Научная статья на тему 'ГЛОБАЛ ИҚЛИМ ИСИШИНИ КАМАЙТИРИШДА БИОЛОГИК РЕСУРСЛАР ОРҚАЛИ КАМАЙТИРИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ'

ГЛОБАЛ ИҚЛИМ ИСИШИНИ КАМАЙТИРИШДА БИОЛОГИК РЕСУРСЛАР ОРҚАЛИ КАМАЙТИРИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
202
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ГЛОБАЛ ИқЛИМ ЎЗГАРИШИ / "ИССИқХОНА ЭФФЕКТИ" / ЧИқИНДИ / БИОГУМУС / УНУМДОРЛИК / БИОСТАКАН / УГЛЕРОД қЎШ ОКСИДИ / ДЕГРАДАЦИЯ / УТИЛИЗАЦИЯ / "ОРОЛ" ДЕНГИЗИ / НОЁБ ЎСИМЛИКЛАР / АЛЬТЕРНАТИВ ЭНЕРГИЯ МАНБАЛАРИ / ЎРМОНЛАШТИРИШ / ДЕФЛЯЦИЯ / "ЯШИЛ қАЛқОН" / ПОЛИЭТИЛЕН / ТОЗА РИВОЖЛАНИШ МЕХАНИЗМИ / УГЛЕРОД СЕКВЕСТРИ

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Юсупов И.И.

Мақолада глобал иқлимни исиши муаммоси ҳақида фикр юритилган. “Иссиқхона эффекти” ҳодисаси таҳлил қилиниб, бу ҳодисани асосий ташкил этувчиларидан бири бўлган углерод қўш оксиди ва уни ҳосил бўлиши сабаблари ўрганилади ва уни маҳаллий шароитларда уни камайтиришда дарахт, бута ва турли ўсимликларни экиш орқали камайтириш ва бу борада инновацион ечимлардан фойдаланиш йўллари кўрсатилади. Ушбу масалани ҳал этишда ноқулай шароитларда қумли чўлларда, шўр босган ва деградацияга учраган ерларда, Орол денгизининг қуриган қисмларида, магистрал автомобил йўл ёқаларида иннавацион ечим -яъни биостаканларда етиштирилган дарахт ва экин кўчатлар экиш орқали табиатда углерод қўш оксидини камайтириш кўзда тутилади. Бу мақсадларни амалга оширишда асосан шўр ва сувсизликка чидамли бўлган дарахт ва ўсимликлар саксовул- (Haloxylon), черкез-(Salsola), ковул-(Stipa), андиз-(Elecampa), каррак-(Cousinia resinosa) каврак- (Ferula), юлгун-(Tamarix hispida), қандим-(Caliigonum), зирк-(Berberis), хандон писта- (Pistachio), мурч-(Piper nigrum) ва бошқа бир қатор ўсимликлар ва дарахтлар биостаканларда етиштирилиб, сувсиз ва кам сувли ер майдонларига экиш ғояси олдинга сурилади. Ушбу таклиф этилган технологияни қўлланилиши, натижасида ўсимлик қолдиқлари ва айрим саноат корхоналарининг чиқиндилари қайта ишланади ва ушбу чиқиндилар соф биогумус билан аралаштирилиб, пресслаш йўли билан ҳосил қилинган биостаканлар кўчатлар етиштирилади. Биостакан таркиби асосан чиқиндилардан иборат бўлиб, келгусида улар тупроқда чириб, унинг унумдорлигини оширувчи элемент бўлиб хизмат қилади. Ўзининг маълум параметрлари баландлиги, диаметри, деворларнинг қалинги, экиш юзасининг эни ва чуқурлиги, стаканнинг зичлиги ва унумдорлиги бўлган биостакан турли ноқулай жойларга олиб бориб экилиши билан аҳамиятлидир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

