчаларни ривожлантирувчи саволлар тизими табиий нарсаларни жадвалдаги уларнинг тасвири билан таккослашни, схемалар чизишни, доскада уларни расм ва гербарийлардан монтаж килишни уз ичига олади. Масалан, шундай саволлардан куйидагилар булиши мумкин:

2 Гайдаров К., Нишонов С. Табиатшунослик асослари ва болаларни атроф-табиат билан таништириш. - Т.: «Укитувчи» нашриёти, 1992. - 52 бет.

3 Давлетшин М.Г., Дустмухамедова Ш., Мавланов М., Туйчиева С. Ёш даврлари ва педагогик психология. Методик кулланма. - Т.: Низомий номидаги ТДПУ, 2004. -41 бет.

• Чигит экилгандан кейин чигитда нималар руй беради?

• К,иш вактида дарахт билан бутани бир-биридан кандай ажратиш мумкин?

• Табиатда сув айланишининг схематик тас-вирини беринг.

Укитувчи тушунчалар таркибини билиб, уларни мантикий тафаккур ва нуткни ривожлан-тириш табиатшунослик тасаввурлари ва тушун-чаларини шакллантиришда тафаккур ва нутк катта роль уйнайди.

Тушунчаларни шакллантиришда шуни назарда тутиш керакки, тушунча айрим эле-ментларда таркиб топади. Чунончи, «тепалик» тушунчаси куйидаги элементлардан: чуккиси, таги, тик ёнбаFирлик, ётик ёнбаFирлик кабилар-дан таркиб топади. «Дарё» тушунчаси куйидаги унсурларни: куйилиш жойи, боши (бошланиши), узани, унг ва чап кирFOFи кабиларни уз ичига олади.

Табиат объектлари ва ходисалари туFрисида туFри тушунча хосил килиш учун аввал улар устида кузатиш, кейин уларнинг тасвирини (сурат, жадвал, харита, схема) караб чикиш, укитувчининг хикояси ёки сухбатини эшитиш ва олинган тушунчани дарслик буйича мустах-камлаш керак. Укитувчининг максадга йуналган иши тушунчаларнинг муваффакиятли шакллани-шига ёрдам беради1.

Тушунчалар умумлаштириш, яъни умумий хоссаларга эга булган жисм ва ходисаларни бир-лаштириш жараёнида шаклланади. Умумлаштириш, агар нарса ва ходисалар мухим белгилари буйича бирлаштирилганда туFри хисобланади.

Масалан «металл» тушунчаси куйидаги: жаранглаш, иссиклик утказиш кобилияти, чиникиш, эриш каби умумий белгиларга эга. Дарсларда хилма-хил методик услубларни кулланиш, амалий иш, тажрибалар, кургазмали куроллардан фойдаланиш янги тушунчаларни онгли узлаштирилишини оширади. Табиатшунослик дарсларида якка тушунчалар хам мухим хисобланади. Якка тушунчалар — бу ёки бошка нарсаларга, ходисаларга хос булган якка бел-гилардир. Умумий тушунчалар атамалар билан мустахкамланса, якка тушунча - номлар ёки шахсий исм билан ифодаланади, чунки унинг номида бошка объект булмайди. Укувчилар эътиборини объектнинг умумий тушунча билан боFланишига каратмок, яъни объектнинг якка

1 Нуриддинова М.И. Табиатшунослик укитиш методи-каси. - Т.: Чулпон номидаги НМИУ, 2005. - 44 бет.

хусусиятини таъкидламок зарур; агар у табиий объекти булса, унда объектга фазовий характеристика бериш, яъни жойлашган урнини хари-тадан аниклаш керак. Табиатшунослик тушунча-ларини шакллантиришда унча умумий булмаган тушунчалардан анча умумийрок тушунчаларга олиб келиш буйича машклар катта ахамиятга моликдир. Масалан, тур доирасидаги «бури», «тулки», «йулбарс», «шер» тушунчалари авлод доирасидаги «Йирткичлар» тушунчасига киради. Бунда фарк эттирувчи хусусиятлар (тур белгилари): жунларининг ранги, тана тузилиши, харакатланиш хусусиятлари шу хайвонларнинг ташки куринишида маълум булади.

Табиатшуносликни билимларни

узлаштиришда «тушунча», «тассавур» катего-рияларига «тахлил» ва «таккослаш» категория-лар узвий боFлик холда ривожланиб билим ва куникмаларни хосил килади.

