CC BY
0УДК:37.022
ПРОФЕССОР К.АРТЫКБАЕВДИН 60-ЖЫЛДАРДАГЫ КЫРГЫЗ АДАБИЯТЫН
ОКУТУУНУН ЖОЛДОРУ
КЕЛДИБАЕВА НУРИЛА АДЫЛБЕКОВНА
Кара-Суу районунун Ч.Айтматов атындагы №69 мектеп-гимназия окуу-тарбия комплексинин мугалими
Аннотация: Аталган макаланын актуалдуулугу- улуттук адабиятыбыздын бийик чокусу болгон 60-жылдары адамдын жандYйнвCYн, ички психологизмин ацдап туйган чыгармалар жаралып, стилдик жанрдык жактан жацыча квз караштагы Чыцгыз Айтматов баштаган К. Жусупов, А.Токомбаев, Т.Абдумомунов, А.Токтомушев, Ш.Бейшеналиев, А.Стамов жана башка прозаиктерибиз «алтымышчылар» деп аталган адабий муундун вкYлдврY катары кыргыз адабиятты внYктYPYYгв, изденYYлвргв, башкысы жацылоого аракеттенишкендигин чагылдыруу менен аны ЖОЖдордо окутуунун жолдорун студенттерге YйрвтYY . Максаты жогоруда аталган прозаиктерибиз менен бирдикте Ч.Айтматовдын чыгармачылыгын анын ичинде «Бетме-бет» повестинде кыргыз адабиятында козголо элек жацы чыйыр ачылышын, ошого жараша коом менен жеке адамдын ажыралгыс биримдиги жвнYндвгY философиялык проблеманы турмуштук кырдаалды чагылдыруу менен биринчи жолу аны адабий аренага алып чыккандыгын, адабий чыгармачылыкта вз жолун таап,улуттук адабий казынага вЗYHYн азыноолак салымын кошуп, окурман журтчулугуна тааныла алган жазуучунун жеке чыгармачылык взгвчвлYгYн, изденYY жолундагы жетишкендиги менен кемчиликтерин, чыгармачыл инсандын вЗYн-вЗY таанып-билYYCYн иликтвв, анык-тактоо- адабият таануу илиминдеги маселелерден экендигин студенттерге жацы технологияларды колдонуу менен YйрвтYY болуп саналат.
ТYйYндYY свздвр: адабият тарыхы, технология, жанр, арена, психологизм, прозаик, философия, актуалдуу.
СПОСОБЫ ПРЕПОДАВАНИЯ КЫРГЫЗСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ ПРОФЕССОРА К.
АРТЫКБАЕВА В 60-Е ГОДЫ
Аннотация: Актуальность упомянутой статьи заключается в том, что в 60-е годы, которые были расцветом нашей национальной литературы, были созданы произведения, затрагивающие человеческую душу и внутреннюю психологию. Жусупов, А. Токомбаев, Т. Абдумомунов, А. Токтомушев, Ш. Бейшеналиев, А. Стамов и другие прозаики, как представители литературного поколения, называемого «шестидесятниками» и пытающегося развивать кыргызскую литературу, искать, а главное, преподавать. способы преподавания студентам в университетах. Цель - представить творчество Ч. Айтматова совместно с вышеперечисленными прозаиками, в том числе открыть новый путь, не затронутый в кыргызской литературе в повести «Лицом к лицу», и соответственно, философская проблема неразрывного единства общества и личности, отражая жизненную ситуацию, впервые вывела ее на литературную арену, литературное исследование личных творческих особенностей писателя, нашедшего свой путь в творчестве, внесло свой небольшой вклад в национальную литературную сокровищницу, признан читательской аудиторией, его достижения и недостатки на пути поиска, самосознания творческой личности, Именно научить студентов тому, что точность-уточнение является одной из проблем литературоведения с использованием новых технологий.
Ключевые слова: история литературы, технология, жанр, арена, психология, проза, философия, актуальность.