IN REDUCING GLOBAL CLIMATE WARMING REDUCING PROSPECTS THROUGH BIOLOGICAL RESOURCES

The article deals with the problem of global warming. The phenomenon of the "greenhouse effect" is analyzed, one of the main components of this phenomenon is studied - carbon dioxide and its causes, as well as ways of its reduction in the local environment by planting trees, shrubs and various plants and the use of innovative solutions are shown. An innovative solution is to reduce carbon dioxide emissions in nature by planting trees and seedlings grown on biofilms in sandy deserts, saline and degraded lands, in the arid parts of the Aral Sea, on roadsides. The most resistant to salinity and drought trees and plants are saxaul (Haloxylon), cherkez (Salsola), covul- (Stipa), andes- (Elecampa), carrak- (Cousinia Resinosa), kavrak- (Ferula), yulgun. - (Tamarix hispida), kandim- (Caliigonum), zirk- (Berberis), xandon pista- (pistachio), pepper (Piper nigrum) and a number of other plants and trees are grown in bio-glasses, and then the issue of replanting in dry and low-water lands moves. Application of the proposed technology, as a result of which plant residues and wastes of some industrial enterprises are processed, and these wastes are mixed with pure vermicompost, and those formed by pressing in bio-glasses are grown into seedlings. The bio-glass mainly contains waste, which in the future will rot in the soil and serve as an element that increases its fertility. Having their own parameters, such as height, diameter, wall thickness, width and depth of the planting surface, density and fertility of the bio-glass, it becomes possible to grow seeds in glasses, after which it is possible to transplant in various inconvenient places.

Текст научной работы на тему «ГЛОБАЛ ИҚЛИМ ИСИШИНИ КАМАЙТИРИШДА БИОЛОГИК РЕСУРСЛАР ОРҚАЛИ КАМАЙТИРИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ»

УДК 004.02:004.5:004.9

Юсупов И.И. катта укцтувчи Андижон машинасозлик институты Узбекистан Республикаси Андижон ша^ар

ГЛОБАЛ ЩЛИМ ИСИШИНИ КАМАЙТИРИШДА БИОЛОГИК РЕСУРСЛАР ОРЦАЛИ КАМАЙТИРИШ

ИСТЩБОЛЛАРИ

Аннотация: Мацолада глобал ицлимни исиши муаммоси уацида фикр юритилган. "Иссицхона эффекти " уодисаси таулил цилиниб, бу уодисани асосий ташкил этувчиларидан бири булган углерод цуш оксиди ва уни уосил булиши сабаблари урганилади ва уни мауаллий шароитларда уни камайтиришда дарахт, бута ва турли усимликларни экиш орцали камайтириш ва бу борада инновацион ечимлардан фойдаланиш йуллари курсатилади. Ушбу масалани уал этишда ноцулай шароитларда цумли чулларда, шур босган ва деградацияга учраган ерларда, Орол денгизининг цуриган цисмларида, магистрал автомобил йул ёцаларида иннавацион ечим -яъни биостаканларда етиштирилган дарахт ва экин кучатлар экиш орцали табиатда углерод цуш оксидини камайтириш кузда тутилади.

Бу мацсадларни амалга оширишда асосан шур ва сувсизликка чидамли булган дарахт ва усимликлар саксовул- (Haloxylon), черкез-fSalsola), ковул-(Stipa), андиз-(Е1есатра), каррак-(СошМа resinosa) каврак- (Ferula), юлгун-(Tamarix hispida), цандим-(CaШgoшm), зирк-Berberis), хандон писта-(Pistachio), мурч-piper nigrum) ва бошца бир цатор усимликлар ва дарахтлар биостаканларда етиштирилиб, сувсиз ва кам сувли ер майдонларига экиш гояси олдинга сурилади.

Ушбу таклиф этилган технологияни цулланилиши, натижасида усимлик цолдицлари ва айрим саноат корхоналарининг чициндилари цайта ишланади ва ушбу чициндилар соф биогумус билан аралаштирилиб, пресслаш йули билан уосил цилинган биостаканлар кучатлар етиштирилади. Биостакан таркиби асосан чициндилардан иборат булиб, келгусида улар тупроцда чириб, унинг унумдорлигини оширувчи элемент булиб хизмат цилади. Узининг маълум параметрлари баландлиги, диаметри, деворларнинг цалинги, экиш юзасининг эни ва чуцурлиги, стаканнинг зичлиги ва унумдорлиги булган биостакан турли ноцулай жойларга олиб бориб экилиши билан ауамиятлидир.

Калит сузлар: глобал ицлим узгариши, "Иссицхона эффекти", чицинди, биогумус, унумдорлик, биостакан, углерод цуш оксиди, деградация, утилизация, "Орол" денгизи, ноёб усимликлар, альтернатив энергия манбалари, урмонлаштириш, дефляция, "Яшил цалцон", полиэтилен, тоза ривожланиш механизми, углерод секвестри.

Yusupov I.I. senior teacher Andijan Machine-Building Institute Republic of Uzbekistan, Andijan city

IN REDUCING GLOBAL CLIMATE WARMING REDUCING PROSPECTS THROUGH BIOLOGICAL RESOURCES

Annotation: The article deals with the problem of global warming. The phenomenon of the "greenhouse effect" is analyzed, one of the main components of this phenomenon is studied - carbon dioxide and its causes, as well as ways of its reduction in the local environment by planting trees, shrubs and various plants and the use of innovative solutions are shown.