Тацлил - (тахлил арабча - тарк,алиш, (куртак) ёзиш; текшириш, суриштириш; хал килиш, очиш). Нарса, ходиса ва шу кабиларни мохият, конуният ва бошка жихатлардан текшириш, урганиш иши. Бирор нарса, маълумот ва шу кабиларни маълум нуктаи назардан урганиш, бахолаш. Бирор нарсанинг таркибини белгилаш ва унинг мохиятини тадкик этиш маъноларни беради2.

Бирор усимлик, хайвон, жонсиз табиат объекти (компас, термометр) туFрисида тушунча хосил килишда уни фикран кисмларга ажратиш, уларнинг хар бирини алохида куриб чикиш зарур. Масалан, укувчиларини эрта гулловчи усимликлар (бинафша, чучмома, лола) билан таништира бориб, укитувчи болаларга шу усимликларнинг кисмларга (илдиз, поя, барг ва гулга) ажратиш, (кейин эса хар бир кисмнинг вазифасини аниклашни, яъни тахлил килиш хисобланади. Тахлил - фикрлашнинг энг мухим услубидир, унинг ёрдамида тушунчалар шак-ллантирилади.

Таццослаш - (таккос арабча куз билан улчаш, чамалаш; киёслаш, чогиштириш) Узаро солиштириш, чогиштириш; киёс. Бир бирига киёс килмок маъносни англатади5.

Нарсаларнинг айрим элементларнни фикран ажратиш ва уларни бир бутунга бирлаштириш-дан фойдаланиб, айрим нарса ва ходисаларни

2 Узбек тилининг изохли луFати. 4 жилд. - Т.: «Узбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2008. - 41 бет.

3 Уша жойда, 40-бет.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 8

бир-бири билан таккослаш (бинафша билан лолани; чучмома билан бинафшани, бинафша билан лолани, табиатдаги мавсумий узгаришлар билан боFлик х,олда усимликлар х,аётидаги узгаришларни) оркали утказиш мумкин. Таккослаш х,ар хил белгилар: усимлик орган-лари, ташки тузилиши, йил фасллари, фойдала-нилиши ва х,.к. буйича утказилади.

Табиий материал билан иш олиб борил-ганда таккослашга, тафаккурнинг ривожла-нувчи мантикига алох,ида ах,амият берилади. Бу услубнинг мух,имлигини х,исобга олиб, уни туларок караб чикишга туFри келади. Таккослаш — бу нарса ва ходисалар уртасидаги ухшашлик ва тафовут белгиларини аниклаш демакдир.Таккослаш — аклнинг тах,лилий иши-дир. Таккослаш жараёни мураккаб ва уз ичига синтез, умумлаштириш ва хулосани олади. Укувчилар нарсаларнинг белгиларини ажрата олсалар, мух,имни унча мух,им булмагандан фарк кила олсалар, шундай шароитдаги таккослаш булиши мумкин, чунки факат мух,им белгилар буйича таккослаш мумкин булади. Таккослаш учун топшириклар тузишда куйидаги талабларга риоя килиш зарур1:

1. Факат бир-бирига дах,лли булган нарса ва ходисаларни, яъни улар уртасида ухшашлик ёки тафовут булганлигини (арча ва карагай, заранг ва чинорни) таккослаш керак.

2. Таккослаш максадга йуналган холда (маса-лан, бури ва ит, ит ва мушук) булиши. Таккослаш факат ташки белгилари буйичагина эмас, балки характери ва келтирадиган фойдаси буйича х,ам булиши мумкин.

3. Таккослаш хулоса билан тугалланиши керак. Машкни икки нарса ёки ходисани таккослаш билан бошламок зарур.

Кейин уч, турт ва х,атто купрок сондаги объектларни таккослаш мумкин булади. Таккослашни х,аммадан кура бир-бирига карама-карши куйишдан бошлаш кулай (кум сочилувчан, лой эса ёпишкок). Болалар аста-секин факат фарк киладиган белгиларнигина эмас, балки ухшашларини х,ам ажрата бошлай-дилар, ходиса ва нарсаларнинг энг мух,им белгиларини аниклайдилар. Кузатиш ва сух,батлар таккослаш учун материалдир. Таккослашга киришишдан олдин уларни кандай билиб ориш кераклигини курсатиш керак. Буни х,аммадан кура сух,бат жараёнида килиш кулай. Чунончи,

1 Нуриддинова М.И. Табиатшунослик укитиш методи-каси. - Т.: Чулпон номидаги НМИУ, 2005. -58-б.