3 О
PROFESSOR K. ARTYKBAEV'S WAYS OF TEACHING KYRGYZ LITERATURE IN
THE 60S
Annotation: The relevance of the mentioned article is that in the 60s, which was the peak of our national literature, works that touched the human soul and inner psychology were created. Zhusupov, A. Tokombaev, T. Abdumomunov, A. Toktomushev, Sh. Beyshenaliev, A. Stamov and other prose writers, as representatives of the literary generation called "sixties" and trying to develop Kyrgyz literature, search, and most importantly, teach students ways to teach it in universities. The aim is to present the work of Ch. Aitmatov together with the above-mentionedprose writers, including the opening of a new path that has not been touched in Kyrgyz literature in the story "Face-to-Face ", and accordingly, the philosophical problem of the inseparable unity of society and the individual, by reflecting the life situation, brought it to the literary arena for the first time, literary Investigating the personal creative features of the writer who found his own way in creativity, made his small contribution to the national literary treasury, was recognized by the readership, his achievements and shortcomings on the path of search, self-awareness of the creative person, It is to teach students that accuracy-clarification is one of the issues in the science of literary studies using new technologies.
Key words: literary history, technology, genre, arena, psychology, prose, philosophy,
actuality. Киришуу
К. Артыкбаев -кыргыз адабиятынын байыртадан берки тарыхын туташ жана ырааттуу, ар тараптуу жана терец изилдеген илимпоз катары 63yhyh "ХХ кылымдагы кыргыз адабиятынын тарыхы" окуу китебинин "60-жылдардагы кыргыз адабияты"деген
бeлYMYндe кыргыз жазма адабиятынын калыптануу, eнYГYп-eсYYДeгY басып еткен тарыхый жолунда хх кылымдын 60-жылдарында адабий майданга келип кошулган калемгерлердин чыгармачылыктары менен адабий процесстеги жандануу мейли поэзияда болсун, мейли проза же драматургияда болсун, эц жогорку децгээлге кeтeрYлгeндYГYн белгилеп керсетет. Ошондой эле бийик децгээл, биринчиден, коомдук-саясий турмуштук шарттар менен тYШYндYPYлсe, экинчиден, улуттук адабий eнYГYYHYн ичтен жетYYЛYCY, адабий-чыгармачылык тажрыйбанын жогорулоосу катары таанылат.
Алтымышынчы жылдардын башталышы ааламга улуу илимий-техникалык революциянын алгылыктуу жацылык- кабарларын алып келYY менен Советтер Союзунун космос мейкиндигине алгач ирет адам баласын учуруусу дYЙнe жYЗYнe дацазаланып, тарыхтын жацы барагын ачкандыгы, коомдогу ушул сыяктуу улуу eзгeрYYлeр жана коомдун экономикалык, чарбалык, маданий eнYГYYCYнe кeрYлгeн маанилYY иш-чаралар менен бирге мамлекеттик саясий идеология, адабият менен искусствонун да жацы бийиктиктерге кeтeрYЛYп, идеялык-эстетикалык изденYYлeр менен керкем табылгалардын жацы тилкесине багыт алуусуна тийгизген таасири маанилYY себеп болгон деп айтсак жацылыштык болбос. Жацы замандын турмуш чындыгына мYнeздYY кырдаалдарды нукура реалисттик кeрeeгeчтYк менен тандап алып, замандаштарыбыздын кYчтYY образын тYЗYY жагынан кыргыз адабиятынын гана эмес, жалпы советтик адабияттын ири жетишкендиги катары дYЙнe жYЗYнe жацыча таанымал боло алган чыгармачылыгы менен таанымал болуп кыргыз элинин улуттук адабиятынын атагын алыска тараткан жазуучубуз Чыцгыз Айтматов керкем прозабызга идеялык-эстетикалык жактан кыйла жацы бийиктиктерди алып келYY менен повесть жанрынын жацы мYмкYнчYЛYктeрYн ачуу аркылуу eзYнeн кийинки жаш калемгерлердин чыгармачылыгына жогорку децгээлде таасирин тийгизип, YЛГY болуп бергендигин белгилеп кеткен. Мисалы, анын "Жамийла"повести биринчи жактан баяндалуучу лирикалуу повесттин мыкты YЛГYCY катары окурмандык кызы гууларды пайда кылуу менен андан ары жазуучунун ушул манерада жазылган башка повесттери аны биртоло бекемдеп, кийинки муундарга жазуучулардын чыгармачылыгында кецири орун алуусун eзYHYн зор таасирин тийгиздигин
К.Артыкбаев 03Y да: "ИзилдeeчYлeрдYн кeпчYЛYГY туура белгилеп жYPYшкeндeй, керкем чыгармадагы аналитикалык психологизм жаш адабиятчылардын алгачкы эле eнYГYш процессинде ишке аша калуучу кeрYHYш эмес. Адамдын психологиясын аналитикалык жол менен философиялык терецдикте ачып кeрсeтYY жаш адабияттардын бийик eнYккeн мезгилине мYнeздYY кeрYHYш .