An innovative solution is to reduce carbon dioxide emissions in nature by planting trees and seedlings grown on biofilms in sandy deserts, saline and degraded lands, in the arid parts of the Aral Sea, on roadsides.

The most resistant to salinity and drought trees and plants are saxaul (Haloxylon), cherkez (Salsola), covul- (Stipa), andes- (Elecampa), carrak-(Cousinia Resinosa), kavrak- (Ferula), yulgun. - (Tamarix hispida), kandim-(Caliigonum), zirk- (Berberis), xandon pista- (pistachio), pepper (Piper nigrum) and a number of other plants and trees are grown in bio-glasses, and then the issue of replanting in dry and low-water lands moves.

Application of the proposed technology, as a result of which plant residues and wastes of some industrial enterprises are processed, and these wastes are mixed with pure vermicompost, and those formed by pressing in bio-glasses are grown into seedlings. The bio-glass mainly contains waste, which in the future will rot in the soil and serve as an element that increases its fertility.

Having their own parameters, such as height, diameter, wall thickness, width and depth of the planting surface, density and fertility of the bio-glass, it becomes possible to grow seeds in glasses, after which it is possible to transplant in various inconvenient places.

Key words: global climate change, "greenhouse effect", waste, biohumus, productivity, bio-glass, carbon dioxide, degradation, utilization, "Aral Sea", rare plants, alternative energy sources, afforestation, deflation, "Green shield", polyethylene, clean development mechanism, carbon sequestration.

Kiipiiw

Y36eKHCTOH Pecny6nHKacH npe3HgeHTH fflaBKaT MHp3HeeBHHHr Tama66ycu 6unaH umna6 HHKunraH 2017-2021 nunnapga "Y36eKHCTOH Pecny6nHKacHHH pHBo:®naHTHpHmHHHr 6emTa ycTyBop HyHanumu 6yHHna X,apaKaraap CTpaTernacn" pe^a xaM anoxuga axaMH^ira эгa 6ynu6, yHga rao6an hk^HM y3rapnmnapH Ba Opon geHrrou KypHmHHHHr KumnoK xy^anurH puBO^naHumu xaMga axonHHHHr xaeT ^aonuaTura can6uH TatcupuHu

юмшатиш буйича тизимли чора-тадбирлар куриш лозимлиги курсатиб берилган. [1].

Президентимиз томонидан Ислом хамкорлик ташкилотининг фан ва технологиялар буйича биринчи Саммитидаги нуткида алохида эътироф этилганидек, "Биринчидан, глобал иклим узгаришлари муаммоси. Аксарият минтакаларда тупрок емирилиб, унумдор ерлар кискариб бормокда, чулланиш, сув такчиллиги, кургокчилик, ахолини ичимлик суви билан таъминлаш жиддий муаммога айланмокда. Оролбуйидаги экологик фалокат туфайли бу тахдидлар бизнинг минтакамиз учун янада катта хавф тугдирмокда. Биз "персоналлаштирилган кишлок хужалиги" кон-цепциясини ишлаб чикишда хамкорлик килишни таклиф этамиз. Бу концепция кишлок хужалиги экинларининг муайян мухит, тупрок, угит, сув ва биостимуляторларга нисбатан реакциясини инобатга олиб, уларнинг аник генотипларига эътибор каратишни назарда тутади", - деб алохида уктириб утилган.

Узбекистон Республикаси Президентининг "2017-2021 йилларда Оролбуйи минтакасини ривожлантириш Давлат дастури тугрисида" 2017 йил 18 январдаги П^-2731-сонли карори билан тасдикланган Оролбуйи минтакасида экологик ва ижтимоий- иктисодий вазиятни, ахолининг турмуш шароитларини яхшилашга ва сифатини оширишга йуналтирилган лойихалар, тадбирлар ва дастурларни шакллантириш ва баркарор молиялаштириш ута мухим ахамиятга эгалиги таъкидланган.

Шунингдек,бу борада Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2017 йил 27 мартдаги 159-сонли "Узбекистон Республикаси Молия Вазирлиги хузуридаги Орол буйи минтакасини ривожлантириш жамгармаси фаолиятини ташкил этиш тугрисида"ги ^арори хам жуда катта ахамиятлидир.

