Научная статья на тему 'УМАР ХАЙЁМНИНГ “НАВРЎЗНОМА” АСАРИДА МАЙНИНГ ШИФОБАХШЛИГИ ҲАҚИДА'

УМАР ХАЙЁМНИНГ “НАВРЎЗНОМА” АСАРИДА МАЙНИНГ ШИФОБАХШЛИГИ ҲАҚИДА Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
709
35
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Майнинг хусусияти / Наврўз байрами / эзгулик / муҳаббат / дўстлик / ғурур / ахлоқ. / Features of wine / the holiday of "Navruz" / kindness / love / friendship / pride / morality.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Махлиёхон Сафаралиевна Ибрагимова

Мақолада Умар Хайёмнинг Наврўзнома асарида келтирилган майнинг хусусиятлари тахлил қилиб берилган. Дунёда май ўзи узумдан келиб чиқанлиги ва узумнинг пайдо бўлиш тарихи ҳақида ҳикоя келтирилган. Сархуш май, суюқ май, лойқа май, талх лойқа май, райхоний май, нордон, қуёшда етилтирилган, мавиздан, суюқ лойқа, узоқ сақланган мусаллас, топа мусаллас, аралаш ва сузгичдан ўтказилган май, хурмодан қилинган майнинг инсондаги фойдали ва зарарли холатлари тахлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ON THE HEALING PROPERTIES OF WINE IN UMAR KHAYYAM'S NAVRUZNAMA

The article analyzes the characteristics of the wine (may) mentioned in Umar Khayyam's Navruznama. In the world there is a story about the origin of wine itself from grapes and the history of the origin of grapes. Drinking wine, liquid wine, fuzzy wine, talc fuzzy wine, basil wine, sour, sun-baked, raisin, liquid fuzzy, long-preserved wine, canned wine, mixed and filtered wine, beneficial and harmful conditions of wine made from dates were analyzed.

Текст научной работы на тему «УМАР ХАЙЁМНИНГ “НАВРЎЗНОМА” АСАРИДА МАЙНИНГ ШИФОБАХШЛИГИ ҲАҚИДА»

УМАР ХАИЕМНИНГ " НАВРУЗНОМА" АСАРИДА МАИНИНГ ШИФОБАХШЛИГИ ХДЦИДА

Махлиёхон Сафаралиевна Ибрагимова

Наманган вилояти Учкургон тумани 11-умумий таьлим мактаби она тили ва

адабиёт фани укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Маколада Умар Хайёмнинг Наврузнома асарида келтирилган майнинг хусусиятлари тахлил килиб берилган. Дунёда май узи узумдан келиб чиканлиги ва узумнинг пайдо булиш тарихи хакида хикоя келтирилган. Сархуш май, суюк май, лойка май, талх лойка май, райхоний май, нордон, куёшда етилтирилган, мавиздан, суюк лойка, узок сакланган мусаллас, топа мусаллас, аралаш ва сузгичдан утказилган май, хурмодан килинган майнинг инсондаги фойдали ва зарарли холатлари тахлил килинган.

Калит сузлар: Майнинг хусусияти, Навруз байрами, эзгулик, мухаббат, дустлик, гурур, ахлок.

ON THE HEALING PROPERTIES OF WINE IN UMAR KHAYYAM'S

NAVRUZNAMA

Makhliyokhon Safaralievna Ibragimova

Teacher, 11th comprehensive school, Uchkurgan district, Namangan, Uzbekistan

ABSTRACT

The article analyzes the characteristics of the wine (may) mentioned in Umar Khayyam's Navruznama. In the world there is a story about the origin of wine itself from grapes and the history of the origin of grapes. Drinking wine, liquid wine, fuzzy wine, talc fuzzy wine, basil wine, sour, sun-baked, raisin, liquid fuzzy, long-preserved wine, canned wine, mixed and filtered wine, beneficial and harmful conditions of wine made from dates were analyzed.

Keywords: Features of wine, the holiday of "Navruz", kindness, love, friendship, pride, morality.