60-жылдары Кыргыз ССР илимдер академиясынын тил жана адабият институтунун коллективи тарабынан жазылып жазылып, Т.Сыдыкбековдун башкы редакторлугуна "Кыргыз совет адабиятынын очерки"(1960) жарык кeрYШY. Бул китепте биринчи жолу кыргыз совет адабиятынын eнYГYШY мезгилдештирилип, ар бир мезгилдеги адабий тYрлeрдYн eнYГYШY жалпыланып, системалаштырылып каралган.Ошондой эле буга чейинки "адабият",боюнча жазылган эмгектерде эч шз болбогон,кыргыз балдар адабияты жана адабий сыны, боюнча атайын бeлYмдeр жазылган.Автор советтик адабияттын eнYГYШYHYн мезгилдештирYYCYн жетекчиликке алуу менен кыргыз адабиятынын eзYнe гана тиешелYY, eнYГYY eзгeчeлYктeрY да болгондугун эске алган эмес. Натыйжада кыргыз совет адабиятынын eнYГYШYн автор механикалык тYPдe эле советтик коомдун eнYГYШYн менен барабар карап коёт. Бул методолгиялык жактан туура эмес болгондугун eз учурунда адабиятчы Ш. Умeталиев ("Кыргыз совет адабияты ушундайбы?"макаласында) тарабынан айтылган. (7,94) Адабияттын тарыхын изилдеген учурда анын тарых менен болгон байланышын гана карап чектебестен, адабий eнYГYYHYн эстетикалык маселелерине карап, жыйынтык чыгаруу туура болот. Башкача айтканда, кыргыз прозаиктеринин кeпчYЛYГYнe, анын ичинде Кецеш Жусуповго да дYЙнeлYк маанидеги жазуучу Чьщгыз Айтматовдун кeркeм-эстетикалык бийиктиктери философиялуу, каармандын ички дYЙнeсY терец изилденген, жаш каармандын калыптануу процесси ишенимдYY ачылып берилген чыгармаларды жаратууга мыкты YЛгYлeрдeн болуп бере алгандыгы ачык байкалат. Бул жeнYндe А.Акматалиев: " Чыцгыз Айтматов жана кыргыз-казак адабий байланышы"- деп аталган эмгегинде "Кыргыз-казак элдеринин маданий байлыктары eтмe катары eтYШYп, терец тамыр жайган. Айтылуу "Манас", "Эр ТeштYк" дастандары казактарга кандай жакын сезилсе , "Эр Таргын","Кыз Жибек" кыргыздардын CYЙYктYY чыгармаларына айланган. Маселен, Ч.Айтматовдун чыгармачылыгын изилдeeчYлeр айтып жYPYшкeндeй, кeркeм чеберчиликтин бийик мунарасын кeздeй кубаттуу дем менен ишенимдYY кадам шилтеген алгачкы олуттуу кадамы анын «Бетме-бет» повести болду.