Маълумки, глобал иклим исишининг асосий сабабчиси «Иссикхона эффекти» ходисаси хисобланади, [2,3,4,5,6]. Яъни, бир катор микрогазлар ернинг иссиклик мувозанатининг узгаришида мухим рол уйнайди ва ер юзида аста-секин хароратни ошиб боришини характерлайди. Бу ходисанинг содир булишида асосий уринни эгалловчи газлар ёруглик нурларини узидан утказиб юборсада, инфракизил нурларни тутиб колади. Куёш нури атмосфера оркали утиб, ернинг юза катламини иситади ва ер узидан иссиклик хамда инфракизил нурларни кайтаради. Атмосферадаги «иссикхона эффекти»ни хосил килувчи газлар микдорининг узгармаслиги натижасида ернинг иссиклик баланси доимийдир. Агар уларнинг концентрацияси хаво таркибида ошиб борса, шунга мос равишда харорат баланси хам узгариб, ер юзасининг исиши содир булади.

«Иссикхона эффекти»ни хосил килувчи газлардан 3 таси, яъни углерод икки оксиди, метан ва сув буглари энг куп ахамият касб этади. Чунки, айнан уларнинг концентрациялари биосферага антропоген таъсирлар натижасида тез ошиб боради. Углерод куш оксиди атмосферага

органик ёнилгиларни - нефт, газ, кумир, утин бошка ёнилгиларнинг ёниши хамда организмларнинг нафас олиши хисобига чикарилади. Углерод икки оксидининг катта кисми фотосинтез жараёнида хосил булади ва янги хосил булган органик бирикмалар таркибига кириб бирикади.

Тропосферада об-хавонинг барча ходисалари, шунингдек, сув ва бошка кимёвий элементларнинг айланма харакати содир булади. Иссикхона самараси хам айнан тропосфера катламида руй беради. Атмосфера хавосининг уртача харорати куёш радиацияси микдори ва ер юзасидан кайтган радиация микдори билан аникланади. Шу билан бирга тропосферада мавжуд булган турли моддаларнинг микдори иссикхона самарасини белгилайди. Масалан, тропосферада углерод куш оксиди,(СО2)нинг мавжудлиги туфайли ердан кайтган радиациянинг маълум микдори яна ерга кайтади. Айни шу моддаларнинг тропосферада мавжудлиги сабабли хозирги вактда атмосферанинг куйи кисмидаги хавонинг уртача харорати 150 С ни ташкил килмокда. Агар иссикхона самараси булмаганда харорат минус 300 С булиши мумкин эди, [1].

Атмосферанинг юкори катламларида ердан кайтган радиация хисобига хаво маълум даражада исийди ва бу харорат кайтадан ерга кайтади. Натижада хозирги пайтда мана шу иссикхона самарасини белгилайдиган турли кимёвий моддаларнинг микдорини атмосфера хавоси таркибида камайтириш катта экологик муаммога айланиб колди. Чунки иссикхона самараси туфайли иклим узгариб бормокда.

Сунгги йилларда объектив маълумотлар глобал хароратнинг ортиши ва иклимнинг исиш томонга узгарётганлигини курсатмокда. Иклим узгариши буйича халкаро экспертлар гурухи фикри буйича эса, ахвол шундай давом этадиган булса, якин 50 йил ичида харорат 2-4 0С га ортиши мумкинлиги кайд этилади. Бу холат эса музликларнинг эриши ва курукликни сув босиши, об-хаво шароитларининг кескин узгаришларига олиб келиши башорат килинади.

Жахон хамжамияти иклим узгаришининг экологик, иктисодий, ижтимоий ва сиёсий окибатларини тушунган холда унинг олдини олиш учун илмий тадкикотлар, турли тадбирларини амалга оширмокда.

Бирлашган Миллатлар Ташкилоти (БМТ)нинг иклим узгариши тугрисидаги Конвенцияси 1992-йили Рио-Де-Жанейродаги атроф-мухит ва ривожланиш буйича умумжахон Конференциясида 155 давлат томонидан имзоланган, [6]. Ушбу нуфузли халкаро шартноманинг якуний максади атмосферадаги иссикхона газлари иклим тизимига хавфли антропоген аралашувининг олдини оладиган даражада баркарорлаштириш хисобланади. Бундай даражага экосистемаларнинг иклим узгаришига табиий мослашиши учун етарли булган озик-овкатни ишлаб чикариш ва мамлакатларнинг баркарор асосда кейинги иктисодий ривожланишни хавф остига куймасликка имкон яратадиган муддатларда эришиш зарурдир. 1997-йил 10 декабрда имзоланган Киото баённомасига мувофик, алохида

давлатлар уз зиммаларига иссикхона газларини чикаришни 1990-йил даражасида кискартириш кузда тутилган.