КИРИШ

Умар Хайём рубоийлари дилни китиклайди, аклни чархлайди, мушохадага чорлайди. Эзгулик, мухаббат, инсоний кадр - киммат, дустлик, гурур каби ахлокий мезонлар шоир ижодининг бош мавзуларидир. Умар Хайём бадииятнинг дуру - гавхарлари мана неча асрларким жахонни бахраманд этиб, кунгил

мулкимизни обод килиб келмокда. Улуг зот жахон маданияти тарихида нафакат бадиияти, балки фалакиёт, математика - алжабр, тарих, этнографияга оид илмий асарлари билан хам катта хисса кушган.

"Наврузнома" шундай асарлардан биридир. Мутафаккир илмий салохияти ва иктидори нишонаси булган ушбу гузал байрамимиз Навруз, унинг келиб чикиш тарихи хакида маълумот берибгина колмай, миллий анъаналаримиз, маънавиятимиз аждодларимизнинг урф-одатларини чукур билганлиги, фалакиёт илмининг етук билимдони, бир суз билан айтганда комусий билим эгаси булганлигидан хайратланасиз. Тиббиётдан маълумки, фаслдан-фаслга утиш жараёнида инсон рухий ва жисмоний жихатдан толикади, толикишдан сунг бахорда инсон танасида хоргинлик сезилади. Хайём табиб булмасада, бу холатни яхши тушунган ва асарида бир канча тиббий маслахатлар бериб утади. Арпанинг хусусиятлари тугрисида "Арпа дориликка емакка хам ярайди... Айтишларича уни еганда кон хеч качон бузилмайди ва томирдан кон олишга хожат колмайди"

АСОСИЙ КИСМ

Хдкимлар Жолинус, Сукрот, Гипократ, Абу Али Ибн Сино ва Мухаммад Заккариё айтганларки, инсон тани учун майдан фойдалирок нарса йук, хусусан, узумдан килинган, талх ва сузук мусаллас фойдали. У гамдан фориг килади, калбни кувонтиради, семиртиради, куюк овкатннинг хазм булишига ёрдам беради, дудокларни кизартиради, терини тозалаб окартиради, эсни уткирлаштиради, хасисни сахий, куркокни жасур килади ва касалликларни камайтиради. Май ичадиган одам одатда соглом булади, чунки иситма касалликлар шилимшик ва зарарли хилтдан булади ва куп май ичган одамларда бу кам учрайди. Ич утган пайтда коринда ёмон хилтлар йигилишига йул куймайди. Баъзилар уни идрок танкидчиси, баъзилар - билим мезони, баъзилар кобилият кузгуси дейдилар. Улуглар майни гамдан аритувчи, баъзилар эса гам келтирувчи дейишади. Кимда-ким беш жом майиноб ичса узидаги яхшилик ва ёмонликни, яъни узининг маънавиятини курсатади. У нотанишни дуст килади ва дустликни кучайтиради, шу билан бирга у дустларни бир даврага йигади. Май жуда хуштаъб нарса, дунёдаги барча ейиладиган нарсалар, хох ёглик, ширинлик, хохи нордон булсин, уни туйгандан сунг еб булмайди, агар ортикча ейиладиган булса одам табиатига тугри келмай, кунгил айнитади, майни эса канча куп ичсанг, шунча ичгинг келади. Инсон унга туймайди ва одам табиатига у зид эмас, чунки у ичимликлар шохидир. Жаннатда неъматлар куп, лекин май жаннатнинг энг аъло неъматидир, агар шундай бупмаганда Изид, икки жахон неъмати тасарруфида булса хам уни олмаган буларди. Узининг доно китобида эслатганидай: "Уларнинг хожаси уларга тоза май ичирди", бошка бир жойда эса у айтдики: "У инсонларга фойдали, лекин унинг гунохи фойдасидан купрок". Унда одамлар учун фойдали

жихатлар куп, лекин унинг гунохи фойдасидан купрок. Доно одам шундай ичиши зарурки, унинг таъби гунохидан купрок булсин, кийналмаслик учун у уз рухиятини шундай тарбиялайдики, ичишни бошлаганидан то тугатгунгача унда на сузларида ва на хатти - харакатларида хеч кандай куполлик ва ёмонлик намоён булмайди, факат яхшилик ва кувноклик булади. У шу даражага (макомга) етганидагина май ичиши мумкин. Майнинг афзалликлари бисёр. Х,озир биз майнинг фойда ва зарарлари хакида, хамда Жолинус ибн Закариё Розий, хожа Абу Али ибн Сино ва бошка буюк шифокорларнинг сузларига асосланиб, бу зарарларни бартараф килиш хакида батафсил эслатиб утамиз.

Сархуш майнинг фойдаси: у овкатни хазм килишга ёрдам беради ва асосий хароратни, яъни табиий хароратни кутаради. У баданни бакувват килади ва сийдик, тер ва буг ёрдамида уни тозалайди. Унинг зарари: эхтироси жуда кучли болалар учун у тугри келмайди. Унинг зарарини йу-котиш: агар эхтироси кучли одамлар уни ичмокчи булсалар, сув ва гулоб кушиш керак, шунда безарар. Вассалом.

Суюк майнинг фойдаси: у куп овкат талаб этмайди ва кучли эхтиросли одамлар ичса булади. У сийдик ёрдамида аста-секин сафрони йукотади. Унинг зарари: у кора сафроси бор одамларнинг корнини дам этади ва бугинларни огритади. Унинг зарарини йукотиш: ок хурда ичилади, газак ва куритилган кабоб ейилади. Шунда у безарар ва фойдали.

Суюк лойка майнинг фойдаси: Агар у яхши булса, у холда мусалласлар ичида маъкулдир ва уртача эхтиросли одамларга тугри келади. Унинг зарари: кучли эхтиросли одамларга зарарли. Унинг зарарини йукотиш: сув ва гулоб кушиб ичилгандан сунг анор сувидан хупланади. Шунда у безарар.

Талх, лоГща майнинг фойдаси: у дамликни хамда локайдликни йукотади ва ошкозондаги огрикни тузатади. У корин огриганда фойдали (Унинг зарари: у кучли эхтиросли одамларга бош огриганда ва жигар шамоллаганда зарарлидир). Унинг зарарини йукотиш: уни сув кушиб ичиш

керак, нордон овкат ейилади ва газагига нордон мевалар истеъмол килинади. Шунда безарар.

Райх,оний майнинг фойдаси: у юракни бакувват килади ва кориндаги дамликдан холос этади, касалликларда пайдо буладиган безгак пайтида фойдали. Унинг зарари: у кузни ва бошни огритади, тез сархуш этади. Унинг зарарини йукотиш: гулоб ва бинафша ёрдам беради ва нордон мевалардан газак килинади.

Янги солинган мусалласнинг фойдаси: у танада конни купайтиради ва томирларни бурттиради, унинг буглари сархуш этади. Унинг зарари: намлиги куп одамларга ярамайди - уларнинг корни тез-тез дам булади, баданлари суюкликка тула. Унинг зарарини йукотиш: масаллик, кушилган, куритилган ковурма ейилади, газак учун куритилган мевалар яхши.

Узок, сакланган мусалласнинг фойдаси: у совуккон ва корни дам буладиган одамлар учун яхши. У ошкозонни ва жигар утини даволашга ярайди: Унинг зарари: у котма, озгин ва жиккак одамлар учун зарарли. Унинг зарарини йукотиш: сув билан кушиш керак, арпадан ёвгон хурда ичилади. Совук овкат ва янги мевалар зарарли.

Топа мусалласнинг фойдаси: ошкозон ва коринга макбул, кориндаги дамни йукотади, бош ва куз огригини енгиллаштиради. Унинг зарари: Бу мусаллас бошга тез таъсир килади. Унинг зарарини йукотиш: бадан канча хохласа, шунча ичиш керак.

Аралашган ва сузгичдан утказилган мусаллас: у сармаст булиб, колган ва боши огриётганларга яхши ва эхтироси кучли одамларга маъкул. Унинг зарари: у ошкозонда газлар пайдо килади, бугинларни огритади ва ошкозон хамда жигарни совутади. Унинг зарарини йукотиш: кайнатма шурва, ковурилган гушт, дориворли газак ва куритилган мевадан газак килиш зарур.

Нордан мусаллас: ошкозони ва жигари иссикликка мойил одамларга маъкул. Унинг зарари: у якинлашиш истагини йукотади ва ёгни бушаштиради. Унинг зарарини йукотиш: тоза, оппок кайнатма шурва, холва ва ширинликларни истеъмол килиш ёрдамида безарардир.

К^уёшдан етилтирилган мусаллас: энг хушхур ва хазми осон мусаллас. Унинг зарари: у конни тез бузади. Унинг зарарини йукотиш: сирка ва зирк кушилган шурва, анор солинган шурва, равоч ва анордан газак, сирка - асалли шарбат ичсинлар, шунда безарар.

Мавиздан килинган мусаллас: Агар уни сузиб олинса, аралашган мусалласга ухшайди. У енгил майга ва кучли эхтирослиларга маъкул булади. Унинг зарари: Агар у лойка булса, кора мусалласга ухшайди, ёмон хазм булади, кора сафрони кузгайди, коринни дам килади, коринни шишириб, жигар томирларини ифлослаштиради. Унинг зарарини йукотиш: сирка - асалли шарбат, сачратки солинган сув, бодринг уруглари.

Хурмодан килинган мусаллас. Агар янги булса, у семиртиради ва конни купайтиради. Унинг зарари: у куйук ва ёмон хазм булади, жигар томирларини ифлослаштиради ва кора сафрони кузгатади. Унинг зарарини йукотиш: анордан килинган мусаллас ва сирка асалли шарбат ичилади, шу билан бирга кора сафрони йукотадиган дорилар хам ишлатилади.

Х,озир узум каердан пайдо булганлигини ва мусалласни кандай билганларини аниклайлик.

Мусалласнинг пайдо булиши хакидаги хикоят.

Тарихда ёзилгани буйича, Х,иротда бекиёс хазиналару бойликлар ва бехисоб сипохийларга эга кудратли подшох булган. Бутун Хуросон унинг хукми остида экан. У Жамшид авлодидан булиб, Шомирон деб аташар эди. Шу пайтларгача

сакланиб колган Х,иротдаги Шомирон калъасини уша курган эди. Унинг Бодом исмли жуда жасур, довюрак ва кучли угли бор эди. Уша пайтларда унга бас келадиган мерган булмаган. Кунлардан бир кун Шомирон дераза олдида утирган эди, барча туралар унинг каршисида тик турардилар, угли Бодом эса отасининг ёнида эди. Бирдан хумо куши пайдо булиб, кийкириб тахт олдига тушди ва ерга утирди. Шох Шомирон унга каради ва хумонинг буйнига илон чирмашиб олганини, у хумони чакишга интилаётганини куриб колди. Шох Шомирон: "Эй инсонлар, арслонларим! Ким илонни бир ук билан уриб, бу хумони куткара олади?" деб мурожаат килди. "Эй шохим, бу кулингни юмушидир", - деди Бодом. У шундай отдики, хумога хеч зарар етказмай илоннинг бошини ерга кадаб куйди. Хумо куткарилганди у бир оз парвоз килиб айланди-да, учиб кетди. Кейинги йилнинг худди уша куни шох Шомирон яна туралар билан дераза олдида утирар эди. Уша хумо яна пайдо булди ва уларнинг боши узра айланиб парвоз этдида, илон улдирилган ерга кунди. У тумшугидан ниманидир ерга ташлади ва бир неча марта кийкириб, учиб кетди. Шох карасаки, бу уша хумо ва халкка хитоб килди: "Бу уша биз илондан куткарган хумо. Бу йил бизни такдирлаб совга олиб келган, каранг, у тумшуги билан ерга уряпти. Бориб куринглар ва топган нарсангизни олиб келинглар". Икки - уч одам бориб, ерда ётган икки-уч дона уругни топишди. Улар уругларни олиб шох Шомирон тахти олдига куйишди. Шох караб, каттик уругларни курди. У олимлар хамда зийрак одамларни чакириб уларга бу уругларни бизга Хумо совга килди, биз бунда кандай аломат курамиз ва уларни биз нима килишимиз керак дейди? Уларнинг хаммаси бир огиздан экиш кераклигини ва йил охиригача куриклаб, нима булишини кузатиш зарурлигини айтдилар. Сунгра шох уругларни богбонга берди ва "Бир чеккага экиб куй ва турт оёклилар босиб кетмаслиги учун ураб ихота кил, кушлардан курикла, вакт - вакти билан бизга усишини курсатиб тур", - дейди. Богбон худди шундай килди. Навруз ойи эди. Бир канча вакт утдию бу уруглардан нихол усиб чикди. Богбон подшохга бу вокеани айтиб берди. Шох туралар ва олимлар билан нихол олдига келди. Хдммалари: "Биз бундай нихол ва баргларни курмаганмиз", -дедилар. Сунгра улар кайтиб кетдилар. Яни вакт утиб нихолнинг шохлари купайди, барглари катталашди ва токнинг тупида ковулга ухшаган узум бошлари осилиб турарди. Богбон подшохнинг олдига келиб, богдаги хеч кайси дарахт узумчалик ёйилиб усмаганлигини айтди. Подшох олимлар билан иккинчи марта бу дарахтни томоша килгани келди. У нихолнинг зангга айланганини ва унда узум бошлари осилиб турганини курди. У хайратланиб, бошка дарахтларнинг меваси пишмагунча кутиб туриш кераклигини ва ушанда бу дарахтнинг меваси кандай булишини билиш мумкинлигини изхор килди. Узум бошлари катталашииб мевалари етилганда хеч ким ундан тотиб куришга ботинмади. Сунгра куз келиб олма, нок, шафтолу, анор ва бошка мевалар пишиб етилди. Подшох яна бокка келди. У келиндай ясанган

ток дарахтини курди. Узум меваси етилиб, кум-кукликдан корага айланган ва акикдай ялтираб турар ва доналари узилиб тушардилар. Хдмма олимлар бир овоздан бу мевалар дарахт мевалари ва бу баркамол дарахт, узум доналарининг тукилаётгани эса уларда фойдали шарбат борлигини билдиради, бу шарбатни олиб, хумга куйиб, саклаб куйиш керак, нима булар экан, дедилар. Х,еч ким меваларни олиб еб куришга журъат килмади. Бу мевалар улдирадиган захар деб куркдилар. Шу богнинг узига хум олиб келиб, унга узумни эзиб, ундан оккан шарбат билан тулдириб куйдилар. Подшох богбонга буюрди: "Нима курсанг хабар бер". Сунгра кайтдилар. Узум суви хумда кайнай бошлаганда богбон подшох олдига келиб деди: "Бу шарбат оловсиз, козонда сув кайнагандай кайнаяпт. Ундан нимадир чикмокда". Подшох деди: "У тинчиганда менга айт". Бир куни богбон унинг мусаффо ва тозаланиб колганини, лаъл каби ялтираб турганини ва тинчланиб колганини курди. Дархол подшохга хабар берди. Подшох ва олимлар келишиб, унинг мусаффолиги, рангининг тозалигага хайрон булиб, бундай дейишди: "Бу дарахтнинг максад ва фойдаси - шунда. Аммо биз бунинг захарлими ёки шифобахш эканлигини билмаймиз". Сунгра улар зиндондан бир котилни олиб келиб, унга бир жомда ичириб куриш ва ва нима булишини кузатишни маслахат килишди. У озрок ичиб куриб, хумрайиб олди. Сурадилар: "Яна ичасанми?" У деди: "Х,а". Унга бошка жом тутищди. У хурсанд булиб ашула айта бошлади, турли киликлар килди, подшохнинг улугворлиги унга хеч гап булмай колди. У деди: "Менга яна бир жом бер деди. Эртайси куни ундан кеча нима ичганини хамда узини кандай хис этганини сурашди. "Нима ичганимни билмадим, аммо жуда яхши булди. Агар мен бугун хам ушандан яна уч жомгина топиб олсам эди! Биринчи жомни зурга ичдим, чунки аччик мазаси бор, лекин у ошкозонимга тушгандан кейин, табиатим яна хохлаб колди. Иккинчи жомни ичганимда эса, мени кувонч ва хурсандчилик шундай чулгаб олдики, кузимдан уят йуколиб, олам уйинчок булиб колди. Подшох, билан мен хеч фарким йук, рингларда, сунг нима килсангиз, килаверинг, одамлар улиш учун тугилганлар. Унга учинчи жомни беришди. У ичиб олди, боши айланди ва ухлаб колиб, эртасигача уйгонмади. Уйгонганда уни подшохнинг олдига олиб келдилар деб уйладим ва олам гамини унутдим. Учинчи жомни ичганимдан кейин маза килиб ухлабман", деб жавоб берди. Подшох, унинг гунохини кечирди. Барча олимлар бир овоздан майдан яхширок ва афзалрок хеч нарса йук, чунки бирор овкат ва мевада мусалласдаги хислат ва фазилатлар булмаган деб хулоса чикардилар. Шундай килиб, подшох Шомирон май ичишга урганди. У базмни одатга киритди ва шундан бери майхурлик пайтида руд чалиб кушик айтишди. Узум уруги сепилган уша бог хозир хам сакланиб колган ва уни Хиравза деб аташади. У шахарга киравериш жойда. Айтадиларки, узум кучати бутун дунёга ^иротдан таркалган ва хеч бир шахар ё улкада ^иротдагичалик узум куп эмас.

