Научная статья на тему 'КОЛЛЕКТОР-ЗОВУРЛАР ТИЗИМИНИНГ ТУПРОҚДАГИ ТУЗЛАРНИНГ ҚАЙТА ТАҚСИМЛАНИШИДАГИ РОЛИ'

КОЛЛЕКТОР-ЗОВУРЛАР ТИЗИМИНИНГ ТУПРОҚДАГИ ТУЗЛАРНИНГ ҚАЙТА ТАҚСИМЛАНИШИДАГИ РОЛИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
58
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
коллектор / минерализация / қайта шўрланиш / шўрсизланиш / шўрхок / сизот сувлари / сувда осон эрувчи тузлар. / collector / mineralization / secondary salinization / desalination / solonchak / groundwater / water-soluble salts.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — U. Mirzaev

Мақолада суғориладиган деҳқончилик шароитларидаги тупроқларнинг шўрланиши ва тузларнинг қайта тақсимланиши жараёнларида коллектор зовурлар тизимининг роли ва аҳамияти кўрсатилган. Марказий Фарғона ерларидаги шўрланиш ва шўрсизланиш жараёнлари Ўзбекистоннинг бошқа ҳудудларидаги айни жараёнларга қиёсланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF THE COLLECTOR-DRAINAGE SYSTEM IN THE REDISTRIBUTION OF SALT IN THE SOIL

The article shows the role and importance of the collector-drainage system in the processes of soil salinization and redistribution of salts in irrigated agriculture. The processes of salinization and desalination on the lands of Central Fergana are compared with the same processes in other regions of Uzbekistan.

Текст научной работы на тему «КОЛЛЕКТОР-ЗОВУРЛАР ТИЗИМИНИНГ ТУПРОҚДАГИ ТУЗЛАРНИНГ ҚАЙТА ТАҚСИМЛАНИШИДАГИ РОЛИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

КОЛЛЕКТОР-ЗОВУРЛАР ТИЗИМИНИНГ ТУПРОВДАГИ ТУЗЛАРНИНГ ЦАЙТА

ТАЦСИМЛАНИШИДАГИ РОЛИ У.Б.Мирзаев

Фаргона давлат Университети https://doi. org/10.5281/zenodo. 7422502

Аннотация. Мацолада сугориладиган дещончилик шароитларидаги тупроцларнинг шурланиши ва тузларнинг цайта тацсимланиши жараёнларида коллектор - зовурлар тизимининг роли ва а%амияти курсатилган. Марказий Фаргона ерларидаги шурланиш ва шурсизланиш жараёнлари Узбекистоннинг бошца худудларидаги айни жараёнларга циёсланган.

Калит сузлар: коллектор, минерализация, цайта шурланиш, шурсизланиш, шурхок, сизот сувлари, сувда осон эрувчи тузлар.

РОЛЬ КОЛЛЕКТОРНО-ДРЕНАЖНОЙ СИСТЕМЫ В ПЕРЕРАСПРЕДЕЛЕНИИ

СОЛЕЙ В ПОЧВЕ

Аннотация. В статье показана роль и значение коллекторно-дренажной системы в процессах засоления почв и перераспределения солей в условиях орошаемого земледелия. Процессы засоления и опреснения на землях Центральной Ферганы сравниваются с такими же процессами в других регионах Узбекистана.

Ключевые слова: коллектор, минерализация, вторичное засоление, опреснение, солончак, грунтовые воды, водорастворимые соли.

THE ROLE OF THE COLLECTOR-DRAINAGE SYSTEM IN THE REDISTRIBUTION

OF SALT IN THE SOIL

Аbstract. The article shows the role and importance of the collector-drainage system in the processes of soil salinization and redistribution of salts in irrigated agriculture. The processes of salinization and desalination on the lands of Central Fergana are compared with the same processes in other regions of Uzbekistan.

Keywords: collector, mineralization, secondary salinization, desalination, solonchak, groundwater, water-soluble salts.

Кириш

Республикамиз сугориладиган тупрокларининг аксарият кисми утган асрда узлаштирилиб, кишлок хужалигида фойдаланиладиган тупроклар жумласига киритилган.