Материаллар ва методлар

Атмосферага чикарилаётган углерод куш оксиди газини камайтириш масаласи глобал муаммолардан бири булиб, хозирги даврда нихоятда долзарб хисобланади. Хрзирда бу масала дунё буйича турли йуллар билан амалга оширилмокда. Булар жумласига автомобилларни альтернатив ёкилгиларга утказиш, электрокарлар ишлаб чикариш, куёш, шамол, тулкин энергетикаларини жорий этиш, биогаз курилмаларидан фойдаланиш, Атом энергетикасидан фойдаланишлар киради.

Углерод куш оксидини камайтиришни асосий йулларидан бири дарахтзорлар, утлоклар, бутазорлар ёки суъний урмонлар ташкил этиш хисобланади. Чунки хар кандай дарахт ва усимликлар углерод куш оксидини узига ютиб, кислород чикаради ва глобал исиш жараёнини камайтиради.

Дарахтзорлар ва урмонларнинг камайиши атроф- мухит баркарорлигига асосий хавфлардан биридир. Шу сабабли дарахтзор ва ва урмонларни кайта тиклаш ва кенгайтириш, мавжуд ресурсларни мухофаза килиш хамда улардан окилона фойдаланиш мухим ахамиятга эгадир.

Урмонлаштириш бу аввал урмон булмаган, шунингдек ташландик ва яроксиз экин ерларига дарахтларни утказишдир. Урмонлаштириш шурланган ландшафтларни тиклашда самарали ёндашув хисобланади, ва у уз навбатида фермерларга кимматли махсулотларни деградацияга учраган (унумсиз хисобланувчи) четки ерларда етиштиришга имкон беради. Бундан ташкари у ерости сувлари сатхининг ошишини олдини олади. Чуллардаги кумли тупрокда ва кумда ок ва кора саксовул, черкез, жузгун ва гребеншик экиш оркали дефляцияни олдини олувчи махсус чизиклар яратиш мумкин. Деградацияга учраган ерларда саксовул экиш усимлик копламаси зичлигини оширишга ёрдам беради, тупрокда намлик тупланишига кумаклашади, харакатдаги кумларни мустахкамланишига ва чул яйловлари экосистемасини тиклашга ёрдам беради. Якин келажакда улар серхосил яйловларга айланади.

Энг беор ва шифобахш усимликлардан яъна бири, Ковул хисобланади.Ковул узининг ажойиб чидамлилиги билан, энг огир шароитларда хам уса олиши ахамиятлидир. У иссик ва совукка, сувсизликка ва ернинг нокулай шароитларига мослашгандир. Талмудда, ковулни усимликлар орасида энг чидамли усимликлардан бири - деб хисобланади.

Ковул усимлиги хакикий "чидамли" деган номга муносиб усимликдир. Бу усимлик усишдан тухтамайдиган усимликлардан булиб, боглар ёки далаларда усаётган ковулни илдизи билан сугуриб олинадиган булса, унинг атрофларидан унлаб усимлик униб чикар экан. Бута усимликни эски шохларини тагидан кесилса, кесилганларидан хам купрок янги новдалар усиб чикади. Ковуллар деярли хеч бир усимлик яшашга кодир

булмаган жойларда яшай олгани учун, биз уларни турли ёриклар ва тошликлар орасида, тогу-тош уйиклари орасида усаётганини куришимиз мумкин.

Яъна шундай усимликлардан бири Ковракдир.Коврак туркумига мансуб турлар Кавказ, Урта Осиё республикалари, Гарбий Сибирда, Урта ер денгизи минтакаларида, Эрон, Афгонистон, Покистон, Хитой хамда Х,индистонда кенг таркалган.Тошкент, Сурхондарё, Кашкадарё, Самарканд, Жиззах, Навоий, Бухоро хамда Коракалпогистон республикаси худудларида кумли чуллар, адирлар, тоглар ва тоголди ялангликларда, соф тупрокли ерларда усади.

Биз нима учун энг беор ва жой танламайдиган дарахт ва усимликларга тухтаганимизнинг асосий сабаби, уларни айни юкорида курсатиб утилган жойларда яъни деградацияга учраган ер майдонларида, Орол денгизининг куриб колган хавзаларида, чул ва даштларда, катта дарё минтакаларида, автомобиль трассалари буйларида, шахарларнинг "Яшил калкон"ларини ташкил этишда, шунингдек даромадлар олиш максадида катта микёсдаги плантациялар ташкил этишда фойдалаланишни максад килиб куйилади.

Натижалар ва му^окама

Ушбу максадларни амалга оширишда асосан юкоридаги дарахт ва усимликларнинг кучатлари махсус биостаканларда етиштириш кузда тутилади.