3-синфда «Жонажон улка табиати» мавзуснини урганишда табиатдаги кузатишлардан кейин ушбу саволлар буйича сух,бат утказиш мумкин:

- Сизнинг жойингизда кайси усимликлар арик буйларидаги нам тупоркда, кайсилари арикдан узокда курук тупрокда усади?

- Усимликлар ва х,айвонлар х,аётидаги узгаришлар жонсиз табиатдаги кайси узгаришлар билан боFлик?

- Нима учун куз ойларида х,авонинг х,арорати узгаради?

- Сувда усувчи камиш курукда усадиган-ларидан ташки куриниши буйича нима билан фарк килади?

Мактаболди ер майдончасидаги гулзорда усувчи усимликларни пояси, барглари, гуллари, мевалари буйича таккослашни таклиф килиш мумкин. Таккослаш аста-секин мустакил хикоя белгиларини касб этиб боради. Таккослаш ёрдамида укитувчи укувчилар бевосита кузат-маган, яккол курмаган, кабул килиш восита-сида сезгилари сезмаган ходисалар уртасидаги боFланишларни очиб бериши мумкин. Тах,лил — бу бутунни белгиланган кисмларга ажра-тиш, махсус белгиларга булиш, ухшаш нарса-ларда тафовутни ажрата билишдир. Масалан, х,амма Fалла усимликларида илдизи, пояси, барги, гули ва меваси булади. Аммо бу бел-гиларнинг ухшашлигида, масалан, буFдой ва маккажухорида фарклар х,ам бор.

БошланFич синф укувчилари купинча нарсаларнинг, х,одисаларнинг фаолиятнинг белгиларини ажратишга кийналадилар, шу сабабли бу ишни кузатишлар билан боFлаш ёки укувчиларнинг тасаввурларига асосланиб ёки хотиралари буйича утказиш зарур.

Кузатишлар мунтазам равишда хилма-хил материалда (табиат ходисалари; уругдан усимликларнинг ривожланиши ба^орда усим-ликларнинг уЙFониши) олиб борилади. Гул ва унинг табиатда товланишини кузатиш хам укувчиларда кизикувчанликни тарбиялашга, ураб олган оламни кура билиш ва кабул кила олишга ёрдам беради. Буларнинг х,аммаси тафаккур ва нуткни ривожланишини таъмин-ловчи базадир.

Укувчилар кузатишлар жараёнида нарсаларнинг белгиларини пайкашга урганадилар. Чунончи, биринчи синф укувчилари билан очик х,авода (боFда, паркда, кир-адирларда) утказиладиган кузги сайр вактида сух,бат утказилади. Сух,бат жараёнида болалар дарахт бар-гларидаги рангларнинг узгарганини курадилар.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 8

Бyндa yлap эътибopи биp xил дapaxтлapдa paнглapнинг пacтки шox1лapдa, бoшкaлapдa юкopидaги шox1лapдa yзгapгaнлигигa, apчa Ba шyнгa ух^ш бoшкa дapxтлap ^би ycимликлapдa бapглapнинг yзгapмaй яшил x1oлдa кoлгaнлигигa кapaтилaди. ШУ caйpнинг yзидa бoлaлapгa ycимликлapнинг yлчaми, paнги, ш^кли ёки бoшкa xycycиятлapи билaн бoFлик бyлгaн нapcaлapнинг бeлгилapини aжpaтиш бyйичa тoпшиpиклap бepиш мумкин.

Шyнингдeк УШ6У нaмyнaгa Kapa6 нapcaлap-нинг бeлгилapини aжpaтиш бyйичa oFзaки ёки ëзмa мaшклap yткaзиш мумкин:

1. TapBy3, Kopa гилoc (oлчa), oлмa, пoмидop, caбзининг ш^кли, paнги, х,иди тyFpиcидa нимa-лap aйтca бyлaди?

2. Куёш, oй, юлдyзлap, элeктp лaмпaлapининг бeлгилapини aйтиб бepинг. Улapнинг умумий бeлгиcини кypcaтинг.