Ата Мекен коркунучка дуушар болуп, аны коргоп калыш YЧYн жарактуу эр бYлeeнYн баары колуна курал алып майданга аттанып жаткан кезде, Ата-Журт ишенип берген мылтыгы менен майданга баруудан качып, эч бир жанга кeрYнбeй тYн катып YЙYнe кайтып келген Ысмайылдын ыплас eзYмчYЛ турмушунун кeрсeтYЛYШY алтымышынчы жылдардагы кыргыз адабияты YЧYн жацылык болучу. Чыгарманын чыныгы мазмуну согуштун катаал учурундагы адамдардын жан-дYЙнeсYндe болгон мYмкYнчYЛYктeрдY сыноо эле. Согуштун ушул сыноосуна Ысмайыл туруштук бере алган жок. Эл-жер, Ата-Журт,Мекен, eз туулган жери,айылы менен eзYHYн тагдыры ажаралгыс биримдикте экендиги жeнYндeгY чындыкка анын тYШYHYГY жетпеди. Коцушусу Тотойдун жалгыз уюн уурдап союп алып, анын балдарын кан какшатып чыркыраткан наадандык окуя Сейденин ичине толгон бугун сыртка чыгарууга тYрткY болду. Жашырынып, карышкырдай колго тийгенин жулуп жеп жансактап жYргeн Ысмайылдын качкын экендигин, анын eз айылына кыянаттыгы аялы Сейде тарабынан ашкереленди. Совет эли согуш учурунда дал ушул Сейдедей бийик патриоттук сезимге чулгануу менен , бетме-бет келген каардуу согушту жецип, eз мекенинин бейпилчилигин камсыз кылды. Ошентип, 60-жылдардагы жазуучулардын жогоруда аталган чыгармалары, тагыраак айтканда, ацгеме,повесттери кыргыз адабиятынын тарыхында eз ордун таап, адабиятчы-изилдeeчYлeр тарабынан жылуу пикирлерге ээ болуп eз ордуларын таба алгандыгы К.Артыкбаевдин жогорудагы эмгегинде белгиленет.
Изилдеенун максаты: К.Артыкбаевдин 60-жылдардагы кыргыз адабиятынын тарыхынын табиятынын оргиналдуулугун, жазуучунун дYЙнe таанымын аныктоодо студенттерге жацы технологияларды колдонуу менен окуунун жолдорун YЙрeтYY.
Изилдеенун методдору: тарыхый-адабий изилдее традициясында индивидуалдуу керкем системадагы тарыхый-типологиялык анализ, жазуучунун улуттук адабиятка кошкон новатордук салымынын маанисине теоретикалык анализ, адабиятка мYнездYY акыйкаттуулукту ездештYPYYДегY синтез катары чыгармачылыкты изилдее методдору колдонулду. Талкуу жана натыйжа
Окумуштуу К.Артыкбаев тарабынан жеке автордун изилдеесYHYн натыйжасында "Кыргыз совет адабиятынын тарыхы" окуу китеби жогорку окуу жайларынын филология факультетинин студенттерине арналып жазылган. Аталган эмгекте кыргыз совет адабиятынын жарым кылымдан ашуун мезгилдеги жетишкен ийгиликтери окуу программасына ылайыкталып жазылган. Адегенде, мезгилдештируу принцибине ылайык жалпы баяндамаларда кыргыз адабиятынын енYГYШYн чагылдырган обзордук багыттагы поэзия, проза, драматургия болуп ез ирээтинен бузулбай учурдун мYнездYY езгечелYктерYн чагылдырган маалыматтар берилген. Эзгече кыргыз поэзиясындагы "алтымышчылардын" керYHYктYY екYлдерY С.Эралиев, С.Жусуев, А.Осмонов, Б.Сарногоев, Р.Рыскулов, Ж.Сыдыков, М.Абылкасымова, С.Абдыкадырова, Ж.Мамытов, С.Тургунбаев ж.б.болушту. СYЙYнбай Эралиев "Уяц жылдыздар" (1962) ырлар жыйнагы менен мыкты акындардын бири катары таанылды. Башкасын айтпаганда да, ушул жыйнактагы "Тоодогу кеч", "Сулуу кердYм"," Жаз" сыяктуу ырлар акындын табигат керYHYштерYне карата керкем деелет^к туюмунун езгечелYГY окурманды айран-тац калтырды. С.