Научная статья на тему 'МИНГБУЛОҚ ТУМАНИ ШЎРЛАНГАН МАЙДОНЛАРИНИНГ АТРОФ-ТАБИИЙ МУҲИТГА МЕЛИОРАТИВ ВА МЕТЕОРОЛОГИК ТАЪСИРИНИ БАҲОЛАШ'

МИНГБУЛОҚ ТУМАНИ ШЎРЛАНГАН МАЙДОНЛАРИНИНГ АТРОФ-ТАБИИЙ МУҲИТГА МЕЛИОРАТИВ ВА МЕТЕОРОЛОГИК ТАЪСИРИНИ БАҲОЛАШ Текст научной статьи по специальности «Фундаментальная медицина»

CC BY
58
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по фундаментальной медицине, автор научной работы — Исоқов Д.

Мингбулоқ туманидаги шўрланган майдонларни атроф-муҳитга таъсири, уларнинг келиб чиқиш сабаблари, шўрланишга қарши чораларнинг салбий ҳолатлари ва шўрланган майдонларда етиштирилган маҳсулотларнинг инсон организмига таъсирини баҳолашдан иборат.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ASSESSMENT OF MELIORATIVE AND METEOROLOGICAL EFFECTS OF SALINE AREAS OF MINGBULOK DISTRICT ON THE NATURAL ENVIRONMENT

Environmental impact of saline areas in mingbulak district, causes of origin, it consists in assessing the negative states of anti-salinity measures and the effect of products grown in saline areas on the human body.

Текст научной работы на тему «МИНГБУЛОҚ ТУМАНИ ШЎРЛАНГАН МАЙДОНЛАРИНИНГ АТРОФ-ТАБИИЙ МУҲИТГА МЕЛИОРАТИВ ВА МЕТЕОРОЛОГИК ТАЪСИРИНИ БАҲОЛАШ»

Исоцов Д.

Наманган давлат университети таянч докторанти

МИНГБУЛОК ТУМАНИ ШУРЛАНГАН МАЙДОНЛАРИНИНГ АТРОФ-ТАБИИЙ МУЩТГА МЕЛИОРАТИВ ВА МЕТЕОРОЛОГИК

ТАЪСИРИНИ БА^ОЛАШ

Аннотация: Мингбулоц туманидаги шурланган майдонларни атроф-мууитга таъсири, уларнинг келиб чициш сабаблари, шурланишга царши чораларнинг салбий уолатлари ва шурланган майдонларда етиштирилган маусулотларнинг инсон организмига таъсирини бауолашдан иборат.

Isakov D. doctoral student Namangan State University

ASSESSMENT OF MELIORATIVE AND METEOROLOGICAL EFFECTS OF SALINE AREAS OF MINGBULOK DISTRICT ON THE

NATURAL ENVIRONMENT

Annotation: Environmental impact of saline areas in mingbulak district, causes of origin, it consists in assessing the negative states of anti-salinity measures and the effect of products grown in saline areas on the human body.

Бизга маълумки, бугунги кунда Узбекистан Республикасида шур босган ерлар суFориладиган ерларнинг 50,7%ини (2170,7 минг гектар), шу жумладан кам шурланган ерлар 31,4%, уртача шурланган ерлар 15,5%, кучли шурланган ерлар 3,8%ни ташкил этади.

К,ишлок хужалиги ерларини шурланишдан мухофаза килиш, атроф табиий мухитни асраб-авайлаш ва келажак авлод учун табиийлигини саклаш,

кишлок хужалигининг суFориладиган ерларида шурланиш ва туз йотилиб колиши хавфи мавжуд булсада, тупрок таркибида йотилиб колган зарарли кимёвий моддалар таъсирида кишлок хужалиги ерлари уз хосилдорлигини йукотишда давом этмокда, зеро, шурланишга карши кураш чоралари етарлича эмаслигини курсатмокда. К,ишлок хужалиги ерларининг шурланиши натижасида тупрокдаги айрим зарарли элемантларни шу тупрокда униб усган махсулотлар таркибида хам куришимиз мумкин булади.

Хдддан зиёд шурланган ерлар хамиша шурланмаган ерларга нисбатан кам хосил беради. Боз устига бундай ерлар давлат хамда ердан фойдаланувчилардан купрок мехнат ва маблаF сарф этилишини такозо этади. Шу боис, ер унумдорлигини саклаш ва доимий ошириб бориш,

yндaн окилош вa сaмapaли фойдaлaниш дaвлaтнинг ep соxaсидaги сиёсaтининг aжpaлмaс кисми, мaмлaкaт иктисодий тapaккиёти дaстypлapининг мухдм 6Улими сифaтидa бax,олaниши лозим.