3. Шyндaй нapcaлapнинг нoмлapини aйтингки, yлap x1aкидa биp вaктнинг yзидa юмшoк, иccик, мoмикдaй, бaлaнд, кoмaтли, чиpoйли, шиpaли, шиpин, xyшбyй дeйиш мумкин бyлcин.

4. Бax1op Ba кузнинг: KapFa Ba мaйнaнинг; бyFдoй Ba мaккaнинг; мушук Ba итнинг, чинop Ba зapaнгнинг, oлмa Ba нoкнинг умумий бeлгилa-pини aйтиб бepинг. Бу нapcaлap фapк килaдигaн бeлгилapини aйтинг.

5. Биpop нapca, мacaлaн, кум, лoй, cyB, rpa-нитнинг биp нeчтa бeлгилapини кypcaтинг.

Кeлтиpилгaн нaмyнaлap бyйичa Укитyвчи тoпшиpик Ba мaшклap тyзaди, yлapни yтaдигaн

дapcлapдaги иш Укиш Ba кyзaтишлap билaн бoFлaйди. Бу бoFлaнишлap Уpнaтиш, yмyмлaшти-pиш Ba xyлoca чикapиш opкaли фикpлaш нaти-жacидa илгapи кypилмaгaн янги бoFлaнишлapни Уpгaнaди.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

«Taбиaтшyнocлик» фaнини Укитишдa «тyшyнчa», «racaBByp», ^х^ил» Ba «тaккocлaш» кaтeгopиялapидaн caмapaли фoйдaлaнишнинг мeтoдик шapoитлapи мух,лимлиги юзacидaн Kyйидaгилapни xyлoca килaмиз:

• «Taбиaтшyнocлик» фaнини Укитишдa Укyвчилap фи^ юpитиб, тaxlлил килaди, 3apyp бoFлaнишлapни aнклaйди, yнгa бepилгaн aник вaзифaгa мoc кeлaдигaн eчим ycлyблapини фи^н тaнлaйди Ba кyллaйди;

• Укyвчилap aклий жapaëнлap вocитacидa Уxшaш Ba фapк килyвчи нapca Ba xoдиcaлapни тaккocлaйди x1aмaдa ^у^шни Уpгaнaди;

• Укyвчилap дapc жapaëнидa x,ap xил тyшyнчa Ba мyoммaли вaзиятлapдaн фoйдaлaнишлapи opкaли мaнтикий тaфaккypлapи pивoжлaнaди;

• «Taбиaтшyнocлик» фaнини Укитишдa «тyшyнчa», <«racaBByp», ^х^ил» Ba «тaккocлaш» кaтeгopиялapидaн caмapaли фoйдaлaнишнинг мeтoдик шapoитлapи «Hимa учун?», «Hимaгa?», «Кaндaй?» caвoллapигa жaвoб тaлaб килиб, Укитyвчи бoлaлapни уз фикpлapини acocлaшгa, уз oлдилapигa caвoллap куйишга Ba тyFpи xyлo-caлap чи^ишга ypгaтaди.

Адабиётлар руйхати:

1. Бeльcкaя Е.М., Myминoв О.А. Taбитшyнocлик дapcлapи. 4-cинф Укитyвчилap учун кУллaнмa. - T.: «Укитyвчи», 1979.

2. Hypиддинoвa М.И. Taбиaтшyнocликни укитиш мeтoдикacи: уолуб Ba шaкллapи (мyaммoли лeкциялap ^pc^. - Сaмapкaнд: СaмДУ, 2GG3.

3. Xaйдapoв К., Hишoнoв С. Taбиaтшyнocлик acocлapи Ba бoлaлapни aтpoф-тaбиaт билaн тaништиpиш. - T.: «Укитyвчи», 1992.

4. Hypиддинoвa М.И. Taбиaтшyнocлик укитиш мeтoдикacи. - T.: Чyлпoн нoмидaги НМИУ, 2GG5.

5. Maвлoнoвa Р., Paxмaнкyлoвa Н., Maтнaзapoвa К., Хoлмaтoв П., Шиpинoв М. Умумий пeдaгoгикa. Дapcлик. - T.: «HaвpУз», 2G16

6. Дaвлeтшин М.Г., Дycтмyx1aмeдoвa Ш., Maвлaнoв М., Tyйчиeвa С. Ёш дaвpлapи Ba пeдaгoгик пcиxoлoгия. Meтoдик кУллaнмa. - T.: Hизoмий нoмидaги TДПУ, 2GG4.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.