Эралиевди дагы бир чыгармачылык изденYYHYн сересине чыгарган чыгармасы "Жылдыздарга саякат"(1966) поэмасы болду. Бул поэмада емYP, елYм, CYЙYY, кYчтYYЛYк менен алсыздык, ыракат менен азап ецдYY адамзаттык деелеттер ажырагыс байланышта каралып, аларга акыл-ойдун жацы бийиктигинен мамиле кылынат. Поэма керкем деелеттYк мазмунун гана эмес, ритмикалык-интонациялык курулушунун дагы жацычылдыгы менен кезге илинет. Ал эми Соорбай Жусуев "^^л кYYлерY" (1966) ырлар жыйнагын жарыкка чыгаруу менен чыгармачылык чеберчилик жактан толук жетилгенин керсетYп, "Дарак", "Салмак", "Жылуулук" ж.б. адам,тагдыр, табият баалуулуктарын философиялык ецYтте таразалап талдайт. Байдылда Сарногоев "Ак калпак"(1961), "Тоолор жана тоолуктар"(1966), "YзYлбеген YMYттер"(1968) аттуу ырлар жыйнактары менен кайталангыс керкем дYЙнесY бар акын катары белгилYY болду. Ал эми К.Артыкбаев акын А.Осмоновдун чыгармачылык енерканасынын анализге алып фольклордон баштап езY новатор акын катары жараткан чыгармаларын талдоого алынып, автордун Алыкулду Алыкул кылган философиялык емYP, емYP,турмуш, мезгил, адам женYндегY ырларын жана "Отуз жаш", "Табигат менен музыка", "Замандашыма", "Адамга" сыяктуу ырларына токтолуп,"Отуз жаш" ырынын идеялык-керкемдYк жетишкендигин, эстетикалык бийиктигин ачып керсеткендYГYн байкасак болот.
Мезгил еткен сайын методикалык-теориялык илимдердин мазмуну езгерYп,илимий таанып-билYY жагдайы еркYндегендYктен окутуунун жацы технологиялары катары: программалык тестирлее, модуль системасы интерактивдYY окутуу, сынчыл ойломдуу естYPYY программасынын стратегиялары жана башка методдорду сабакта такай колдонуп келем.
Эзгече жогоруда К.Артыкбаевдин окуу китебинде биз тYШYндYрме берген теманы етYYДе "кабарлашып окутуунун "Зигзаг" стратегиясын пайдаланып етем. Окутуу процесиндеги стратегиялык кадамдарым темендегYдей тартипте жYрет. 1-кадам. Кабарлашып окутуу процессинин алгачкы этабы катары 1,1,1,1; 2,2,2,2; 3,3,3,3; 4,4,4,4 топторго белYнет.
2-кадам. Ар бир топ езYне белYнген тексттерди окушуп, бирине-бири оозеки айтып тYШYHYшет.
3-кадам. Кайрадан енYктештерYн таап, 1,2,3,4 топтон биригип, чакан топторду тYЗYшет.
4-кадам. 1-ден 4-ге чейинки енектештер алган тYШYHYктерYн бири-бирине айтып беришет, талкуулашат.
5-кадам. Окутуучу 1-топко тексттин негизинде плакаттагы "тYЙYндYY сездер" жазылган: (" Бетме-беттеги") качкын, езYмчYЛ, ууру,кыянаттык, майдан ж.б.у.с. сездердY оозеки, жазуу жYЗYнде чечмелегенге керсетме берем, 2-топко аталган повест боюнча алган тYШYHYктерYHYн негизинде лекция жазышып,окуп берYYHY (Билдим айтам) 3-топтогуларга повест боюнча бири-бирине стратегиялык проблемалуу суроо берип, жооп алууну (сурасац айтам) же чыгармадан YЗYHДY окуп, андан ары окуя кантип аяктай тургандыгы тууралуу (Билбесец окутам стратегиясы боюнча) жазуу фомасында маалымат берYYлер етем.Натыйжада окутуу мазмунун жацы багыттар менен толукталып, аны студенттер ездештYPYп ЖОЖду буткен студенттер турмушка даяр болуп, кендYмдерY артат.Ошол эле мезгилде заманбап билим берYY технологиясын алар мыкты YЙренYштерYне мыкты ебелге болот. Колдонуу чейресу
Аталган окуу китеби, жогорку окуу жайлардын программаларына киргизилгендиктен, изилдеебYЗДYн жыйынтыктары педагогдорго, аспиранттарга, студенттерге илимий багыт бериши мYмкYн.
