Научная статья на тему 'УЛУҒНОР ТУМАНИ ШЎРЛАНГАН ТУПРОҚЛАРИ ВА УНИ ЯХШИЛАШ ЙЎЛЛАРИ'

УЛУҒНОР ТУМАНИ ШЎРЛАНГАН ТУПРОҚЛАРИ ВА УНИ ЯХШИЛАШ ЙЎЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
40
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Марказий Фарғона / шўрланган тупроқ / шўрхоклар / мелиорация / техноген / сизот суви / фитомелиорация

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Собиров А.О.

Ушбу мақолада Марказий Фарғона ҳудудида жойлашган Улуғнор туманининг мелиоратив ҳолати ёмон, гипсли, шоҳ-аризиқли ва шўрланган тупроқлари мелиоратив ҳолатини ҳамда унинг ҳолатини яхшилаш масалалари кўрсатиб ўтилган. Шўрланган тупроқлардаги сувда осон эрувчи зарарли тузларнинг миқдорларини камайтириш ва бартараф этиш, яъни тупроқ таркибини тузсизлантириш масалалари очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «УЛУҒНОР ТУМАНИ ШЎРЛАНГАН ТУПРОҚЛАРИ ВА УНИ ЯХШИЛАШ ЙЎЛЛАРИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

УЛУГНОР ТУМАНИ ШУРЛАНГАН ТУПРОЦЛАРИ ВА УНИ ЯХШИЛАШ

ЙУЛЛАРИ Собиров А.О.

Фаргона политехника институти, катта укитувчи https://doi.org/10.5281/zenodo.8009462

Аннотация. Ушбу мацолада Марказий Фаргона %удудида жойлашган Улугнор туманининг мелиоратив %олати ёмон, гипсли, шо%-аризицли ва шурланган тупроцлари мелиоратив %олатини %амда унинг %олатини яхшилаш масалалари курсатиб утилган. Шурланган тупроцлардаги сувда осон эрувчи зарарли тузларнинг мицдорларини камайтириш ва бартараф этиш, яъни тупроц таркибини тузсизлантириш масалалари очиб берилган.

Калит сузлар: Марказий Фаргона, шурланган тупроц, шурхоклар, мелиорация, техноген, сизот суви, фитомелиорация.

Агар сув хаёт манбаи булса, тупрок барча тирик мавжудотларнинг онасидир. Демак, тупрок - тирик организмларнинг яшаш мухити хисобланиб, у ик;тисодий, хдётий ва экологик ахдмиятига кура х,еч нарсага тенглаштириб булмайдиган табиий ресурсдир.

Республикамизнинг умумий майдони 44,7 млн/га булиб, 31 млн/га майдондан аграр сохада фойдаланилади. Аммо, уларнинг асосий кисми 26.5 млн/га арид минтакаларида жойлашган, унумдорлиги паст, сув билан кам таъминланган, интенсив дехкончилик учун нокулай ерлардан иборат.

^ишлок хужалигида фойдаланилаётган ерларнинг мелиоратив холати ёмонлашиб бораётганлиги, жумладан тупрокнинг шурланиш даражасини ортиб бориши кишлок хужалиги экинларининг усиш ва ривожланишига салбий таъсир этиб, хосил микдори хамда сифатининг пасайишига олиб келмокда. Бундай холатлар ишлаб чикариш хажми ва сифатини пасайишига сабабчи булиб келмокда.

Марказий Фаргона худудида жойлашган Улугнор туманида тупрокнинг усимликлар усадиган юкори катламларида экинлар ва бошка организмларга зарарли булган сувда осон эрувчан зарарли тузларнинг мъёридан ортикча тупланиши натижасида тупрок шурланиши ортиб бормокда. Сизот сувлари ер юзасига якинлашгани сари, юкори даражада бугланиш хусусиятига эга булган майдонларда (Улугнор туманида) тузлар тупланиши кучая боради.

Шурланган тупроклар — таркибида сувда осон эрийдиган зарарли тузлар 0,1 % ёки сувли суримдаги курук колдик микдори 0,25 % (0,3 %) дан куп булган тупроклардир. Амалда эса кишлок хужалик экинларининг меъёрий ривожланишига тускинлик киладиган микдорда сувда осон эрийдиган тузи булган барча ерлар шурланган хисобланади.

Шурланган тупроклар, асосан, курук иклимли мамлакатлар Покистон, Х,индистон, Хитой, А^Ш, Урта Осиё, Жанубий Америка, Африка, Австралияда катта-катта майдонларда, шунингдек, шурланмаган тупроклар орасида эса, кичикрок массивларда доглар куринишида таркалган. Урта Осиё, Жанубий ^озогистондаги сугориладиган майдонларнинг ярмидан ортиги, узлаштириладиган ерларнинг 75-80 %га якини турли даражада шурланган. Тупрокнинг шурланганлик даражаси зарарли тузларнинг умумий микдорига кура (гипс, микдори олиб ташланган холда) белгиланади. Шунга кура шурланган тупроклар кучсиз (зарарли тузлар микдори 0,1-0,2 %), уртача (0,2-

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

0,4 %), кучли (0,4-0,8 %), жуда кучли шурланган (шурхоклар; 0,8 % дан куп) хилларга булинади. Табиий шурланган тупроклар шурланиш типига кура хлоридли, сульфат-хлоридли, хлорид-сульфатли, сульфатли, сода-сульфатли, сульфат-содали, хлорид-содали, содали, сульфат ёки хлорид-гидрокарбонатли шурланган ерларга булинади.

Ернинг энг устки катламида сувда эридийган жуда куп микдорда тузи булган ерлар шурхок ер дейилади, унда экин ривожлана олмайди. Шурхок ерларнинг устки катламидаги туз микдори одатда 1-2 % дан баъзида 10-20 % гача етади ва ундан х,ам ошади.

Масалан, Марказий Фаргонада йилига ер юзасидан 1000-1500 мм. микдорида йилига сув бугланади, кучсиз минераллашган сувлар (0.5 г/л. атрофида) бугланиш таъсири натижасида 1-1.5 т/га. йилига туз тупланади, яъни тупрокда колади. 10 йилда 10-15 т/га. ёки 100 йилда 100-150 т/га. туз тупрокнинг устки катламларида колади.

Шуни алох,ида кайд килиш керакки, иклим канча курук булса, тупрокда тузларнинг тупланиш жараёни шунчалик жадал суратда кечади, тупрокдаги палеогеокимёвий реликтлар - гипсли, охдкли катламлар шунча куп вакт сакланади ёки кам узгаришга юз тутади. Марказий Фаргона (Улугнор тумани) минтакасида маълумки 80-100 мм. ёгин ёгади, бугланиш эса 10-15 баробар куп, шу боис галогенез хдмма жойда мавжуд булиб, шиддатли кечади (1 -расм).

1-Расм. Улугнор тумани шурланган тупрокларида тузлар таксимоти, % Тузларнинг тупрокда тупланишида, кайта таксимланишида техноген омилларни, яъни кишилик жамияти фаолиятининг таъсири сезиларли даражада катта. Галогенезга таъсир этувчи энг кучли омиллардан бири, бу сугориш ва тупрокни маданийлаштириш х,исобланади. Сугориш тупрокни деярли хдмма хосса ва хусусиятларига таъсир курсатади, бунда тупрокдаги тузлар микдори тупрок - грунт - сизот суви богланишида узгаради. Сугоришнинг асосий салбий томонларидан бири иккиламчи шурланишни пайдо килиши, айрим лолларда тупрокда соданинг пайдо булиши х,исобланади. Иккиламчи шурланишни пайдо булишидаги асосий сабаб эса тупрокнинг туз ва сув тартиботини бузилишидир.

Шурланиш жараёнлари Улугнор туманидаги айрим фермер хужаликларда х,ам жадал руй бераётганлигини куриш мумкин. Масалан, туман буйича сугориладиган ерлар

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

21581 га булиб, шундан, "Дониёрбек-Мухаммаддиёр ери" фермер хужалиги худудида 10 га майдон, "Жаббор ота ерлари" фермер хужалигида 2,35 га, "Солияхон ери" фермер хужалигида 11,1 га, "Салохиддин ота" фермер хужалигида да 16,80 га майдон, "Улугнорлик бурбонов Ойбек ери" фермер хужалигида 6,20 га, "Улугнорда асл бриллиант тош" фермер хужалигида 12,70 га, "Бунёдкор магистрал МЧЖ" худудида 15,1 га майдонда кучли ва куда кучли даражада шурланган тупроклар таркалган.

Улугнор тумани худудида утлоки саз тупроклар таркалган булиб, сизот сувларининг сатхи 1-2 м ни ташкил этади. Туман худудида куз ва киш ойларида шур ювиш ишларини уз вактида ва сифатли утказиш хамда коллектор-зовурларни доимий тизимли таъмирлаш ва тиклаш ишларини олиб бориш экин майдонида ер ости сувларини сатхини пасайиши, тупрокнинг шурланишини камайиши, мелоратив холатини яхшиланишига олиб келади.

Албатта, тупрок шурланишини камайтиришда вегетация даврида сугориш учун фойдаланиладиган сув захираларининг сунъий тарзда камайтирилиши натижасида зовур ва ташлама сувлардан насослар ёрдамида сугориш тупрокларнинг мелиоратив холатни ёмонлашиб кетишига ва хосилдорликнинг пасайишига олиб келади. Бу холат Марказий Фаргонадаги мавжуд сугориш-дренаж тизимларининг эскириши ва яроксиз холга келиши билан янада мураккаблашуви мумкин. Бундай шароитда сугориладиган ерларнинг агрокимёвий ва агроэкологик холатини яхшилаш, ерларнинг шурланишини камайтириш ва олдини олишда самарали булган сув-хужалик ва фитомелиоратив тадбирларни ишлаб чикиш долзарб муаммолардан хисобланади.

Улухнор туманида тупрокларнинг шурланишини камайтириш ва мелиоратив холатини яхшилашда куйидаги тадбирлар ижобий натижалар беради:

1. Шурланган ва деградацияга учраган майдонларда кузги-кишки мавсумда сув етарли булишини хисобга олган холда 2000-3000 м3/га, баъзи холларда 4000-5000 м3/га меъёрда шур ювиш хамда тупрокни намлаш ишларини уз вактида олиб бориш.

2. Мелиоратив насос станцияларини электр таъминотини яхшилаш ва узлуксиз ишлашини жорий этиш.

3. Ички насослар ёрдамида коллектор-дренажлардан олинган сувлардан фойдаланишни боскичма-боскич камайтириб бориш (иккиламчи шурланишни олдини олиш максадида).

4. Тик зах кочириш кудукларини (тупрокни механик таркибини хисобга олган холда) купайтириш.

5. Кучли шурланган ва деградацияга учраб, ташландик холга келган ерларни мелиорациялаш хамда унумдорлигини тиклашда мукобил тадбир сифатида фитомелиорантлардан фойдаланиш. А.Юлдашев (2011) томонидан Сирдарё вилоятида тажриба давомида ширинмия (Glycyrrhiza §1аЬга-Ь.)-дуккакдошлар (Fabaceae) оиласига мансуб куп йиллик ут усимликлари усиш ва ривожланиш даврида уз танасига тупрокдаги 30-40 % тузларни суриб олиши, сизот сувлари сатхини пасайтириб, бугланишни камайтириш хусусиятига эга эканлиги аникланган.

6. Сирдарё киргок зонасига якин булган ва сизот сувлари юкорига кутарилган айрим худудларда баликчилик хужаликларини ташкил этиш.

7. Марказий Фаргона шурланган тупрокларида маданий экинлардан жухори хамда беда алмашлаб экишни ташкиллаш лозим. Ушбу экинларнинг асосий хусусиятларидан

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

бири шур ерларда хам яхши хосил бериши ва шурланишнри камайтиришга ёрдам

беришидир. Шунинг учун бундай ерларда шурга чидамли кишлок хужалик экинларини

етиштириш яхши натижаларга олиб келади.

REFERENCES

1. Миддендорф А.Ф. Очерки Ферганской долины. С.Петербург, 1882. 20-101 с.

2. Наливкин В.П. Опыт исследования песков Ферганской области. Новый Маргелан : тип. Ферган. обл. правл., 1887. - [2], II, 229 с.

3. Рыжов С.Н. Орошение хлопчатника в Ферганской долине. Ташкент : изд. и тип. Изд-ва Акад. наук УзССР, 1948. - 247 с.

4. Панков М.А. Процессы засоления и рассоления почв Голодной степи. М-во сел. хозяйства УзССР. Ин-т почвоведения. Ташкент, 1961. - 344 с.

5. Ковда В. А. Происхождение и режим засоленных почв. Москва ; Ленинград : Изд-во Акад. наук СССР, 1946-1947. - 2 т.;

6. Исаков В.Ю. Генезис и свойства арзыковых почв Центральной Ферганы. Автореф. дис. ... кандидат сельскохозяйственных наук. Ташкент, 1985. - 21 с.

7. Исаков В. Ю. Гипсоносные, арзыковые и шоховые почвы Ферганской долины, условия их формирования и пути рационального использования. Автореф. дис. ... доктора биологических наук. Ташкент, 1993. - 41 с.

8. Максудов А. Почвы Центральной Ферганы и их изменение в связи с орошением. Автореф. дис. на соиск. учен. степени канд. с.-х. наук: Ташкент, 1974. - 21 с.

9. ^узиев РД., Абдурахмонов Н.Ю., Ахмедов А.У., Исмонов А.Ж. Фаргона водийси сугориладиган тупрокларининг хоссалари, экологик-мелиоратив холати ва махсулдорлиги. Тошкент, "Навруз" нашриёти. 2017 й. 328 б.

10. Мирзаев У.Б. Исфайрам - Шохимардонсой конус ёйилмаларида шаклланган арзикли тупроклар хоссаларининг антропоген омил таъсирида узгариши. Биология фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун такдим этилган диссертация автореферати. Тошкент, 2009. 24 б.

11. Холдаров Д.М., Собиров А.О. 2021 г. О биомикроэлементном составе засоленных почв и растений. Научное обозрение. Биологические науки. №4. 78-82 стр.

12. Холдаров Д.М., Собиров А.О. 2021 г. Коэффициент биологической поглощаемости растений в засоленных почвах и солончаках. UNIVERSUM: химия и биология. №1(79). Часть 1. 23-25 стр.

13. Abdel-Fattah M. 2014 Role of gypsum and compost in reclaiming saline-sodic soils. Agriculture and Veterinary Science 1(3), p. 30-38. doi: https://doi.org/10.9790/2380-0133038.

14. Barrett-Lennard E. 2002 Restoration of saline land through revegetation. Agricultural Water Management Volume 53, Issues 1-3, 4 February, p.213-226.

15. Chen H., Ma Y., Zhu A., Wang Z., Zhao G., Wei Y. 2021 Soil salinity inversion based on differentiated fusion of satellite image and ground spectra. International Journal of Applied Earth Observations and Geoinformation 101, 102360

16. Harper R, Dell B., Ruprecht J., Sochacki S., Smettem K. 2021 Salinity and the reclamation of salinized lands. Soils and Landscape Restoration, Pages 193-208

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.