Одамлар узумнинг юздан ортик навини xисоблaб чикканлар. Майнинг афзалликлари куп.

ХУЛОСА

Шундай килиб Наврузнома асарида Yмaр Хайём майнинг ичимлик сифатида фойдали ва зарарли xyсyсиятлaрини таърифлаб беради. Бу асарда майнинг дори сифатида берилган таърифлари уз axaмиятини xозирги замонда xaм йукотмаган. Хайём фикрича май оз - оздан ичилса y купгина дардларга даъво булиши мумкин. Лекин май куп микдорда истъемол килинса y майпарастлик касаллигига сабаб булади. Куриниб турибдики май ичимлик сифатида xaм бир бирига зид булган икки турдаги xyсyсиятлaргa эгадир.

REFERENCES

1. Shodiev, J. J. (2020). Interpretation and description of Umar Khayyam rubaya. Scientific Bulletin of Namangan State University, 2(9), 206-211.

2. Насиба Абдуллаева. (2004). Умaр Хайём Нишопурий - Шаркнинг буюк мутафаккири. "Наврузнома" - бокий асар. 154 - бет.

3. Умaр Хайём Рубоийлардан намуналар. "Нур" ижодий ишлаб чиккариш бирлашмаси. 1990 йил, 46-53 бетлар.

4. Фалсафа комусий лyFaт. "Узбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти" Тошкент 2004 йил, 165 - 166 бетлар.

5. Умaр Хайём. "Борлик ва масъулият" асари. Б.А.Розенфельда и А.П.Юшкевича. (1961). Памятники литературы народов востока. Издательство восточной литературы. Москва.162-163 С.

6. Бозорова Р. (2019). Юнеско рyйxaтигa муносиб кадрият. Фалсафа ва xy^y^. Тошкент,. -№ 2, 101-103 бетлар.

V. Abdullayev, A., & Rakhmatova, F. (2019). The role of family in human development.

In Scientific researches for development future (pp. 105-106).

S. Бозорова Р. (2020). Ислом-меxр чашмаси. Имом Бyxорий сабоклари. Тошкент. № 2, 11-13 бетлар.

9. Abdirakhimovich, A. A. (2021). Justice And Business Works In Temur Settings. The American Journal of Management and Economics Innovations, 3(04), 26-29.

10. Abdurauf, A., Feruza, M., & Amirbek, A. (2020). The Formation of Museums and Innovative Achievements in Uzbekistan. JournalNX, 6(05), 14-16.

11. Zikirov, M. C., Qosimova, S. F., & Qosimov, L. M. (2021). Direction of modern design activities. Asian Journal of Multidimensional Research (AJMR), 10(2), 11-1S.

12. Abdirakhimovich, A. A. (2021). Justice And Business Works In Temur Settings. The American Journal of Management and Economics Innovations, 3(04), 26-29.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.