Ушбу тупрокларнинг асосий кисми узлаштиришдан олдин мелиоратив х,олати коникарсиз (кучли шурланган, шурхок, боткок ва хоказо) булганлиги билан характерланади. Кенг узлаштириш ишлари даврида, кулланилган ирригация-мелиорация тадбирлари натижасида, уларнинг экомелиоратив х,олати нисбатан яхшиланди ва экин майдонлари сифатида фойдаланила бошланди. Эндиликда уларнинг экомелиоратив х,олатидаги узгаришларни тах,лил этиш ва жараёнлар йуналишини аниклаш ушбу тупроклардан фойдаланишнинг келгусидаги йуналишларини аниклашда мух,им ахдмият касб этади.

Тадкикот объекти ва усуллари

Тадкикот объекти булиб Марказий Фаргонада шаклланган утлоки саз тупроклар х,исобланади. Дала тадкикотларини бажаришда тупрок кесмаларини геокимёвий-

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

географик кесим буйлаб жойлаштириш усули кулланилди. Шунингдек, В.В.Докучаев номли тупрокшунослик институтининг "Методик тавсиялар"идан фойдаланилди.

Тадкикот натижалари

Маълумотларга кура (А.Максудов., 1970), 1930 йй да сугориладиган ерлар Марказий Фаргонада атиги 16452 гектар булган. 1949 й га келиб сугориладиган ерлар майдони Исфайрам-Маргилон вохасининг узидагина 36918 гектарни ташкил килган. Кенг узлаштириш ишлари натижасида, 1975 йилга келиб, кишлок хужалигида фойдаланилаётган ерлар майдони 105615 гектарга етказилган. Узлаштириш ишлари якунида бу курсаткич 180 минг га га етган (А.Рустамов., 1995).

Марказий Фаргонанинг тупрокларида туз тупланиши ва уларнинг узгаришлари нафакат табиий холда, балки сугорма дехкончилик шароитларида хам худуднинг табиий хусусиятларига хамда сугориш тартиботи, ирригацион релъеф ва сугориш даврининг узоклигига боглик холда бошка худудлардан фарк килади. Масалан, Мургоб дельтасида куп минг йиллик сугориш, Н.Г.Минашинанинг таъкидлашига кура, узига хос ирригацион рельефни юзага келтирган. Шурланиш бу ерда рельефнинг косасимон пасткамликларидан бошланади ва атрофга таркалади. Вакт утиши билан сугориладиган майдонлар хамда рельефнинг баланд элементлари хам шурланади. Бу ерда сугориш зовурларсиз олиб борилган ва шунинг учун тупрок-тупрок таги кесмасида тузларнинг микдори ортиши билан уларнинг табакаланиши хамда сугориладиган ва буш майдонлар уртасида кайта таксимланиш юз берган. Сугориладиган майдонлар канал ва ариклар буйи тепаликларида жойлашган. ^адимдан сугориладиган тупроклар ва улар остидаги сизот сувлари катта чукурликда шурсизланган.

Ёнбагирликларнинг куйи кисмлари, пасткамликлар хамда экин экилмайдиган майдонлар рельефда жойлашувидан катъий назар шурланган. Аммо пасткамлик шурхокларида туз микдори куп ва уларнинг бутун кесмаси юкори даражада шурланган. Улар хлорид-магнийли тузларга бой. Ён багирликлар ва канал буйи шурхоклари асосан юза шурланишга эга ва уларнинг туз таркиби хлорид-сульфатли, кальций-натрийли.

Мирзачул худуди узлаштирилгунга кадар шурланмаган ва кучсиз шурланган тупроклар устуворлиги хамда сизот сувларининг 15-20 метр чукурликда жойлашганлиги билан тавсифланган (Молодцов В.А). Бу ерда узлаштириш зовур курилмаларисиз олиб борилган. Натижада сизот сувлари сугориш ва унинг таъсирида критик чукурликдан хам юкорига кутарилган. Окибатда тупрок пайдо булиш жараёни гидроморф йуналишга утган. Бирламчи захира тузлар миграциясининг тупрок-тупрок таги кесмаси буйлаб фаоллашиши. натижасида шурхокли тупроклар шурхоксимонлиларга, кейинрок эса шурхокларга айланган.

