Научная статья на тему 'МАРКАЗИЙ ФАРҒОНАНИНГ ШЎРЛАНГАН ТУПРОҚЛАРИДА БЕДА ЕТИШТИРИШНИ ТУПРОҚ УНУМДОРЛИГИГА ТАЪСИРИ'

МАРКАЗИЙ ФАРҒОНАНИНГ ШЎРЛАНГАН ТУПРОҚЛАРИДА БЕДА ЕТИШТИРИШНИ ТУПРОҚ УНУМДОРЛИГИГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
20
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Марказий Фарғона / шўрланиш / фитомелиорация / беда / гумус / транспирация / унумдорлик

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Ботиралиева Д.М.

Марказий Фарғона ҳудудида турли даражада шўрланган тупроқлар мавжуд бўлиб, бу тупроқлар ўсимликлар учун ионли зарарли ва заҳарли ҳамда осмотик ҳавфни келтириб чиқарадиган турли даражадаги туз таркиб ҳамда миқдорга эга. Ҳозирги кунда тадқиқотчилар шўрга чидамли экинларни экиш ҳамда шўрланишни камайтирувчи кўп йиллик ўтларни экиш орқали шўрланган ерларнинг деградациясини бартараф этишга ҳаракат қилмоқда. Фитомелиоратив ва мелиоратив алмашлаб экиш шўрланган тупроқларни ҳолатини яхшилашда муҳим ўрин тутади. Чунки тупроқ табиатимизнинг бир бўлаги болиб, у қишлоқ хўжалигининг ишлаб чиқаришида муҳим аҳамият касб этади. У қишлоқ хўжалигининг энг асосий ишлаб чиқарувчи омили ҳисобланади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МАРКАЗИЙ ФАРҒОНАНИНГ ШЎРЛАНГАН ТУПРОҚЛАРИДА БЕДА ЕТИШТИРИШНИ ТУПРОҚ УНУМДОРЛИГИГА ТАЪСИРИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

МАРКАЗИЙ ФАРГОНАНИНГ ШУРЛАНГАН ТУПРОЦЛАРИДА БЕДА ЕТИШТИРИШНИ ТУПРОЦ УНУМДОРЛИГИГА ТАЪСИРИ

Ботиралиева Д.М.

Фаргона давлат университети, магистрат https://doi.org/10.5281/zenodo.8007752

Аннотация. Марказий Фаргона %удудида турли даражада шурланган тупроцлар мавжуд булиб, бу тупроцлар усимликлар учун ионли зарарли ва за%арли %амда осмотик %авфни келтириб чицарадиган турли даражадаги туз таркиб %амда мицдорга эга. Хозирги кунда тадцицотчилар шурга чидамли экинларни экиш %амда шурланишни камайтирувчи куп йиллик утларни экиш орцали шурланган ерларнинг деградациясини бартараф этишга %аракат цилмоцда. Фитомелиоратив ва мелиоратив алмашлаб экиш шурланган тупроцларни %олатини яхшилашда му%им урин тутади. Чунки тупроц табиатимизнинг бир булаги болиб, у цишлоц хужалигининг ишлаб чицаришида му%им а%амият касб этади. У цишлоц хужалигининг энг асосий ишлаб чицарувчи омили %исобланади.

Калит сузлар: Марказий Фаргона, шурланиш, фитомелиорация, беда, гумус, транспирация, унумдорлик.

^ораколпогистон, Бухоро, Сирдарёда сугориладиган ерларни 95 % гача микдори шурланган. Фаргона вилоятида худудини 60 % дан купрогини шурланган тупроклар ташкил килади. Х,озирги вактда Республикада шурланган ерлар сугориладиган ер турлари умумий майдонининг 46 % ини, шу жумладан кучсиз шурланган 25 %, уртача шурланган 15 % ва кучли шурлангани 6 % дан купрогини ташкил килади.

Фаргона водийсида хам сув ва шамол эрозияси хамда иккиламчи шурланиш каби жараёнларни тупрок унумдорлигига таъсири йилдан йилга ортиб бормокда. Кейинги вактларга келиб утлоки саз тупрокларда хам шурланишлар ортиши туфайли гумус ва озика элементларнинг микдори кескин камайган ер майдонларини хиссаси ортиши жараёни сезилиб турибди.

Тупрокка салбий таъсир килувчи моддаларни чеклаш, микдорини камайтириш бугунги куннинг мухим масалалардан бири хисобланади. Х,озирда Узбекистоннинг шурланган яроксиз деб топилган жойларида экин уса олиши учун кураш чоралари кетмокда. Хусусан Фаргона водийсида хам шурланган тупрокларни микдорини камайтириш борасида амалий ишлар олиб бориш долзарб вазифа хисобланади. Бу борада Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 17 июндаги ПФ-5742-сон «^ишлок хужалигида ер ва сув ресурсларидан самарали фойдаланиш чора-тадбирлари тугрисида»ги Фармони белгиланган вазифаларни амалга оширишда муайян даражада хизмат килади.

Беда кадимдан экиб келинган ва кенг таркалган усимликлар туркимига киради. Илк бор беда эрамиздан 5 минг йил илгари Урта Осиёда ва Кавказда экилган. Бу минтакалардан 2,0-2,5 минг йил илгари Хитой, Х,индистон, Эрон, Греция, Италия ва Шимолий Африкага таркалган. Кейинрок бу усимлик Европанинг бошка худудларига, Шимолий ва Жанубий Америка ва Австралияга таркалган.

Шурланган тупрокларни мелиоратив холатини яхшилашда бугунги кунда фитомелиорация йули билан шурланиш даражасини камайтириш борасида куплаб ишлар олиб борилмокда. Бунда асосан беда усимлигини алмашиниб экиш кенг йулга куйилган.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

Беданинг 100 кг пичанида 48,8 озика бирлиги, шунча кук массасида 21 озика бирлиги хамда 4 кг хазм буладиган протеин бор. 1 кг кук массасида 50 мг каротин моддаси, шунингдек, Са, Р, К ва бошка макро ва микроэлементлар куп. Гуллаш фазаси бошланишида урилган курук ер усти массасида 19—21 % хом оксил сакланади ва унинг чорва моллари томонидан хазм булиши энг юкори 78 % ни ташкил этади. Пичанида 33,9 % АЭМ, 40 мг каротин моддалари сакланади.

Беда усимлигининг илдизида жойлашган туганак бактериялари туфайли хаводаги эркин азотни фиксация килади ва тупрокни азот билан бойитади, шурланган деградацияга учраган ерларда ушбу усимлик яхши усади. Тупрокка яшил масса беради хамда бошка усимликлар усиши учун шароит яратади.

Алмашиниб экишда беда усимлигини жорий килиш тупрок шурини камайтиришга ёрдам беради. Беда усимлиги узок яшайдиган усимлик булиб 15-20 йилгача усади, лекин алмашиниб экишда 3 йилгача, ем-хашак учун 5 йилгача устирилади. 2-3 йил ичида тупрокда гектарига 300-400 кг ва ундан купрок азот туплайди, тупрокни органик моддалар билан бойитиб тупрок таркибида 1,25 % гача чиринди купайишига олиб келади. Бедадан кейин тупрокдаги гумус микдори ортади, купинча уч йиллик беда экилган 1 га майдонда 60-70 т гунг таркибидаги микдорда азот тупланиши кузатилади. Тупрокни азот хдмда органик моддалар билан бойитади. Таркибида гумус моддаси куп булган тупрокнинг физик-сув хоссалари яхшиланади, тупрокнинг иссикликни ютиш ва иссикликни ушлаб колиш хусусияти ортади. Бу айникса, континентал иклим шароитида юкори иссик хамда совукнинг салбий таъсирини камайтиришга имкон беради.

Беда мелиоратив усимлик хамдир. У биологик дренаж вазифасини бажаради, тупрок структурасини тиклайди, сув, хаво тартиботини яхшилайди ва экин хосилини оширишга имконият беради. Алмашиниб экишда беда усимлигини жорий килиш тупрок шурини камайтиришга ёрдам беради. Чунки беда экилган ерларда тузларнинг микдори камаяди, бунда экилган беда тупрок юзасидан бугланишни анча камайишига, тузнинг бир кисми хосил билан кетишига, беда сугорилганда тузларнинг ювилишига ва беданинг илдизи чукур катламларидаги сувдан фойдаланганлиги туфайли сизот сувлар юкорига кутарилмаслигига буликдир.

Беда бир мавсумда усув даврида ер остки ва ер устки массасини хосил килиш учун узидан гектарига 12-15 минг м3 гача сув буглатади. Бу хусусияти эса сизот сувлари юза жойлашган майдонларда дехкончилик самарадорлигини кутаришга ёрдам беради ва тупрок шурланишини анча камайтиради. Тупрокнинг мелиоратив холатини яхшилайди, шурини камайтиради, бегона утларни йукотишга, пахтанинг вилт касаллигини камайтиришга ёрдам беради. Бедадан кейин гуза хосилдорлиги ошади, тола сифати яхшиланади.

Фаргона водийсидаги аллювиал ёткизиклар устида хосил булган утлоки тупрокларида эса ер юзасидан 2 м чукурликда жойлашган сизот сувлари сатхидан бугланиш тухтайди. ^умли тупрокларда эса 0,6-0,8 м чукурликда хам бугланиш кучсиз боради, 1-1,2 м чукурликда батамом тухташига сабабчи булади.

Хулоса ва тавсиялар: беда экилгандан кейин тупрокнинг 0-20 см катламида чиритувчи микроорганизмларнинг биологик фаоллиги беда экилмаган майдонларга нисбатан бир неча баробар ортиши кузатилди.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

Узбекистонда сугориладиган ерларда бедани амалда хар кандай утмишдошдан

кейин жойлаштириш мумкин. Унинг узи хам деярли хамма экинлар учун энг яхши

утмишдош хисобланади. Пахта-беда алмашлаб экишда 25—33,4 %, колган барча

сугориладиган тупрокларда 18—20 % жойлаштирилиши тавсия этилади.

REFERENCES

1. Скуратов Н.С. и др. Рекомендации и технологии по мелиорации солонцовых почв Ростовской области в условиях орошения. Новочеркасск, 1986, 45 с.

2. Тимофеев Н.В. Агротехнические приемы возделывания люцерны на пойменных засоленных землях р. Лены. Диссертация кандидат сельскохозяйственна наук. 2000. 112 с.

3. Серебрянников В.И., Степанов А.Ф., Абубекеров Б.А. Испытание перспективных сортов люцерны на солонцовых почвах // Науч.-техн. Бюл. - ВАСХНИЛ. СО, 1987, т. 13. с.46-49.

4. Степанов А.Ф. Многолетние бобовые травы на солонцах Западной Сибири // биология и агротехника кормовых культур в Западной Сибири. Омск. 1990. с.4-10.

5. Волошин Е.И., Аветисян А.Т. Руководство по удобрению многолетних бобовых трав (люцерна, клевер, донник, эспарцет). Методические рекомендации. Красноярск 2017. -31 с.

6. Иванова Е.П. Влияние люцерны изменчивой первого-четвертого годов жизни на агрегатный состав лугово-бурой почвы // Молодые ученые - агропромышленному комплексу Дальнего Востока : материалы межвузов. науч.-практич. конф. аспирантов, молодых ученых и специалистов, 27-28 октября 2010 г. - С. 58-60.

7. Zhuo Liu, Jian Lan, Wen Li, Hongbin Ma. Reseeding improved soil and plant characteristics of degraded alfalfa (Medicago sativa) grassland in loess hilly plateau region, China. Ecological Engineering. Volume 190, May 2023, https://doi.org/10.1016/j.ecoleng.2023.106933

8. Yuan Qiu, Yaqiong Fan, Yang Chen, Xinmei Hao, Sien Li, Shaozhong Kang. Response of dry matter and water use efficiency of alfalfa to water and salinity stress in arid and semiarid regions of Northwest China. Agricultural Water Management. Volume 254, 1 August 2021, https://doi.org/10.1016/j.agwat.2021.106934

9. F.J. Díaz, S R. Grattan, J.A. Reyes, S.E. Benes, C. Jiménez, M. Dorta, M. Tejedor. Using saline soil and marginal quality water to produce alfalfa in arid climates. Agricultural Water Management. Volume 199, February 2018, Pages 11-21

10. http://ru.wikipedia.org/wiki/Люцерна

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.