Бугунги кyндa тypли дapaжaдa шypлaнишra гиpифтоp бyлгaн Peспyбликa сyFоpилaдигaн ep peсypслapи 2170,7 минг гeктapдaн зиёдpок, yлapдaн ювилгaни 17,5 минг гeктapни, гам шypлaнгaни 1344,6 минг гeктap, Уpтaчa дapaжaдa шypлaнгaни 663,5 минг rercrap, кучли шypлaнгaни 162,6 минг гeктapни тaшкил этaди. Шyнгa мувофик пpeзидeнтимиз вa кишлок хyжaлиги вaзиpи томонидaн кyплaб конун, кapоp, вa фapмонлap ишлaб чикилмокдa42. Бyнгa мувофик тyмaн иppигaция бyлимлapи ходимлapи вa фepмep хyжaликлapи pax,бapлapининг сyFоpишдa вa шyp ювишдa сyвдaн сaмapaли фойдaлaниши x,aмдa сувни тежовчи тeхнологиялapни кУллaш бyйичa (2019-2022 йиллapгa мyлжaллaнгaн чоpa тaдбиpлap peжaси ишлaб чикилгaн) кyникмa вa билимлapини ошиpишдaн ибоpaт43. Республигамизнинг сyFоpишгa сapфлaётгaн сув микдоpи aслидa тyFpи бax,олaнaди. Лекин, сyFоpиш дaвомийлигидa эсa оксокликлap вyжyдгa кeлмокдa. Мисол учун:

Нaмaнгaн вилоятигa киpиб кeлaдигaн сув микдоpи йилигa 9,3 км3 дaн 24 км3 ra4a yзгapyвчaн бyлгaнлиги, 2000 йилдaн кейинги дaвpдa бу Узгapиш 14,7-20,5 км3 оpaсидa кeчгaнлиги кaйд этилгaн эди. Мaълyмки, сув микдоpининг мaълyм дaвpидa yтa кaм 6Улиши TоктоFyл сув омбоpининг тyлдиpилиши сaбaбли юз бepгaн. Кейинги йиллapдa бу Узгapиш чeгapaси кескин кискapиб, 14,7 км3 дaн пaстгa тyшмaгaн. Бу сyвдaн вилоят сyFоpмa дex,кончилигидa 2000-2018 йиллapдa фойдaлaнишнинг умумий кypсaткичлapи 3.7-жaдвaлидa бepилгaн. Ундa дapёлapдaн сyFоpишгa олингaн сув хджми (км3 ), коллeктоp-зовypлap оpкaли дapёлapгa кaйтapмa оким сув гажми вa yлap оpaсидaги фapк, яъни сyFоpишгa сapф бyлгaн сув микдоpи ^лт^^та^ Улap aсосидa кyйидaгилapни кaйд этиш мумкин:

1. Вилоятдa сyFоpиш учун олинган сув микдоpи сув peсypслapининг 13-21 % оpaсидa 6УЛИ6, aсосaн 17 % дaн ошмaйди.

2. Олинган сувнинг 83-95 фоизи коллeктоp - дpeнaж тизими оpкaли дapёлapгa кaйтaди. Бaъзaн 100 фоиз гашиши гам мумкин. Фaкaт 2000 йилдa 68 фоизи, 2001 йилдa 71 фоизи, 2017-2018 йиллapдa олингaн сувнинг 78 фоизи гайтган. Бу жyдa кaттa микдоp. Мaсaлaн K,aшкaдapё x,aвзaсидa сyFоpишгa олингaн сувнинг 27,7 фоизи, Сypхон-Шepобод xaвзaсидaн 22,1 фоизигига дpeнaж оpкaли кaйтapмa окимлapни тaшкил этaди. Олингaн сув микдоpи билaн кaйтapмa оким оpaсидaги фapк, яъни сyFоpишгa ишлaтилгaн кисми, aсосaн, 121-642 млн м3 оpaсидa 6Ули6,

42 Нypмaтов МиpFOлиб Миpзaeвич. Сaфapов Жaхонгиp Исмоилович. Кишлок тapaккиёти: бугуни вa кeлaжaк истикболлapи. Укув кyллaнмa. Тошкент - 2009

43 Узбекистон Республигаси Пpeзидeнтининг Фapмони, 17.06.2019 йилдaги ПФ-5742-сон

факат 2000 йилда 1 млрд м3, 2001 йилда 876 млн м3, 2017 ва 2018 йилларда 700 млн м3 дан куп булган.

3. СуFоришга ишлатилган сув гектарига хисоблаганда, 2000, 2001, 2002, 2006, 2017 ва 2018 йиллардан ташкари бошка йилларда, 615-2000 м3 /га орасида булган. 2000, 2001, 2002, 2006, 2017 ва 2018 йилларда мос равишда 4400, 3728, 2732, 2383, 3179 ва 2991 м3 /га ни ташкил этган. Бу 1 гектар суFориладиган майдонга туFри келадиган сув сарфи микдори 10690 м3 /га дан кескин камлиги савол туFдириши мумкин. СуFоришга ишлатилган сув каторига 1 апрель холатига тупрокларда йиFилган нам ва апрель-сентябрь ойларида ёккан ёFин микдорини кушиш лозим. Улар Наманган метеорологик станцияси маълумотлари асосида 3.7 -жадвалида келтирилган булиб, йилига 1865-3099 м3 /га га тенг. Наманган вилояти буйича жами суFоришга сарфланган сув микдори жадвалнинг охиридан жой олган.

1-жадвал

Наманган вилояти сугориладиган ерларида сувдан фойдапаниш (2000-2018 йиллар)

Иил Вилоят-нинг йиллик сув ресурси, км3 Сугориш- га олинган сув, км3 Коллектор- зовур тармоклари орцали кайтган сув, км3 Сугоришга сарфланган сув, км Бирлик майдонга сув сарфи, м3/га Тупрокда-ги намлик, мм, 1 апрель вдлатига Ёгин микдори (апрель-сентябрь), мм Тупрокдаги намлик + ёгин микдори Сугоришга сарфланган жами сув, м*/га