60-жылдардагы кыргыз адабиятынын тарыхы боюнча жазылган эмгектерде адабий процессти изилдеедегу ийгилик, кемчиликдиктер иликтенген. Бул мезгилдерде кыргыз адабият таануусунда окумуштуулардын саны кебеЙYп, атайын академиялык даярдыктардан еткен, адистешкен тарыхчылардын илимий чейреге келиши менен кыргыз адабиятынын тарыхын изилдее ишинде ийгиликтYY иштер жасалгандыгына кYбе болду. Аталган адабиятчылар Б.Керимжанова, К.Артыкбаев, К.Асаналиев, А.Сыдыков,К.Бобулов, Р.Кыдырбаева, Ш^металиев тарабынан бул жылдардагы акын-жазуучулардын чыгармачылыктары монографиялык мYнезде изилдениши да адабияттын тарыхынын жазылышына оц таасир этти. Ошону менен бирге, фундаменталдуу изилдеелер да жарык кердY. Кыргыз ССРилимдер академиясынын тил жана адабият институтунун коллективи тарабынан Т.Сыдыкбековдун башкы редакторлугунда "Кыргыз совет адабиятынын очерки" (1960)жарык керYп, биринчи жолу кыргыз совет адабиятынын енYГYШY мезгилдештирилип, ар бир мезгилдеги адабий тYрлердYн енYГYШY жалпыланып, системалаштырылып каралды. 60-жылдары кыргыз совет адабияты кеп улуттуу совет элинин маданиятынын енYккен бир бутагы катары бYткYЛ союздук жана ДYЙнелYк адабияттын казынасына езYHYн татыктуу салымын кошту. Айтсак, Ч.Айтматовдун чыгармалары 60-жылдары бир канча тилге которулуп чет елкеде басылып чыкты. « Кез жетпеген жерге сез жетет» дегендей кыргыз элинин байыркы эл экендигин байыркы адабий тарыхы изилдеенY иш жYЗYнде далилдеп, кYнделYк турмушубузга киргизYY менен 60-жылдары кыргыз адабияттында, мамлекеттYYЛYк деген элибизди басынткан саясатты профессор К.Артыкбаев жокко чыгарууга батынып, элибиздин байыркы адабияты, жазуусу болгон туш керет сыймыктануу сезимибизге шам жаккан кесипкей инсан болгон. К. Артыкбаевдин окуу китеби 60-жылдары улуттук адабиятыбыздын есYY тарыхын толук кандуу чагылдырган кыргыз адабият таануу илиминдеги олуттуу эмгектер экенине изилдеебYЗДYн жYPYШYнде толук ынандык.Аны жацы технологиялар менен окутууну илим негиздеенY колго алдык.
1. Артыкбаев К. ХХ 3. Алымов Б. Кыргыз совет адабиятын окутуунун методикасы.-ф.,1981
2. кылымдагы кыргыз адабиятынын .-Б.,2004
3. Артыкбаев К. Кыргыз совет адабиятынын тарыхы .-Ф.,1982.256-300-бет
4. Артыкбаев К. Дил сыры.-Б.,2004
5. Акматалиев А. "ХХ кылымдагы кыргыз адабияты".Бишкек-2015
6. Yметалиев.Ш. Кыргыз совет адабиятынын тарыхы ушундайбы? (Текст)/Ала-Тоо.-1961-№3.-94-104-бет
Корутунду
АДАБИЯТТАР:
