CC BY
0УДК 37.022
УЛУУ АТА МЕКЕНДИК СОГУШ ЖАНА АНДАН КИЙИНКИ МЕЗГИЛДЕГИ
КЫРГЫЗ АДАБИЯТЫН ОКУТУУ
КЕЛДИБАЕВА НУРИЛА АДЫЛБЕКОВНА
Кара-Суу районунун Ч.Айтматов атындагы №69 мектеп-гимназия окуу-тарбия комплексинин мугалими. ОМПУнун аспиранты
Аннотация: Аталган макаланын актуалдуулугу-улуу Ата Мекендик согуш жылдары СССР элдеринин адабияттарындай эле кыргыз адабиятынын да взгвчв барагын тYзгвндYгY учурдагы максаты: бул учурда адабиятта баатырдык-патриоттук тематика алдыцкы планга чыккандыгы, мекенди чексиз cyüyy идеялары адабиятыбыздын бардык жанрынын негизги взвгY болдугу. Поэзиябызда адегенде публицистикалык чакырык мYнвЗYндвгY патриоттук А.Токомбаевдин "Алкоо", М.Элебаевдин "Улуу Марш", Ж.Бвквнбаевдин " Квл YсmYндв", К.Маликовдун "Канга кан" сыяктуу патриоттук ырлары жазылды, анткени, Мекен алдында ант берYY, согушка узатуу, коштошуу, кат жазышуу тYPYндв жазылган ырлар ал жылдардын поэзиясына втв мYнвздYY болгон. Согуш мезгилинде документалдуу проза менен кошо анын чакан формалары кыйла жанданып, кыймылга келген. Улуу Ата Мекендик согуштан кийин совет эли бYЛYнгвн, талкаланган эл чарбасын калыбына келтирYYгв киришти. Ага таасирленген кыргыз адабияты мурда болуп кврбвгвндвй кецири масштабга кулачын жайып,"Ашырбай" сыяктуу очерктер, курч жазылган публицистикалар, драмалар жогорку децгээлде жазылгандыгын байкоого болот. Анын бир мисалы, улуу жазуучубуз Ч.Айтматовдун согуш темасында чыгармалары жазылып, бир канча чет влквдв басылып, кыргыз адабиятынын внYгYШYнв татыктуу салымын кошкондугу жана башка акын-жазуучуларыбыздын кврквм дввлвттврYн окутуунун жолдору тууралуу макалада свз болот.
Ачкыч свздвр: Ата мекен, адабият, тема, идеялар, чакырык, ант, масштаб,чыгарма, патриот.
ПРЕПОДАВАНИЕ КЫРГЫЗСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ В ПЕРИОД ВЕЛИКОЙ
ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЫ И ПОСЛЕ НЕЕ
Аннотация: Актуальность упомянутой статьи заключается в том, что годы Великой Отечественной войны создали особую страницу как в кыргызской литературе, так и в литературе народов СССР: в это время на первый план в литературе вышла героико-патриотическая тема. литературы, а идеи безграничной любви к Родине стали основным стержнем всех жанров нашей литературы. В нашей поэзии написаны такие патриотические стихотворения, как «Алкоо» А. Токомбаева, «Улуу Марш» М. Элебаева, «Над озером» Ж. Бокенбаева, «Канга кан» К. Маликова. прощай, письма, написанные в форме стихов, были очень типичны для поэзии тех лет. В годы войны наряду с документальной прозой более живыми и активными стали ее малые формы. После Великой Отечественной войны советский народ приступил к восстановлению поврежденного и разрушенного народного хозяйства. Под его влиянием кыргызская литература расширилась до более широких масштабов, чем когда-либо прежде, и можно заметить, что такие очерки, как «Аширбай», остро написанные публицистики и драмы были написаны на высоком уровне. Примером тому является то, что произведения нашего великого писателя Ч. Айтматова на тему войны были написаны и изданы во многих зарубежных странах, внося достойный вклад в развитие кыргызской литературы, а в статье говорится о способах обучения искусству. другие поэты и писатели.
Ключевые слова: Родина, литература, тема, идеи, вызов, присяга, размах, труд, патриот.
TEACHING OF KYRGYZ LITERATURE DURING THE GREAT PATRIOTIC WAR AND
AFTER IT
Abstract: The relevance of the mentioned article is that the years of the Great Patriotic War created a special page of Kyrgyz literature as well as the literature of the peoples of the USSR: at this time, the heroic-patriotic theme came to the fore in literature, and the ideas of unlimited love for the homeland became the main core of all genres of our literature. In our poetry, patriotic poems such as "Alkoo" by A. Tokombaev, "Uluu Marsh" by M. Elebaev, "Over the Lake" by J. Bokenbaev, "Kanga kan" by K. Malikov were written in our poetry., farewell, letters written in the form ofpoems were very typical of the poetry of those years.
During the war, along with documentary prose, its small forms became more lively and active. After the Great Patriotic War, the Soviet people began to restore the damaged and destroyed national economy. Influenced by him, Kyrgyz literature expanded to a wider scale than ever before, and it can be observed that essays such as "Ashirbay", sharply written publicisms, and dramas were written at a high level. An example of this is that our great writer Ch. Aitmatov's works on the subject of war were written and published in many foreign countries, making a worthy contribution to the development of Kyrgyz literature, and the article talks about the ways of teaching the art of other poets and writers.
Key words: Motherland, literature, theme, ideas, challenge, oath, scope, work, patriot. Киришуу
Профессор К.Артыкбаевдин "ХХ кылымдагы кыргыз адабиятынын тарыхында"белгилегендей, согуш мезгилинде кеп улуттуу совет адабиятынын башкы темасы согуш темасы болуу менен газета, журналдардын ар бир санында согуш темасындагы ырлар, очерктер, жарык керYп турду. Фашисттик баскынчыларга каршы грешке жалпы совет эли сыяктуу эле кыргыз жазуучулары да активдYY катышышты, ошолордун ичинде Т^металиев, Р.ШYKYрбеков, Т. Шамшиев жана башка жазуучулар кан майданда болушуп, душмандар менен салгылашып, кайтышты, айрымдары эл жерибизди коргоп, Ата Мекен YЧYн баатырларча курман болушту. Советтик адамдардын бийик ац-сезимдYYЛYГY массалык баатырдыктын керYHYШYне алып келди. Жацы замандын тарбиялык иштеринин натыйжасында пайда болгон-максатуулук, терец идеялуулук, езYне ишенYY, элге, мекенге, партияга берилгендик, туруктуулук, тайманбастык ецдуу эц сонун сапаттар. Улуу Ата Мекендик согуш жылдарында кыргыз адабияты мурда болбогондой децгээлде бийиктикке кетерYлдY. Кыргыз жазуучулары майданда болсун, тылда болсун, ездерYHYн чыгармачылык иштерин бут бойдон согуштук нукка бурушуп, кыргыз адабияты гитлердик баскынчыларга каршы жапырт кетерYЛYп, Совет элинин ой-тилегин, интернационалдык, достук аракеттерин кецири чагылдырууга умтулушту. Чакан ырлардан тартып поэмаларга, очерк, публицистикалык чыгармларга чейин узгYЛтYксYЗ жазышып, жоокерлерди эрдикке, ар-намыстуулукка, чыдамдуулукка YндештY.
Методдор жана материалдар: Кыргыз адабиятынын тарыхынын тажрыйбаларын изилдееде тарыхый-салыштырма, анализ, синтез, баяндама мотивиндеги ыкмалар колдонду. Талкуу жана натыйжалар
Улуу Ата Мекендик Согуш жана андан кийинки мезгилдеги кыргыз адабиятын окутууда, биз лекцияда болобу, практикалык, семинарларда болобу кыргыз жазуучулары жоокерлерди ар-намыстуулукка, чыдамдуулукка YндешYп, чентегуне салып жYPYYCYне ылайыктуу кичинекей ыр китепчелерди чыгарып турушкандыгы тууралуу маалымат бергенге аракеттенебиз. Маселен, А.Токомбаевдин согуш темасында жазылган бир топ чыгармаларынан "Алкоо"деген ырында жан менен бирге бYткен туулган жерди жат душманга
тепсетпее дегендин eзY эле Мекенди сактоо, коргоо деген сез экендигин, аны автор уулуна ак батасын берип, фронтко жeнeтYп жаткан лирикалык каармандын (карыянын) сeзY катары CYрeттeлгeндYГYн, акындын ырынын кYЧY, биринчиден, (лирикалык каармандын) eзYHYн образын тYзe алгандыгында болсо, экинчиден, ошол образдын ажарын ача ала турган турмуштук деталдарды поэтикалык ^з менен кeрe билгендигинде экендигин студенттерге "Илгерилетилген лекция" методун колдонуу тYШYндYргeнгe аракеттенем. Лекциянын мазмуну: "Илгерилетилген лекция" деген- Окуу жана
илимий маалыматтын YCTYндe студенттердин жана мугалимдердин жYргYЗYлгeн ойлору. Стратегиянын кадамдары: 1.Мугалим студенттерди лекция угууга даярдайт: лекциянын мазмунуна кайрылат , чакыруу стадиясындагы суроолорду тYзeт. Адегенде суроолорго жекече жооп берYYHY eтYнeт, андан кийин eздeрYHYн ою менен топто бeлYШYYHY сунушайт. 2.Лекциянын биринчи бeлYГYн окуу. З.Лекциянын биринчи бeлYГY боюнча жыйынтык чыгаруу.Талкулоо. 4.Мугалим лекцияда чагылдырылган проблемалардын бирeeсYнe ^^л бурат.Студенттердин идеяларын жазып, топто бeлYШYYлeрYн тапшырат. 5.Мугалим лекциянын экинчи бeлYГYн окуйт. Лекциянын бул бeлYГY боюнча жыйынтык чыгаруу,лекциянын 1-бeлYГYндe сунушталган ойлорду эске алуу менен талкулоо жYргYЗYлeт. Жыйынтыгында он мYнeттYк эссе ж синквейн жазылат. ( 314;24)
Лекциянын мазмунунда Улуу Ата Мекендик согуш жылдарында кыргыз адабиятына салым кошкон акыныбыздын дагы бири - М.Элебаев болгон. Акын согушту эл башына, анын ичинде эр жигиттердин башына тYшкeн улуу сыноо экендигин айрыкча белгилеп, фашизмге каршы Ата Мекенди коргоо YЧYн жYргYЗYЛYп жаткан кандуу майданга аттанууну "Улуу марш" ырында эмоционалдуу тондо чагылдырып бергендигин студенттерге басым коюп белгилee менен "Улуу маршта" айткан "эр жигит эми келди, сыналчу зор майданга" деген патриоттук чакырыкка Мукайдын eз тагдыры туура келип, 1943 -жылы кан кYЙгeн майданга кетип, Фашизмди талкалоочу жоокерлердин " катарында болуп:
деп.- согуш майданында тилек тилегендигин, бирок ал тилегине жетпей 1944-жылы 15-майда майданда баатырларча курман болгондугун баяндоо формасында жеткирYYгe аракеттенем.
Ал эми, Ж.Бекембаевдин чыгармачылыгынын гYлдeгeн учуру Улуу Ата Мекендик согуштун мезгилине туура келгендиктен, Фашисттик баскынчыларга каршы айыгышкан жалпы элдик кYрeштe акын алдьщкылардын катарында болуп, салгылашууга туура келди. Андыктан анын учкул поэзиясында душманды жек кeрYY сезими ого бетер курчутуп, чыгармаларынын идеялык - тематикасын теревдеткенге eбeлгe болду. Акын Ж^^нбаевдин "^л YCTYндe"аттуу ырында майданга бараткан жигиттин кызга берген убада-антын реалдуу кeрсeтYYгe умтулгандыгы ырдын нукура жYрeктeн чыгып, жYрeккe жеткире айтылган идеясы конкреттYY жана таасирдYYЛYГY менен eзгeчeлeнYп турду. Мисалы, кыздын жигитке берген тапшырмасы мындай:
Чынында ошол мезгилде ата-энеси уулун, CYЙгeн жары eмYрлYк жолдошун фронтко узатып, же болбосо кат жазып жатып, эл-журттун, ата-эненин, CYЙгeн жардын ишенимин актоо эр жигиттин милдетти болгон. Улуу Ата Мекендик согуштун жылдарында кыргыз
ТYбeлYк жайлап душманды,
Тынчытып бYлeк заманды Жериме кайтып баратсам. КeрYнсe кeлYм ыраактан
Шекерим, жаным,ишенгин, Шертиме бекем турамын. Булгабай таза сактаймын, Бул кYндYн CYЙYY булагын.-
адабиятына К.Маликовдун да кошкон салымы чоц. Акындын 1941-жылы 26-августа жазган "Канга кан"аттуу ыры анын согуш жылдарындагы поэзиясынын жалпы иделык-кeркeмдYк багытын аныктаган масштабдуу чыгарма катары бааланууга татыктуу. Акын фашисттик баскынчынын портретин мындай элестетет:
Айбан десец-Адамга окшоп кийинген. Адам десец-Айбандан да мыкаачы.
Мында бир гана сырткы портрет эмес, ошол баскынчынын бYTYндeй ичке турпаты да ачык кeрYHYп турат. Акындын элестетYYCYндe баскынчы фашисттер- "ач кене", "карышкыр", "кара жYрeк", "кара чаар жылан" катары CYрeттeлeт. Акындын поэзиясында 30-жылдарда кeрYнe баштаган предметтYYЛYк, картиналуулук сыяктуу касиеттер жацы турмуштук чындыкка ылайык андан ары eнYктYPYлгeндYГYн байкоого болот.
Кыргыз эл жазуучусу Токтоболот Абдумомуновдун тарыхый-революциялык темада жазылган. "Ашырбай" аттуу драмасы кыргыз адабиятында драма жанрын окутууда окутууну YЙрeтeбYЗ.
баарыбызга белгилYY. Ашырбайдын образын окутууда автор Октябрь революциясы жецээрдин алдындагы карапайым кыргыз адамынын башынан eткeргeн оор кYндeрYн, TYШYHYГYH, акыйкаттык, ар намыс, жашоо YЧYн жYргYЗгeн кYрeшYн, революция жецгенден кийин, анын жарык жолуна тYШYYДe да кeптeгeн кыйынчылыктарды баштан кечиришкендигин элестеткен драмалык, трагедиялык толгонууларга бай чыгарма. Алдуу, кYчтYY, ^зге атар мерген Ашырбайдын образы eзYHYн адамдык касиетин, ар-намысын, нарк-насилин эч кимдин алдында кемсинткиси, басынткысы келбеген, намыс YЧYн ким болсо да, eлбeгeн жерде калууга даяр турган тайманбас, эр жYрeк адам катары сYрeттeлгeн.Анын образы аркылуу студенттерди ар-намыстуу, кайратттуу, бекем эркке эегедер болууга тарбияланууга багыт берип кетYY да окутуучунун милдети экендигин эстен чыгарбообуз керек.
Улуу жазуучубуз Ч.Айтматов согуштун катаал учурундагы адамдардын жан-дYЙнeсYндe болгон мYмкYнчYЛYктeрдY сыноо, ал сыноодон ким кандай eттY деген коомдук-саясий маселеге тYЗдeн-тYЗ байланыштуу экендигин автор кийинчирээк 1975-жылы жарыялаган "Манас атанын ак кар, кeк музу" деген очеркинде ачык кeрсeткeн. Автор чыгармачыгылыгында кeбYнчe согуш мезгилине басым жасаган. Алсак: 1967-жылы жазылган "Бетме -бет"повестинде согуштундун ушул оор сыноосуна Ысмайыл туруштук бере алган жок. Эл жер, Ата-Журт, Мекен, eз туулган жери, айылы менен eзYHYн тагдыры ажыралгыс биримдикте экендиги жeнYндeгY чындыкка анын TYШYHYГY жетпеди. Жазуучу Сейденин образынын эволюциясын эц чебер, кылдат ачып бере алган. Адегенде, ал Ысмайылдын аскерге барбай качып келишин анча деле жаман ^рген жок, YЙ-бYлeнYн боору бYTYн, башы эсен жашашы YЧYн Ысмайылдын eзYнe жакын ЖYPYШYH кандайдыр бир децгээлде туура деп да ойлогон. Бирок, коцушусу Тотойдун жалгыз уюн уурдап союп алып, анын балдарын кан какшатып чыркыраткан наадандык окуя Сейденин ичине толгон 6y^h сыртка чыгарууга тYрткY болуп, жашырынып, карышкырдай колго тийгенин жулуп жеп жансактап жYргeн Ысмайылдын качкын экендигин, анын eз айылына кыянаттыгы аялы Сейде тарабынан ашкереленди. Совет эли согуш учурунда дал ушул Сейдедей бийик патриоттук сезимге чулгануу менен, бетме-бет келген каардуу согушту жецип, eз мекенинин бейпилчилигин камсыз кылды. Айтматовдун китептери дYЙнeнYн 176 тилине которулуп, жер шарынын 128 eлкeсYндe 100 миллиондон ашык нуска менен басылып чыккан. ЮНЕСКОнун маалыматы боюнча, Ч.Айтматов чыгармалары эц ^п тилдерге которулуп, китеп болуп чыккан Шекспер менен Толостойдон кийинки дYЙнeлYк классик экендигин белгилеп кeрсeтYY менен Улуу Ата Мекендик согуш жылдарында кыргыз адабиятына кeптeгeн акын жазуучуларыбыздын кошкон салымы чоц экендигин колдон келсе хронологиялык таризде белгилеп, баяндоо, же
тыным менен, же салыштырма тарыхый, же илгерилетилген лекциялык формада аталган тема боюнча билимдерди берYY студенттердин билгичтиктерин арттыруу менен кeндYмдeрYн eркYндeтYп, теревдетууге eбeлгe боло тургандыгы белгиленет.
Согуш мезгилинде ^п улуттуу совет адабиятынын башкы темасы согуш темасы болду. ^радм адабият мезгилдин талабына ылайык шамдагайлыкты, оперативдYYЛYктY. Кыргыз жазуучулары майданда болсун, тылда болсун, eздeрYHYн чыгармачылык иштерин бYт бойдон согуштук нукка бурушуп, гитлердик баскынчыларга каршы жапырт кeтeрYЛгeн совет элинин ой-тилегин, кYрeшYн, интернационалдык, достук аракеттерин кецири чагылдырууга умтулушту. Алардын катарында А.Токомбаевдин "Алкоо", М.Элебаевдин "Улуу Марш", К.Маликовдун "Канга кан", Ж^^нбаевдин "Кагылайын тууган жер", "Чабуул", Т.Умeталиевдин "Жециш ырлары"ыр китепчелери, Ж.Турусбековдун "Каракчынын трагедиясы", А.Осмоновдун "Менин энем", "Ким болду экен? ", "Майдын TYHY", "Махабат", Ж.Бeкeнбаевдин "Ажал менен ар-намыс",поэмалары А.Токомбаевдин "Ант", К.Жантeшевдин "Курманбек", А.Осмоновдун "Ак Мeeр", "Махабат", "Баатырдын eлYMY", К.Маликов менен А.Куттубаевдин "Жацыл"пьесалары жана ^п сандаган очерк, публицистика, ацгемелер согуш жылдарында жазылды. Бул чыгармалардын баардыгы патриоттук чыгармалар болгондуктан, азыркы кYндe дагы да актуалдуулугун жоготпой студенттерди бийик гумандуулукка чакырууда.
1. К.Артыкбаев "Кыргыз совет адабиятынын тарыхы" Ф.:-1982
2. К.Артыкбаев "ХХ кылымдагы кыргыз адабиятынын тарыхы" Бишкек-2004
3. К.Артыкбаев жeнYндeгY ойлор, пикирлер Бишкек-1994
4. И.А. Низовская. " Сын ой жYГYртYYHY eстYрe турган окуу жана жазуу" программасынын сeздYГY. Окуу-методикалык окуу китеби.-Бишкек-2003
5. А.Муратов "Кыргыз адабиятынын окутуу теоряы жана практикасы" Бишкек-2013
6. Б. YкYева " Студенттердин чыгармачылык активдYYЛYГYн жогорулатуунун жолдору" Бишкек-2022,257-бет
Корутунду
КОЛДОНУЛГАН АДАБИЯТТАР