Мирзачулнинг шимоли-шаркий кисмидаги буз ерларнинг узлаштирилиши давомида орттирилган тажриба, унинг колган кисмини узлаштиришда аскотади. О.К. Комилов маълумотларига кура, колган кисмда узлаштириш ишлари чукур коллектор ва зовурлар хамда вертикал зовур фонида амалга оширилди. Натижада сизот сувларининг сатхи кутарилди, аммо тупрокларнинг шурланиши юз бермади.

Марказий Фаргона ерларини узлаштиришнинг узига хос хусусияти - бу узлаштиришнинг коллектор-зовурлар курилиши билан бирга олиб борилиши булиб, хозирга вактга кадар коллектор-зовурлар турининг умумий узунлиги Фаргона водийсида 24710 км дан орттирилган. Улардаги окимнинг йиллик сарф хажми 7,47 км3 га тенг, шу

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

жумладан Андижон вилояти худудидан олиб чикилаётган сув микдори 3,6 км3, Наманган вилоятидан -1,17 км3, Фаргона вилоятидан 2,70 км3 га тенг. Сувлар минерализацияси уртача 2,2 г/л булиб, олиб чикилаётган тузлар микдори 16,43 млн. т. ни ташкил килади.

Узлаштириш ишлари ва тупроклардан кейинги фойдаланиш даврларида коллектор - зовурлар фаолияти туфайли иккиламчи шурланиш Мирзачулда булгани каби яккол ифодаланмади. Худудда мавжуд булган иккиламчи шурланишнинг куринишлари дехкончилик маданиятининг пастлиги, агротехника ва мелиорация тадбирларининг етарли ва сифатли кулланилмаслиги натижасидир.

Хозирги вактда тадкикот худудимиз - Исфайрам-Шохимардонсой конус ёйилмасининг куйи кисмлари ерларида очик коллектор-зовурлар чукурлиги 2,5-4,0 м, зовурлар уртасидаги масофа тупрокнинг механик таркиби ва шурлигига караб уртача 200-400 м га тенг. Сизот сувлари сатхининг чукурлиги депрессия эгри чизигининг уртасида 1,5-3,0 м оралигида узгаради. Сизот сувлари сатхининг чукурлашиши боткок тупроклар яратилиши жараёнини утлок ва боткок-утлок тупрок яратилиш жараёнлари билан алмаштирди. Сувлар минерализацияси 1-3 г/л гача пасайди. Утлок тупрокларда тузсизланиш жараёни устувор. Арзикли тупрокларда эса шурланиш жараёни шурсизланиш-шурланиш жараёни билан алмашди.

Натижаларга кура худуд тупроклари орасидаги кесмасида арзик-шухли катламлари булмаган тупроклар кесмаси хозирда кучсиз шурланган ва шурланмаган даражага тушган, уларда сувда осон эрувчи тузлар курук колдик микдорига кура 0,3-0,5% атрофида булиб, улар катламлар буйлаб юкоридан пастга томон ортиб бориш характерида таксимланган. Ион таркибига кура анионлар орасида сульфат (0,2-0,3%) ионлари, катонлар орасида калций (0,1%) микдори устунлик килади.

Худуднинг арзикли тупроклар таркалган кисмида эса тупрокларнинг шурланиш даражаси хамон юкори булиб, сувда осон эрувчи тузлар микдори курук колдик микдорига кура 1% атрофида. Тузлар микдори тупрок кесмасининг юкориги катламидан куйига томон ортиб боради ва арзиксиз тупроклардагидан фаркли уларок арзик ёки шух катламида максимум микдорларга етади. Арзик ости катламларида тузлар микдорининг камайиши кузатилади. Шунга кура, арзикли катлам калинлиги юкори булган тупрокларда мос холда уларнинг захираси юкори курсаткичларга эга.

Ушбу тупрокларни сугорма дехкончилик таъсирида микдорий курсаткичларининг узгариши катор омиллар таъсирида узига хос тарзда юз беради. Булар ичида сугориш, шур ювиш сувлари, тупрокнинг механик таркиби ва, албатта, коллектор-зовурлар фаолияти асосий уринни эгаллайди.

Сугориш сувда эрийдиган моддаларни тупрокнинг устки катламларидан пастки кисмига олиб тушади. Тузларнинг ювилиши сув микдорига ва тупрок-тупрок таги жинсларининг сув-физик хоссаларига боглик холда турли тезлик билан кечади. Сув утказувчанлиги яхши булган майдонларда тузлар тез ювилади ва ювилган тузлар сизот сувлари окими билан сугориладиган майдон ташкарисига чикариб юборилади.

Худуднинг табиий окавалиги ёмон булган ва сизот сувларининг окими бошкарилмайдиган холларда сугориш сувлари тупрок катламларидан тузларни эритиб пастга олиб тушади, аммо сугоришдан кейин капиллярлардан кутариладиган намлик билан тузлар яна юкорига олиб чикилади. Тупрокнинг кайта шурланиши бахордан кузга томон ортади. Кесмасида зичлиги юкори булган катламлар булган тупроклар, кесмаси

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

механик таркибига кура куп катламли булган тупроклар ва кесмаси огир механик таркибли булган тупроклар ёмон сув утказувчанлик билан характерланади ва уларнинг шурсизланиши жуда узок давом этади.

Шурланиш даражасининг маълум чегарагача тушиб кейин тухтаб колиши ёки кайта шурланишни юзага келишида яна табиий окавалиги ёмон булган ва коллектор -зовурлар системасининг иш фаолияти ва улар билан тула таъминланмаганлиги хам асосий омиллардан хисобланади.

Коллектор-зовурлар иш фаолияти ёмонлашиши релъефга кура тупрок ости сизот сувлари окимининг табиий суст булган шароитларда уларга келиб кушилаётган ёгин, сугориш сувлари ва ер ости сувларининг тупланиши ва уларнинг тупрок юзасига кутарилишига сабаб булади.

Бундай шароитда тупрокнинг кайта шурланиши юз беради. Коллектор зовурлар етарли булмаган шароитда эса улар тури ораларидаги экин майдонлари орасида шурланган тупроклар майдони доглар шаклида сакланиб колади ва шурсизланиш жараёни ута суст, сизот сувлари кутарилиши билан кайта шурланиш жараёни жадал юз бериши кузатилади.

Хулоса

Юкоридагиларга кура, тупрокларнинг шурсизланиш жараёнида ундаги сугориш, шур ювиш хамда сизот сувлари харакатини тугри йуналтириш, уларнинг умумий окимини юкоридан куйига сунгра худуд нишаблигига боглик холда харакатлантириб коллектор -зовурларга чикариб юбориш йуналишида бошкариш, бу жараён фаоллигини таъминлаш шурсизланиш жараёнини фаоллаштирувчи асосий омил булиб хисобланади. Шунинг учун узлаштирилган шур тупроклар таркалган ерларда коллектор-зовурлар фаолиятини яхшилаш, улар билан етарли даражада таъминлаш тупроклар шурсизланиши жараёнини тезлатувчи ва кайта шурланишни юзага келишини олдини олувчи мухим тадбирлардан хисобланади.

REFERENCES

1. Камилов О.К. Мелиоративное состояние и плодородие вновь освоенных почв Голодной степи. - Ташкент: Фан, 1980.

2. Максудов А. Почвы Центральной Ферганы и их изменения в связи с орошением. -Т.: Фан, 1979. -120 с.

3. Минашина Н. Г. Опустиненные и окультуренные почвы Мургабского оазиса. -В кн: Оазисное почвообразование и перспективи интенсификации орошаемого земледелия. - М: Наука, 1965.

4. Молодцов В.А. Изменения почв долиниы Зерафшана при орошении. -В. кн: Оазисное почвообразование и перспективы интенсификации орошаемого земледелия. -М.: Наука, 1965. - с. 124-183.

5. Намозов Х., Тошпулатов С., Рузметов М. Мирзачул худуди сугориладиган тупрокларининг мелиоратив холати ва унумдорлигини ошириш йуллари. -Т., Узбекистон миллий энциклопедияси, 2004. -б. 73-82.

6. Исоков В. Ю., Мирзаев У. Марказий Фаргонада шаклланган арзикли тупрокларнинг хоссалари ва уларнинг инсон омили таъсирида узгариши //Тошкент.: Фан. - 2009. - Т. 228.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

7. Исаков В. Ю., Мирзаев У. Б., Юсупова М. А. К характеристике почв песчаных массивов Центральной Ферганы //Современное состояние и перспективы развития мелиоративного почвоведения. Матер. межд. конф. посященной. - 2009. - С. 35-38.

8. Исаков В. Ю., Мирзаев У. Б., Юсупова М. А. Особенности характеристики почв песчаных массивов Ферганской долины //Научное обозрение. Биологические науки. -2020. - №. 1. - С. 15-19.

9. Исаков В. Ю., Мирзаев У. Б., Юсупова М. А. Гипсоносные почвы ферганской долины и их изменения под влиянием антропогена //Ученый XXI века. - 2017. - С. 12.

10. Исаков В. Ю., Мирзаев У. Б., Юсупова М. А. О почвах песчаных массивов центральной Ферганы //Научная дискуссия: вопросы математики, физики, химии, биологии. - 2016. - №. 8-12. - С. 35-38.

11. Isakov V., Mirzaev U. Dynamics of arzyk-shokh meadow sasa soils under influence of irrigation //Scientific journal of the Fergana State University. - 2019. - Т. 1. - №. 6. - С. 47-50.

12. Mirzaev U., Umarkulova B., Ganiev Y. Use of organic fertilizers, prepared from local waste, to improve the properties of meadow sulf soils: https://doi. org/10.47100/conferences. v1i1. 1340 //Research Support Center Conferences. - 2021. - №. 18.06.

13. Мирзаев, У. Б., Умаркулова, Б. Н., & Дулдашева, М. И. (2022). МАРКАЗИЙ ФАРГОНАНИНГ СУГОРИЛАДИГАН УТЛОДИ САЗ ТУПРОДЛАРИ ШАРОИТИДА САБЗИ ЕТИШТИРИШДА ЯНГИ АГРОТЕХНОЛОГИЯЛАРИ САМАРАДОРЛИГИ. Science and innovation, 7(D3), 71-76.

14. Мирзаев У. Б., Умаркулова Б. Н. Влияние антропогенного фактора на эволюцию орошаемых арзык-шоховых почв //Научное обозрение. Биологические науки. - 2020. -№. 2. - С. 5-9.

15. MIRZAEV U. General patterns of salinization and desalinization of soils of cones of carrying out of the river Isfayram-Shakhimardansay //Scientific journal of the Fergana State University. - 2018. - Т. 1. - №. 1. - С. 34-38.

16. Mirzaev U., G'Ofurov B., Tojimatov A. АРЗЩЛИ ТУПРОДЛАРДА ГУЗАНИНГ РИВОЖЛАНИШИ ВА ХОСИЛДОРЛИГИНИ СУГОРИЛАДИГАН ДЕХДОНЧИЛИК ТАЪСИРИДА УЗГАРИШИ //Science and innovation. - 2022. - Т. 1. - №. D7. - С. 76-81.

17. Mirzaev U., Madaminov A. ТОШ-ШАГАЛЛИ ТУПРОДЛАРДА МЕВАЛИ ДАРАХТЛАРНИ УГИТЛАШ //Science and innovation. - 2022. - Т. 1. - №. D7. - С. 8288.

18. А.Рустамов. Марказий Фаргона. - Т.Мехнат., 1995. 45 б.

19. Хайдаров, М. М. (2020). ОСНОВЫ ПРИМЕНЕНИЯ ГУМИНОВЫХ ВЕЩЕСТВ В СВЕТЛЫХ СЕРОЗЕМАХ. Scientific Bulletin of Namangan State University, 2(8), 87-93.

20. Юлдашев, Г. Х., & Хайдаров, М. М. (2021). ПОТЕНЦИАЛЬНАЯ ЭНЕРГИЯ ГУМУСА-КРИТЕРИЯ БОНИТИРОВКИ ПОЧВ. Научное обозрение. Биологические науки, (3), 11-15.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.