Таклиф этилаётган ушбу технология кучат етиштиришда "угитланган стакан" ёки "Биостакан"дан фойдаланишга асосланади. Ушбу технологиянинг асосий мохияти пахта тозалаш корхоналарининг охирги чикиндиси булган "бур" ва барча турдаги усимлик колдиклари, барглар, кипик, апилкаларни органик елим (1-расм) билан аралаштириб, механик пресслаш йули билан шакллантирилган цилиндр шаклдаги, маълум улчамли, ^'угитланган стакан" хисобланади.

1-расм. Хдйвон терисидан олинадиган елим.

1

2-расм. Таклиф этаётган "угитли стакан"нинг ёндан куриниши схематик

тарзда тасвирланган.

"Угитли стакан" куйидаги кисмлардан ташкил топган: 1- субстрат (елим аралаштирилган турли чикиндилар), 2- биогумус, 3- уруг ёки усимлик экиладиган жой. Стакан ташки диаметри 50мм, ички диаметри 30мм, умумий баландлиги 100мм, биогумус солиб экин (уруг) экиладиган кисмини чукурлиги 60 мм булиши тавсия этилади.

3-расм.Кулда тайёрланган угитли стаканнинг тажриба нусхаси.

Угитли стаканнинг ичига кучат экиш учун тупрок эмас, Калифорния чувалчангининг махсулоти хисобланган "биогумус" тулдирилади.

Угитли стаканга тулдирилган биогумусга усимлик уруглари ёки дарахт каламчалари экилиб, махсус хандакларга ёки иссикхоналарга жойлаштирилиб етиштирилади, ерларга тафт келиши билан ушбу биостаканлар жойларга олиб борилиб, экилиши мумкин булади. Бу усулда кучатлар экилганда уларнинг ривожланиши яхши булади, ёмгир ва жалалар натижасида каткалок булмайди, "угитли стакан"да хаво аэрацияси яхши кечади, биогумусдаги озука кучатни бакуват усишини таъминлайди, кушимча озука эса, "угитли стакан"нинг намлик таъсирида чириши натижасида хосил булади, ушбу стаканларга экилган кучатларни кушимча озиклантириш, чопиш, ягана килиш талаб этилмайди, факат етарли даражадаги намлик сакланади. Чириш жараёнида ажралиб чикадиган иссиклик усимликни ривожланишини тезлаштиради.

Ушбу технология бобо-дехконларимиз томонидан аввал когоз стаканчаларда, кейинчалик эса полиэтилен пленкалардан тайёрланган стаканчаларда кулланиб келинган.

4-расм. Когоз (а) ва целлофан (б) дан тайёрланган пакетларда усимлик етиштириш

Хрзирда полиэтилен пленкаларни зарарли экологик окибатлари натижасида бутун дунё буйича уни озик -овкат хавфсизлиги нуктаи назаридан, иккинчидан полиэтилен пленкасини кучат экишдан аввал олиб ташлаш жараёнида кучат томири шикастланаши ва бунинг натижасида кучат ривожланмай колишидир. Шунингдек полиэтилен пленкалар бутун дала буйлаб таркалиб, экин майдонларини ифлослантиради ва бошка салбий окибатларни келтириб чикаради.

"Угитли стакан"ларни саноат асосида ишлаб чикаришни йулга куйилиши натижасида пахта заводларининг 180000тоннадан ортик чикиндилари утилизация килинади, шунингдек, ушбу стаканчалар шоли похолидан, бугдой сомонидан, тахта кириндисидан ва бошка хар кандай усимлик чикиндиларидан тайёрланиши мумкин булади.

Ушбу технологияни жорий этиш натижасида куйидаги масалалар хал этилади:

-пахта тозалаш заводи чикиндилари хисобланган "бур" ва турли хилдаги усимлик колдиклари утилизация килинади;

-табиий чикиндиларни ер майдонларига киритиш оркали,деградацияга учраган ер майдонларида тупрок унумдорлигини сезиларли равишда оширишга эришилади;

- деградацияга учраган ер майдонларида, "Орол" денгизининг куриб колган худудларида

дарахтзорлар, суъний урмонзорлар, бутазорлар, утлоклар ташкил этиш янада купаяди:

- фармацевтика саноати хом-ашё хисобланган шур ва сувсизликка чидамли булган ковул, коврак ва бошка доривор усимликлар куплаб етиштириш йулга куйилади;

- магистраль автомобил йул ёкаларига хам сувсизликка чидамли дарахтлар экилади;

- катта дарё буйларига эса, тез катта буладиган «in vitro» усулида купайтириладиган Павлония дарахтини экиш имконияти янада купайтирилади;

- саноати ривожланган шахар атрофида "яшил калкон" лар ташкил этилади;

-чуллардаги кумли тупрокда ва кумда ок ва кора саксовул, черкез, жузгун, ковул ва гребеншик экиш оркали дефляцияни олдини олувчи махсус чизиклар яратиш янада купаяди. Деградацияга учраган ерларда саксовул экиш усимлик копламаси зичлигини оширишга ёрдам беради, тупрокда табиий намлик тупланишига кумаклашади, харакатдаги кумларни кучиб юришига бархам берилади;

- дарахт ва яшил экинларни куплаб экилиши хисобига эришиладиган асосий максад атмосфера хавосига ташланаётган углерод куш оксиди кескин камаяди.