мм м3/га

2000 16,7 3,22 2,18 1,04 4400 177 29,7 206,7 2067 6467

2001 15,8 2,99 2,11 0,88 3728 178 8,5 186,5 1865 5593

2002 17,3 2,65 2,00 0,65 2732 176 101,5 277,5 2775 5507

2003 18,8 2,69 2,25 0,44 1877 186 49,8 235,8 2358 4235

2004 20,1 2,93 2,47 0,46 1970 192 43 235,0 2350 4320

2005 20,4 2,74 2,31 0,43 1830 181 63,6 244,6 2446 4276

2006 18,5 2,99 2,43 0,56 2383 196 43,2 239,2 2392 4775

2007 18,6 2,91 2,45 0,36 1532 197 68,3 265,3 2653 4185

2008 14,7 2,58 2,13 0,45 1915 176 29,4 205,4 2054 3969

2009 16,6 2,59 2,47 0,12 515 210 48,3 258,3 2583 3098

2010 20,5 2,73 2,51 0,21 898 173 136,9 309,9 3099 3997

2011 18,2 2,57 2,34 0,23 970 200 42,4 242,4 2424 3394

2012 18,4 2,95 2,54 0,41 1766 193 46,6 239,6 2396 4162

2013 16,8 2,77 2,50 0,27 1153 193 71,2 264,2 2642 3795

2014 17,4 2,73 2,60 0,13 583 199 39,2 238,2 2382 2965

2015 15,3 2,57 2,68 -0,11 - 180 72,1 252,1 2521 2521

2016 15,4 2,88 2,63 0,25 1077 163 126,4 289,4 2894 3971

2017 16,1 3,40 2,65 0,75 3179 208 86,6 294,6 2946 6125

2018 16,5 3,23 2,52 0,71 2991 206 58,6 264,6 2646 5637

Умурзакова Умида Носиржановна. Диссертация. Наманган-2021.

Улар 2521- 6467 м3 /га ни ташкил этади. Бу ракамлар хам юкорида келтирилган, одатдаги сув таъминотини режалаштиришнинг асосий курсаткичи булган кийматлардан 2-3 баробар кам. Бу холатни туманлар буйича тахлил килишни дарёлардан энг куп сув (3,4 км3) олинган 2017 йил мисолида амалга оширишни лозим топдик. Наманган вилоятида 2017 йил холатига 282,1 минг гектар суFориладиган майдон булиб, шундан: 17514,0 гектар майдон оз шурланган, 6390,4 гектар майдон уртача шурланган, 745,0 гектар майдон кучли шурланган ерларга туFри келади. Вилоят буйича олиб курилганда, Мингбулок (жами суFориладиган майдон

37864,0 га, шундан шурланган майдон 15368,7га), Поп (жами суFориладиган майдон 39618 га, шундан шурланган майдон 7810,0 га), Чуст (жами суFориладиган майдон 33319,0 га, шундан шурланган майдон 672,1 га) туманларида суFориладиган ерларда шурлашиш бошка

^ 44

туманларга Караганда купрок майдонни ташкил этади.44

Вилоятда бахор фаслида жами шурланган экин майдонлари 10426,0 гектарни ташкил этса, куз фаслида эса бу 24780,6 гектар майдонни ташкил этиши сугориш таъсирининг канчалик катта эканлигини курсатади. Наманган вилоятида мавжуд суFориладиган майдонларнинг 136309 гектари закан-зовурлар билан таъминланган. Жами заканларнинг узунлиги 5073,2 км дан иборат. Зах кочириш тармокларининг 1813,8 км кисми хужаликлараро заканлар, 3229,8 км кисми хужалик ички-очик ва 29,6 км кисми ёпик-ётик зовурлардан иборат. СуFориладиган майдоннинг 143294 гектари адирликлардан ва адирлик ён баFри ерлардан иборат булганлиги сабабли закан-зовур тармокларини куришга эхтиёж йук; бу ерлар табиий зовурга эга, яъни кайтган сувлар сойлар ва жарликлар оркали чикиб кетади деб хисобланади. Аммо куйидаги жадвал маълумотлари буни тасдикламай, у сувларнинг бу туманлардан куйирокда жойлашган туманлар худудидаги ер ости сувлари хажмини кескин купайтиришини курсатади.

Мингбулок туманида коллектор-зовур тармоклари оким микдори туман чегарасига олинган сув микдорига караганда 1,5-3 марта купдир. Мингбулок туманида ирригация тармокларидан суFориш учун худуд чегарасига олинган сув 491,05 млн м3 булгани холда, коллектор-зовур тармокларидаги кайтарма оким микдори 690,29 млн м3 ни ташкил этган.

Поп ва Мингбулок туманлари худудида (2019 й маълумотлари асосида) шурланган тупроклар мавжуд булиб, жумладан кучли ва уртача даражадаги шурланган 27 минг гектар майдонда хар йили шур ювиш ишлари олиб борилади.

Тупрок унумдорлигини пасайтирадиган асосий омиллардан бири сув ва шамол эррозиясидир. Вилоятнинг 27 фоиз майдони эррозияга моил булиб, бу асосан Косонсой, Чорток, Чуст, ЯнгикурFOн ва Уйчи туманларига тегишли майдонлардир.

Тупрок ва иклим шароитига кура вилоят территориясини икки минтакага ажратиш мумкин.

1. Шимолий тоF олди- ярим чул субтропик минтака. Бунга мингбулок туманидан ташкари барча туманлар киради.

2. Жанубий субтропик чул минтака. Бунга Мингбулок тумани киради.

Шимолий тоF олди ярим чул субтропик минтака денгиз сатхидан 600-1200 метр баландликда жойлашган булиб, хавонинг уртача йиллик харорати 13,4-15,5 градусга тенг. Фойдали харорат йотиндиси 2250-2700

44 Умурзакова Умида Носиржановна. Диссертация. Наманган-2021.

грaдyсгa, Усиш дaвридa 2404-2442 грaдyсгa, Усув дaври 195-225 кyнгa тенг, Уртaчa йиллик ёFингaрчилик микдори хэммэ жойдa бир хил эмaс. Нaмaнгaндa 182 мм бyлсa, Попдa 168 мм, УчкУрFOндa 250 мм, Kосонсойдa 315 мм вa Чyстдa 190 миллиметргэ тенг. ËFингaрчилик бaрчa тyмaнлaрдa aсосaн киш вa бэхор ойлaригa тyFри келaди.

Хдвонинг нисбий нaмлиги Усув дaвридa 53-48 фоиз aтрофидa бyлaди. Вилоятдa aсосaн оч вa утлоки буз хэмдэ утлоки-боткок, типик буз тупроклэр тaркaлгaн. УчкУрFOн тyмaнидa OFир мехaник тaркибгa эгa бyлгaн оч тусли буз тупроклэр куп yчрaйди. Вилоятнинг жaми сyFорилaдигaн мaйдонининг 22 фоизи турли дaрaжaдa тошлок ерлaрни тaшкил этaди. Уйчи вa Нaмaнгaн тyмaнлaридa унумдор кaтлaмгa эгa булгэн утлоки буз вa оч тусли буз тупроклэр, шунингдек кaм унумли, шaFaлли кaтлaмгa якин бyлгaн оч тусли буз тупроклэр yчрaйди. СyFорилaдигaн бyндaй оч тусли буз тупроклэрдэ сyвдa яхши эрийдигaн тyзлaр 0,5-0,6 метрли кaтлaмдa сезилaрли эмaс. 1,5-2,2 метрли кaтлaмгa тyшгaн сaри туз микдори ошиб сезилaрли дaрaжaгa етaди.

СyFорилaдигaн типик буз тyпроклaр ЯнгикУрFOн, Чорток, Косонсой вa Чуст тyмaнлaридa тaркaлгaн. Бу тyпроклaр aсосaн шyрлaнмaгaн, чиринди микдори хaйдов кaтлaмидa 1,3-1,6 фоизни, aзот 0,09-0,15, фосфор 0,19-0,22 вa кэлий 2,1-2,4 фоизни тaшкил этaди.

Типик буз тупроклэрдэ 0,5 метрдaн тстки кэтлэмдэ шaFaл куп учрэйди, шунинг учун бундэй ерлaрдa экин усув дэвридэ сувни куп тэгаб килэди. Бундэн тэшкэри бу ерлaрни сyFоришдa эсосэн сув нaсослaридaн фойдaлaнилaди.

Вилоятнинг Уйчи, Нэмэнгэн, Норин, Мингбулок, Поп вэ УчкУрFOн тумэнлэрининг дaрё кирFOFигa якин худудидэ эсосэн утлоки тупроклэр учрэйди. Утлоки тупроклэр ЯнгикУрFOн тумэнидэ хэм тaркaлгaн булиб уртэчэ, OFир мехaник тэркибгэ эта, улэрдэ чиринди микдори юкори (1,8-2,5 %). Чул субтропик минтэкэ денгиз сэтхидэн 200-300 метр бaлaндликдa жойлэшгэн булиб, хэвонинг уртэчэ хэрорэти 14,5-16,0 грэдусни тэшкил этэди. Фойдэли хэрорэт микдори бу минтэкэдэ 2700-3250 грэдусгэ тенг.

Усув дэврининг дэвомийлиги 230-240 кунгэ тенг, ёFингaрчилик микдори 140-161 мм дэн ошмэйди. Бу минтэкэдэ эсосэн утлоки, буз вэ сур тусли ку^ир тупроклэр учрэйди. СyFорилaдигaн утлоки тупроклэр эсосэн Сирдэрёнинг чэп кирFOFигa жойлэшгэн булиб, хэр хил дэрэжэдэ шурлэнгэн. Мингбулок вэ Поп тумэни тyпроFининг сув уткэзувчэнлиги хэм ер ости сувининг чикиб кетиши хэм ёмон. Ер ости сувлэрининг куп пэрлэниши нэтижэсидэ тузлэрнинг тупрокдэ вэ сизот сувлэридэ туплэниши кузэтилэди. Тупрок унумдорлигигэ бу тумэнлэрдэ иссик иклимнинг хэм тэъсири бор. Ер ости сувлэрининг сэтхи 1 -2 метр чукурликдэ (бэъзэн 2-3 метр) булиб, тyпроFи доимий шур ювишни твлэб

этади45. 2020-йилда Мингбулок туманида ерларни шур ювишга тайёрлаш буйича кургазмали семинар булиб утди.

Вилоят хокими Шавкатжон Абдураззаков иштирокида тадбир Гулистон ММТП худудидаги "Дур марварид диёри" фермер хужалиги даласида сув хужалиги мутахассислари ва фермерлар билан очик мулокот тарзида утди.

Шур ювиш тадбирларини хар йили сифатли утказилиши натижасида туманда хосилдорлик йилдан йилга ошиб бормокда. 2017 йилда бир гектарида уртача хосилдорлик 22,7 центнерни ташкил этган булса, 2020 йилда ушбу курсаткич 30 центнерни ташкил этди.

Кейинги йилда кафолатланган хосилни яратиш максадида 298 та фермер хужалигининг жами 15214 гектар майдонида шур ювиш тадбирлари амалга оширилиши кузда тутилган деб ёзади вилоят мелиорация бошкармаси матбуот булими.

Мингбулок тумани шур ювиш тадбирлари1-расм. ://agronet.uz/shor-yuvish.uz

Шундай булсада, биз вилоят мелиорация бошкармасидан шурланган майдонлар буйича статистик маълумотларини олдик ва тахлил килдик. Тахли натижаларига кура, 1998 йилдан 2002 йилларгача булган ораликдаги курсаткичда шурланиш даражаси ортиб борган. 2004 ва 2006 йилларнинг узида эса шурланишнинг даражаси паст булган. Уртача шурланган майдонларнинг тренди ортиб борса, кучсиз шурланган майдонларнинг тренди эса камайиб бораётганлигини куришмиз мумкин. Наманган вилоят мелиорация бошкармасининг етакчи мутахассислари билан олиб борилган бахс ва мунозаралардан сунг шундай хулосага келиндики, 1998-2002 йиллардаги ортиб борган тупрокдаги тузларнинг микдори, кишлок хужалиги максадларида суFоришга закан сувларининг куп микдорда олинганлиги билан ифодаланди.

45 Наманган вилояти мелиорация бошкармаси. 2020.

1-диаграмма

Мингбулок ва Поп туманлари уртача вегетация давридаги 2017-2018 й суFориладиган ер майдонлари сизот сувларининг сатхи, чукурлиги ва шурланиш даражаси буйича

2-жадвал.

т^зшшш Шщл<ш Курс атюнчла ¡э жами £га) Kytiirn.il ли майдон (га) Сизот суиллри сатх.ининг чукур. [и 1 п 5уйи'[;1 майдонларга б^линиши .....£га) Сизот о к. Кфшшш щурланищ даражаси буйича майдонларга_ оутинипти (га)......

0-1 метр-гача 1-1,5 метр-гача 1,5-2 метр-гача 2-3 метр-гача 3-5 метр-гачя >5 метр-гача 0-1 г/л гача 1-3 г/л гача 3-5 г/л гача 510 г/л гача >10 г/л гача

Мтетб^лЖ 2017 Овтощшщшш майдонлар) 37742 37742 13419 14680 9532 111 32452 5290

Щущщ! зову!5ио майдонлар

2018 ОШЗШШШЙШЩ. мапдонлар, 37737 37737 12491 14775 10471 32731 5006

ДЬщ^ан зовэдэсиз майдонлар

Поп 2016 Ошзшшмшш, майдонлад 39580 39580 7 1394 14595 3695 386 19503 28299 9734 1180 367

малдонлад 23896 23896 4134 1170 346 18246 21726 2170

2017 маГщонлар 39542 39542 4 1317 15686 2844 439 19252 28305 9692 1185 360

зову!эсш майдонлад 23858 23858 4065 1379 394 18020 20627 3231

Наманган вилояти мелиорация бошцармаси маълумотлари

Наманган вилоятининг Мингбулок тумани асосан ер ости сувларининг якин жойлашганлиги билан характерланади. Бунга мисол килиб куйидаги жадвални олишимиз мумкин.

Мингбулок тумани ер ости сув таркиби ва хусасиятлари

3-жадвал.

Филтрлар унатилган чукурлик Ой ва йиллар £ 1 и а Катионлар Анионлар ^аттщлик, мг. экв/л рн СО2 эркин.

№+, К+ Са++ Мв++ «И4+ НС03- С03-- 804-- С1- N02" N03' Умумий Карбона тли Карбона тсиз

Йил Ой мг/л мг/л мг/л мг. экв/л мг/л мг/л мг/л мг/л мг.экв/л мг/л

5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23

4-5 2004 IV 919 114 64 73 329 253 250 9,20 5,40 3,80 8,00 7

IX 654 164 30 34 149 119 227 6 4,30 2,45 1,85 7,80 4

4-5 2005 IV 968 198 49 305 272 213 2 8,10 5,00 3,10 8,00 4

X 878 191 46 41 207 198 225 8 5,70 3,40 2,30 8,00 4

4-5 2006 IV 848 168 60 35 0,11 169 239 184 2 5,30 3,10 2,80 8,00 4

IX 900 193 58 34 159 189 263 8 5,70 2,60 3,10 8,00 4

4-5 2007 III 860 168 50 45 198 267 165 2 6,20 3,25 2,95 8,00 4

4-5 2008 XI 760 182 46 27 189 226 163 2 4,50 3,10 1,40 8,00 4

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

4-5 2009 IX 460 7 52 58 232 148 28 2 7,40 3,80 3,60 8,00 4

4-5 2010 XII 634 138 40 28 140 185 146 4 4,30 2,30 2,00 8,00 2

4-5 2011 XI 1402 290 100 51 293 428 291 9,30 4,80 4,50 8,00 7

4-5 2014 XII 566 140 34 21 153 18 95 156 0,05 3,40 2,50 0,90 8,20

4-5 2015 IV 442 86 34 24 <0,1 61 188 55 0,01 <1 3,70 1,00 2,70 4,40 2

XI 434 89 40 17 0,08 159 70 114 <0,01 <1 3,40 2,60 0,80 7,90 4

4-5 2016 VI 456 111 40 15 281 53 82 <0,01 2 3,20 4,60 1,40 8,10 7

XI 802 92 90 54 55 379 146 0,01 2 8,90 0,90 8,00 7,50 2

4-5 2017 VIII 380 90 22 18 н 171 н 58 89 <0,01 <1 2,60 2,80 2,60 7,20 4

XII 680 94 26 83 н 305 н 198 107 0,05 4 8,10 5,00 3,10 7,80 4

Наманган вилоят гидрогеология бошкармаси маълумотлари

Юкоридаги маълумотларнинг тахлили асосида шундай хулосага келиш мумкинки, катионлар ва анионлар мажмуйи яъни тузлар йиллар давомида турлича ракамларда акс этган.

Поп ваУлуFнор метеорологик маълумотлари

4-жадвал

Ноябр ЁFинга рчилик микдори Нисбий намлик

Поп УлуFH ор к а й е Поп УлуFH ор к а й е

2010 15,3 46,0 -30,7 79,0 89,0 -10,0

2011 80,1 31,4 48,7 87,0 90,0 -3,0

2012 9,5 4,0 5,5 72,0 82,0 -10,0

2013 0,0 63,0 77,0 -14,0

2014 15,3 16,6 -1,3 79,0 85,0 -6,0

2015 30,1 17,3 12,8 79,0 84,0 -5,0

2016 8,8 5,6 3,2 71,0 81,0 -10,0

2017 1,4 0,0 1,4 63,0 78,0 -15,0

2018 6,1 14,1 -8,0 74,0 84,0 -10,0

2019 16,8 10,9 5,9 75,0 84,0 -9,0

Андижон, Наманган метеостанцияси маълумотлари

2004-2017 йиллар оралотида 4-5 м чукурликда ер ости сувларининг кутарилиши асосан 2011 йилда яккол кузга ташланади. Шу йилда Наманган вилояти Поп метеорологик станция маълумотлари ноябр (ойлик 80,1 мм) га назар солсак, колган йилларга нисбатан энг куп ёFин булган йилга туFри келмокда. 2010 йилда эса УлуFнор метеостанцияси ноябр

ойида уртача ёFин микдорини 46 мм ни ташкил этмокда. Демак, ер ости сизот сувларининг минераллашуви, сатхининг ортишига атмосфера ёFинларининг хам таъсири катта эканлиги билан характерланади. Бу юкоридаги жадвалнинг куйи кисмидаги рНни курсак хам масаланинг ечимларига асос булади. Чунки, оддийгина инсон терисининг ишкорийлиги (рН) 5.5 га тенг. Туманнинг 4-5 метр яъни сизот сувлари ишкорийлиги эса 8.20 гача етиб борган. рН бу водород курсаткичи булиб, рН>7 булса ишкорий мухит, рН=7 булса нейтрал мухит, рН<7 булса кислотали мухит хисобланади. рН=7 бу дегани [Н+]=10-7 г-экв/л. 1 литр сувда 10 миллиондан 1 грамм водород бор деганидир. Бу сувларни истеъмол килиш ишсон организми ва табиий атроф-мухит учун хам хавф туFдириши табиий холдир. Ишкорийликнинг бу куриниши усимлик ва хайвонот дунёсини табиийлигига салбий таъсир курсатади. Бундан ташкари дарё сувининг кутарилиши худуднинг шурланиши, закан ва дренажлар сув сатхининг купайиши билан узвий боFланади.

Сизот сувларининг кимёвий таркибини узгариши ва минераллашувига дарё сувларининг хам таъсири бекиёс. 3 - жадвалда куриниб турибдики, 2017-йилгача булган даврларда тузларнинг микдори ортиб бормокда. Албатта бу тузлар асосан иккиламчи шурланиш ва мелиоратив тадбирларни камайиб бораётганлигидан далолат беради.

Буларнинг асл мохияти атмосфера ёFинларининг куплиги ва кам ёFиши билан характерланади. ЁFинларнинг дарё холатига келиши ва купайиши, ер ости сувларининг кутарилиши бу "Мингбулок туманида" шурланиш демакдир. 1-диаграммадан хам куришимиз мумкинки, 19982002 йиллар оралотида дарё сувининг сатхи пастлаб, ёFинларнинг микдори сезиларли камайган. Ер ости сувларининг сатхи эса 0.5 -0.7 м гача тушган, шимолий-шаркдан Fарбга томон ер ости сувларининг харакатланиши сусайб борган.

Бундан ташкари, метеорологик томонларини хам тахлил киладиган булсак, Наманган вилояти мелиорация ва УлуFнор гидрометеорология бошкармалари хам куйидаги маълумотларни тасдиклаши мумкин. УлуFнор метеостанцияси ёFин микдоридаги трендлар январ-феврал, март, май, декабр ойларида тренд манфий. Апрел, июн-ноябр ойларида тренд мусбат эканлиги аникланди. Йиллик ёFин микдоридаги тренд эса манфий эканлиги аникланди. Хавонинг уртача хароратлари январ-феврал, май, июл ойларида мусбат. Март-апрел, июн ва сентябр-декабр ойларида тренд манфий; август ойида эса узгаришсиз эканлиги аникланди. Хдвонинг ойлик максимал хароратлари тренди январ-март, июл-август, декабр ойларида трнд мусбат.

2-диаграмма

Наманган вилояти буйича куч л и шурланиш (мин г. га)

4,87

(Л(Л(Л(Л(Л(Л(Л(Л(Л(ЛООООООООООООаООООС5аО

Апрел, июн, сентябр-ноябр ойларида тренд манфий. Май ойида эса узгаришсиз. Тупрок юзасининг ойлик максимал хароратлари тренди январ, май-август ва декабр ойлари мусбат. Тупрок юзасининг максимал ойлик хароратлари тренди январ, май-август ва декабр ойларида мусбат; феврал-апрел ва сентябр-ноябр ойларида эса манфий булганлиги аникланди. Тупрок юзасининг ойлик минимал хароратлари тренди январ-апрел ва июл-октябр мусбат; май-июн ва ноябр-декабр ойларида эса манфий. ЁFин микдори трендлари асосан вегетация даврида мусбат булганлигини куришимиз мумкин. Хдвонинг ойлик уртача хароратлари, хавонинг ойлик максимал хароратлари ва тупрок юзасининг ойлик максимал хароратлари тренди сентябр-ноябр ойларида манфий булган.

5-жaдвaл

^nyFHop метеoстaнциясидaги кyзaтyвлapнинг oйлик микдopлapи тpенди

(2005-2019)

Метеopoлoгик Ойлap

кyзaтyвлap I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

ЁFин микдopи ON 0 1П in 0 4, 0 0 3, о 0 4 0, 3 0, 4 0, 8 0, 0 3, 3 7, 5 5, 0

сз сз сз сз сз ,—1 сз

X,aвoнинг

ypтaчa хapopaтлapи 0,21 0,04 -0,05 -0,05 0,02 п'о- 0,08 0,00 -0,02 -0,12 -0,15 -0,15

Хaвoнинг

мaксимaл -0,09 -0,17 4

хapopaтлapи 0,11 0,03 0,15 0,00 0,07 0,05 05, 0, 3, 0, 2, 0, 0,10

Тyпpoк

юзaсининг

oйлик мaксимaл 0,22 i/o 0, 5 3, 0,30 2 0 4 3 3 3, о 4, 2 0

хapopaтлapи 0, 0, 0, сз" сз" сз' 0, 0, 0, сз"

Тyпpoк

юзaсининг

oйлик минимaл 4 i/o 3 2 00 0, о 5 9 0 5 3 0 (N

хapopaтлapи 4, о сТ сТ сТ 0, 0, сз" сТ сТ сТ 0, 0,

Куп йиллик ёFин микдopлapи УлyFнopдa 171.6 мм, Пoпдa эсa 184.8 ммгa тенг. Энг куп oйлик ёFин микдopи 24.8 мм мapт oйигa, Пoпдa эсa 29.4 февpaл oйлapигa тyFpи келди. Энг гам ёFин микдopи УлyFнopдa (1.8 мм) сентябp, Пoпдa эсa aвгyст oйидa (3.1 мм) ra тyFpи келмoкдa.

Вегетaция дaвpидa йиллик ёFин микдopи УлyFнopдa 42.6 %, Пoпдa 44.1 % ни тaшкил этaди.

б-жaдвaл

УлуFнoр ва Поп метеостанцияларида 2005-2019 йилларда кузатилган

ойлик ва йиллик уртача ёFин миадорлари

Метеостанцияла р Oänap

I II III IV V VI VI I VII I IX X XI XI I Иилли к

Улугнор 15,20 22,70 24,80 19,20 17,70 11,90 4,40 3,10 1,80 15,00 1б,90 18,90 171,б0

Поп 13,б0 29,40 25,50 18,40 19,70 14,50 7,30 3,10 4,00 14,50 14,00 20,70 184,80

^nyF^p Ba Поп метеостaнциялaрининг ойлик ypTa4a хдво xaрорaтлaри

микдорлaри

Хисоб-китоблaр нaтижaлaригa Kypa, УлуFнор метеостaнциясидaги ойлик ypTa4a хдво xaрорaтлaрининг микдорлaри куйидaгичa 6Ули6, янвaр ойидa -0.400 мaнфий нaтижaни кУрсaтмокдa. К,олган ойлaрдa эсa Myc6aT нaтижaни кyрсaтиб турибди. Асосaн aпрел-сентябр ойлaридaги микдорлaр дaрaжaси Myc6aT 6Ули6, бу ойлaрдa куёш рaдиaцияси Ba буFлaнишнинг мaксимaллиги билaн xaрaктерлaнaди. Июн-aBrycT ойлaри эсa куёшли кунлaрни KaMpa6 олиб, тyFри 6yp4aK остидaги нурлaригa эгaдир.

7-жaдвaл

УлуF Ba Поп метеостaнциялaридa хaво Ba тупрок хaрорaтининг ойлик микдорлaри

Метео стaнциялaр Ойлар

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Ойлик уртача хдво хaрорaтлaри

УлуFнор -0,40 2,50 10,40 16,80 21,80 26,10 27,60 25,80 20,90 13,60 6,00 1,70

Поп 0,60 3,60 10,90 17,50 22,70 27,20 28,80 27,10 22,10 15,00 7,30 1,90

Ойлик максимал хдво хдрордтлдри

УлуFнор 9,90 15,40 25,20 32,00 35,30 35,20 40,00 38,20 34,50 29,90 20,70 11,70

Поп 10,70 15,50 25,00 32,30 36,30 39,60 40,50 38,90 35,40 29,50 20,50 12,40

Тупрок юзасининг ойлик минимал уртача хаво хароратлари

y^yF^p -9,70 -9,00 -4,70 0,50 6,70 10,70 12,90 10,80 5,20 -1,80 -6,50 -9,00

Поп -8,70 -7,40 -2,40 2,80 9,20 13,40 15,60 13,90 8,40 0,90 -5,80 -8,00

Тупрок юзасининг ойлик максимал уртача хаво хароратлари

УлyFноp 15,60 23,90 43,20 57,10 64,40 70,30 70,50 68,50 59,50 47,50 29,40 16,60

Поп 17,90 26,50 40,80 54,50 64,90 65,10 70,60 68,20 60,60 48,50 30,70 19,90

УлуFнор Ba Поп метеостaнциялaридa ойлик мaксимaл xaво xaрорaтлaри

микдорлaри.

Поп метеостaнциясидaги xaво xaрорaтининг ойлик микдорини кyрaдигaн бyлсaк, бу мaйдонлaрдa мaнфий нaтижaлaр йук. Лекин, янвaр ойидaги ойлик микдор 0.600 6Ули6, деярли мaнфий xолaтни куришимиз мумкин.

УлуFнор метеостaнцияси мaълумотлaри aсосидa олиб борилгaн тaxлиллaр шуни кУрсaтмокдaки, aпрел-октябр ойлaридa ойлик мaксимaл хдво xaрорaтлaри микдорлaри юкорилиги билaн aжрaлиб турибди. Бундa эсa тaбиийки буFлaниш Ba ер ости тузлaрининг вертикэл динaмикaсини кузaтишимиз мумкин. Поп метеостaнциясидa xaM xудди шу xолaтлaр тaкрорлaнгaн 6Ули6, бир оз УлуFнор метеостaнцияси нaтижaлaригa нисбaтaн юкорирок нaтижaлaрни бермовдд. Июн ойидa эсa Уртaчa 50 ra фaрк килмокдa. Бунинг сaбaблaридaн бири сизот сувлaри шу ойлaрдa буFлaниш коеффициенти юкори б^лтанли^ билaн бaxолaнaди.

Тупрок юзaсининг yртaчa ойлик минимэл xaво xaрорaтлaри микдорлaри.

ynyFHop метеостанцияси маълумотлари асосида кайта ишланган тупрок юзасининг уртача ойлик минимал хаво хароратлари микдорлари куйидаги булиб, январ-март, октябр-декабр ойларида манфий, апрел-сентябр ойларида эса мусбат эканлиги билишимиз мумкин. Поп метеостанциясида эса январ-март, ноябр-декабр ойларида манфий, апрел-октябр ойларида мусбат натижаларни билишимиз мумкин. Юкоридаги натижалар асосида шундай хулосага келишимиз мумкинки, Поп туманида тупрок юзасидаги уртача ойлик минимал харорат УлуFнор туманига нисбатан бир оз юкори эканлигини билсак булади. Натижалардан яна шундай хулоса келадики, УлуFнор таманига Поп туманига нисбатан киш сал эртарок келганлиги хам билиш мумкин.

Тупрок юзасининг уртача ойлик максимал хаво хароратлари.

Тупрок юзасининг уртача ойлик максимал хаво хароратлари куйидагича булиб, УлуFнор метеостанциясида июн ойида 70.300Поп метеостанциясида 65.100 ташкил килмокда. К,иш ойларида эса тупрок юзасидаги уртача ойлик максимал харорат бунинг акси булиб, Поп метеостанциясида юкори эканлигини куришимиз мумкин.

Хулоса.

Хулоса урнида шуни айтиш мумкинки, Наманган вилоятининг жанубий майдонларини эгаллаган Мингбулок тумани вилоятнинг суFориш учун ишлатиладиган сувини нисбатан куп кисмини олади. Олинган сувга нисбатан кайтган сувнинг микдори 1.5-3 баробарни ташкил этмокда.

Демак;

❖ кишлок хужалигини суFоришда сувтежовчи (томчилатиб сугоришни пушта остидан ёки мулчалаш) технологияларни замонавийларини жорий этиш максадга мувофикдир.

❖ Атроф-табиий мухитни асраб-авайлаш ва ундан самарали фойдаланиш борасида сув истемолчилари учун меъёрий ичимлик сувини ажратиш лозим. Чунки, бу табиий неъматдан хозирги кунда хохлаганча фойдалнилмокда. Натижада суFоришнинг тартибсизлиги сабабли сизот сувларининг босими ортиб бормокда. Максадли булар эди муаммолар келтирувчи омилнинг олдини олиш учун истемолчиларга сув улчагичларни жорий этилса.

❖ шур ювиш ишларини коидалар асосида амалга ошириб, сарфланаётган сувдан самарали фойдаланиш лозимдир.

❖ шурланишни иккиламчи шурланишгача олиб бормай, узлаштирилаётган ва тадбиркорлик (баликчилик) учун ажратилган ерларга ичимлик сувидан фойдаланиш лозим.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

❖ Мингбулок туманининг шаркий чегарасида зовур ва колекторлар сонини купайтириш, чукуррок чопиш ва насос урнатиш бу майдоннинг Fарбий томонига булган ер ости сизот сувлари динамикасига тускинлик килишига олиб келади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Нурмaтов МирFOлиб Мирзaевич. Сaфaров Жaxонгир Исмоилович. К,ишлок тaрaккиëти: бугуни Ba келaжaк истикболлaри. Укув кУллaнмa. Тошкент - 2009

2. Узбекистон Республигаси Президентининг Фaрмони, 17.06.2019 йилдaги ПФ-5742-сон

3. Умурзaковa Умидa Носиржaновнa. Диссертaция. Нaмaнгaн-2021.

4. Нaмaнгaн вилояти мелиорaция бошкaрмaси. 2020.

5. Нaмaнгaн вилоят Гидрогеология мaълумотлaри

6. https ://agronet.uz/shor-yuvish.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.