"Угитли стакан"ни тайёрлаш учун кичик цехлар ташкил этилади, у ерда махсус пресс дастгохларида усимлик чикиндилари органик елимлар билан аралаштириб пресслаш йули билан тайёрланади. Прессформадан чиккан стаканлар куёш нурида ёки махсус печларда 1-2 соат давомида куритилади.

"Угитли стакан"да ердаги намлик хисобига чириш жараёни бошланади, чириш хисобига пастдан маълум микдорда иссиклик чикади. "Угитли стакан" таркибидаги чикиндининг чириш жараёни намлик таъсирида кучаяди, секин аста тупрокка кушилиб унинг хосилдорлигини оширади, кучат ушбу озука билан узининг вегетация даврини тугатади.

Маълум булишича битта дарахт бир бир суткада 180 литр кислород ишлаб чикаради, бир гектар урмон бир суткада 200 та одамнинг нафас олишини таъминлайди. Бир гектар игнабаргли дарахтлар бир суткада 30 кг.

эфир мойлари ишлаб чикиб, бу ахолиси 2 млн. булган шахарни "стериллаш" учун етарлидир. Жахон тажрибасига назар ташлайдиган булсак, Исроилда дарахт кесиш ута огир жиноят хисобланади. Агарда дарахт (у вояга етган булса хам) курилишга халакит берса, уни бошка жойга кучириб утказишади.2016 йилда Хцндистонда дарахт экиш буйича жахон рекорди утказилиб, бир кунда Уттар-Прадеш штатининг 800минг нафар ахолиси 50 млн. та нихол экишган. 2017 йилда эса Мадхья-Прадеш штатида рекорд янгиланиб, 1,5 млн. нафар ахоли 66 млн.та кучат эккан. 2019 йилнинг бахорида Филиппинда 1 соат ичида 3,2 млн. та кучат экилган. Бундан ташкари мамлакат конунчилигига кура хар бир талаба олийгохни битиргунига кадар 10 та кучат утказиб, уни парваришлаши шарт.Эфиопияда бир кунда 353млн. Кучат экилди.[6].

Киото протоколига биноан Узбекистон урмонзорларни яратиш натижасида олинадиган кредитларни Тоза Ривожланиш Механизмлари (ТРМ) конвенцияси асосида сотиш оркали глобал углерод секвестрига уз хиссасини кушиши мумкин. Узбекистонда, йилига 12 миллион А^Ш доллари кийматга эга булган кишлок хужалигидан чикарилган, деградацияга учраган ер майдонларида шурга чидамли ва куп максадли дарахт навлари экилган урмонзорлар барпо этиш ТРМ доирасидаги лойихалари учун кулай хисобланади. Олмон-Узбек лойихаси доирасида Амударёнинг куйи кисмида жойлашган деградацияга учраган сугориладиган ер майдонларини урмонзорларга айлантириш оркали углерод туплаш имкониятларини бахоланди. Хоразм вилоятида жойлашган деградацияга учраган ерларнинг 2га майдонида туранга (Populus euphratica Oliv.), жийда (Elaeagnus angustifolia L.) ва кайрагоч (Ulmus Pumila L.) махаллий дарахт навларини устириш буйича тажрибалар 5 йил давомида утказилди. Дастлабки сугориш суви хажми йилига 80-160 мм (гуза етиштириш учун йилига 800-1000 мм) ни ташкил килди ва бу бошлангич икки боскич давомида дарахтларнинг ривожланиши учун етарли булди. [7]

5-расм. Олмон- Узбек хамкорлик лойихаси асосида Хоразм вилоятида ташкил этилган экинзорлар.

Дунёдаги куплаб давлат ва халкаро ташкилотлар томонидан иклим узгаришларинг олдини олиш ва асоратларини бартараф этиш буйича диккатга молик ишларни амалга оширмокдалар. Шулардан бири, Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг "Яшил иклим" жамгармасидир. У глобал микёсдаги ташаббус булиб, углеродларни атмосферага кам чикариш хамда иклим баркарорлигига асосланган ривожланишни молиялаштириш оркали иклим узгариши масалаларини хал этишга кумаклашувчи ташкилот хисобланади.

Жахон банки томонидан экологик хавф-хатарни бартараф этиш ва иклим узгариши билан боглик булган масалаларни хал килиш борасида олиб бораётган экологик сиёсати тахсинга сазовордир. Хрзирги вактда Жахон банки 130 мамлакат билан иклим узгаришини хал килиш учун биргаликда харакат килмокда. Куплаб мамлакатларда иклим узгаришига мослашишга каратилган "Узбекистонда иклим узгаришига мослашиш чора-тадбирлари" тадбирлар учун кредитлар, иклим узгаришининг салбий окибатларини юмшатиш учун молиявий кумаклар ажратилмокда. Бундан ташкари, Жахон банки «углеродли молиялаштириш» ва иклим узгаришини бартараф этиш учун инвестиция фондлари оркали молиялаш масалаларини хал килишда давом этмокда. Шу жумладан, Узбекистондан амалга

оширилаётган Халкаро тараккиёт уюшмаси иштирокидаги "Орол денгизи хавзасида иклим узгаришига мослашиш ва унинг окибатларини юмшатиш Дастури"ни амалга оширилиши худудда иклим узгариши таъсирини ва унга мослашиш, сублойихалар оркали самарали усулларни татбик этиш мухим ахамиятга эгадир.

Хулосалар

• пахта тозалаш заводи чикиндилари хисобланган "бур" ва турли хилдаги усимлик колдикдари утилизация килиш натижасида хосил килинган стаканларда турли экин уруглари ундирилиб ва дарахт кучатлари каламча килиниб деградацияга учраган ер майдонларига экиш йулга куйилади;

• деградацияга учраган ер майдонларида, "Орол" денгизининг куриб колган худудларида дарахтзорлар, суъний урмонзорлар, бутазорлар ва утлокларни купайтириш кузда тутилади:

• фармацевтика саноати хом-ашё хисобланган шур ва сувсизликка чидамли булган ковул, коврак ва бошка доривор усимликлар куплаб экиш йулга куйилади;

• магистраль автомобил йул ёкаларига хам сувсизликка чидамли дарахтлар экилади;

• катта дарё буйларига эса, тез катта буладиган «in vitro» усулида купайтириладиган Павлония дарахтини экиш имконияти янада купайтирилади;

• саноати ривожланган шахар атрофида "яшил калкон"лар ташкил этилади;

• чуллардаги кумли тупрокда ва кумда ок ва кора саксовул, черкез, жузгун ва гребеншик экиш оркали дефляцияни олдини олувчи махсус чизиклар яратиш янада купайтирилади.

• деградацияга учраган ерларда саксовул экиш усимлик копламаси зичлигини оширишга ёрдам беради, тупрокда намлик тупланишига кумаклашади ва харакатдаги кумларни кучиб юришига бархам берилади;

• дарахт ва яшил экинларни куплаб экилиши хисобига эришиладиган асосий максад атмосфера хавосига ташланаётган углерод куш оксиди кескин камайтиришга ва "глобал иклим исишини" камайтиришга хизмат килади.

Адабиётлар:

1.Узбекистон Республикаси Президентининг 2017йил 7февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича харакатлар стратегияси тугрисида"ги ПФ-4947 сонли фармони.

2.Thomas R.Anderson, EdHawkins, Philip D.Jones. CO2, the greenhouse effect and global warming: from the pioneering work of Arrhenius and Callendar to

today's Earth System Models. Endeavour Volume 40, Issue 3, September 2016, Pages 178-187 https://doi.org/10.1016/i.endeavour.2016.07.002

3.Qingchen Chao, Aiqing Feng. Scientific basis of climate change and its response Global Energy Interconnection, Volume 1, Issue 4, 2018, pp. 420-427. https://doi.org/10.14171/i.2096-5117.gei.2018.04.002Get rights and content

4.Bardescu loan, Legendi Amelitta. Carbon Dioxide -Significant Emission Sources and Decreasing Solutions. Procedia - Social and Behavioral Sciences, Volume 180, 2015, pp. 1122-1128. https://doi.org/10.1016/i.sbspro.2015.02.225

5.Andre Van Amstel. Methane. A review. Journal of Integrative Environmental Sciences Volume 9, 2012 - Issue sup1: Non-CO? Greenhouse Gasses. Pages 5-30 https://doi.org/10.1080/1943815X.2012.694892

6.Интернет материалларидан.

7.Олмон- Узбек хамкорлик лойиха материалларидан.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.