Научная статья на тему 'УЛУҒ МУҲАДДИС ИМОМ АТ-ТЕРМИЗИЙ ФАОЛИЯТИНИНГ ПСИХОЛОГИК ЖИҲАТЛАРИ'

УЛУҒ МУҲАДДИС ИМОМ АТ-ТЕРМИЗИЙ ФАОЛИЯТИНИНГ ПСИХОЛОГИК ЖИҲАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
102
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ат-Термизий / “Ал-Жомиъ ас-Саҳиҳ” / “ҳасан” / “Аш-Шамоил-ан-набавия”. / al-Tirmidhi / "Al-Jami' al-Sahih" / "hasan" / "Ash-Shamail-an-Nabawiya".

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — A. Qodirova

Таълим-тарбия ишларининг ривожланиши, тарихий меросимизнинг илмий-назарий асосларидан фойдаланиш йўллари, таълим-тарбия соҳасига оид ўзаро муносабатлар, устоз-шогирд муносабатлари, илм излаб, саёҳат қилиб ўтказган ат-Термизий, муҳаддислик илмининг вакиллари орасида яхши одоби, ахлоқи, хулқи билан ажралиб турган, олимлар билан илмий мунозараларда қатнашади, устозлик қилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PSYCHOLOGICAL ASPECTS OF THE GREAT MUHADDIS IMAM AT-TERMIZI'S ACTIVITY

The development of educational work, ways of using the scientific and theoretical foundations of our historical heritage, relationships in the field of education, teacher-student relationships, at-Termizi, traveling in search of knowledge, distinguished himself among representatives of the Science of Muhaddiths with his good manners, morals and behavior, performs, participates in scientific discussions with scientists, mentors.

Текст научной работы на тему «УЛУҒ МУҲАДДИС ИМОМ АТ-ТЕРМИЗИЙ ФАОЛИЯТИНИНГ ПСИХОЛОГИК ЖИҲАТЛАРИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

УЛУГ МУХДДДИС ИМОМ АТ-ТЕРМИЗИЙ ФАОЛИЯТИНИНГ ПСИХОЛОГИК

ЖЩАТЛАРИ А.Б.^одирова

ТерДУ Психология кафедраси доценти, психология фанлари бyйича(PhD) фалсафа

доктори

https://doi.org/10.5281/zenodo.7296414

Аннотация. Таълим-тарбия ишларининг ривожланиши, тарихий меросимизнинг илмий-назарий асосларидан фойдаланиш йуллари, таълим-тарбия со^асига оид узаро муносабатлар, устоз-шогирд муносабатлари, илм излаб, саё^ат цилиб утказган ат-Термизий, мууаддислик илмининг вакиллари орасида яхши одоби, ахлоци, хулци билан ажралиб турган, олимлар билан илмий мунозараларда цатнашади, устозлик цилади.

Калит сузлар: ат-Термизий, "Ал-Жомиъ ас-Са%щ", "уасан", "Аш-Шамоил-ан-набавия ".

ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ВЕЛИКОГО МУХАДДИСА ИМАМА АТ-ТЕРМИЗИ

Аннотация. Развитием воспитательной работы, способами использования научно-теоретических основ нашего исторического наследия, взаимоотношениями в области образования, отношениями учитель-ученик, ат-Термизи, путешествующий в поисках заний, отличился среди представителей Наука мухаддисов своими хорошими манерами, нравами и поведением выступает, участвует в научных дискуссиях с учеными, наставниками.

Ключевые слова: ат-Тирмизи, «Аль-Джами' ас-Сахих», «хасан», «Аш-Шамаил-ан-Набавия».

PSYCHOLOGICAL ASPECTS OF THE GREAT MUHADDIS IMAM AT-

TERMIZI'S ACTIVITY

Abstract. The development of educational work, ways of using the scientific and theoretical foundations of our historical heritage, relationships in the field of education, teacher-student relationships, at-Termizi, traveling in search of knowledge, distinguished himself among representatives of the Science of Muhaddiths with his good manners, morals and behavior, performs, participates in scientific discussions with scientists, mentors.

Key words: al-Tirmidhi, "Al-Jami' al-Sahih", "hasan", "Ash-Shamail-an-Nabawiya".

КИРИШ

Мовароуннах,рда VIII-IX асрларда ислом динининг кенг таркалиши барча сохдлар, фан, маданият, фалсафа, ижтимоий хдёт ривожига уз таъсирини курсатди. Уша давр тарихини тах,лил килар эканмиз, машхур мутафаккирлар, комусий олимлар етишиб чиккани курамиз. Демак, уша давр тарихи, маданияти, илму фани, таълим-тарбия жараёни узига хос тарзда булиб, турли хил тарих силсилалари, урушлар, низолар окибатида х,ам ижобий ривож топганлигини таъкидлашимиз мумкин. Бу уринда таълим-тарбия ишларининг ривожланиши гояларини чукур тах,лил этишимиз, уни атрофлича мантикий бах,олаш, имкон даражасида тарихий меросимизнинг илмий-назарий асосларидан фойдаланиш йулларини излаш зарурияти келиб чикади.

Уша даврда ислом маданияти шаклланишининг ички ва ташки манбалари, тамойиллари, ах,комлари, муносабатлари аста-секинлик билан ривожлана борганлигини,

БС1ТЖСТ ЛЖБ ЖЖОУАТЮЖ

ЮТЕЯМАТЮМЛЬ 8С1ЕОТ1Р1С ГОШМАЬ УОШЫЕ 1 188иЕ 7 иШ-2022: 8.2 | КБК 2181-3337

шунингдек таълим-тарбия сохасига оид узаро муносабатлар, устоз-шогирд муносабатлари пайдо була бошлаганлигини кайд этишимиз мумкин.

Х,аётининг асосий кисмини узга юртларда кийналиб илм излаб, саёхат килиб утказган ат-Термизий доимо уз устида ишлаб, билимини оширишга харакат килди, машхур уламою-фозиллар, хадис илмининг вакиллари, ровийлар билан учрашди

У киши ноёб фазилат эгаси, хотираси жуда кучли булган, бир марта эшитган ривоятлари ва хадисларини узок вактгача эслаб колиб, уларни кейинчалик когозга туширган.

МЕТОД ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Имом ат-Термизий хамсухбат киши булиб, мухаддислик илмининг вакиллари орасида яхши одоби, ахлоки, хулки билан ажралиб турган. Узида булган ижобий хислати - донишмандлиги сабаб, хддисларини китоб холатига келтиришда ёшлар тарбиясига таъсир этувчи омилларга эътибор билан караган.

Абу Исо Термизий хадис йигиш максадида куп шахарларга саёхат киладилар: Марв, Хуросон, Ирок, Х,ижоз, Макка, Мадина ва бошка шахарлар шулар жумласидандир. Бу сафарлари жуда узок чузилиб, хадис туплаш билан бир каторда китоблар таълиф килишга киришганлар.

Уз юртига кайтгач, олимлар билан илмий мунозараларда катнашади, устозлик килади. Термизийни машхур килган "Ал-Жомиъ ас-Сахих" асари хам ватанида яратилади.

"Х,адис имомларидан бири Абдурахмон Ибн Мухаммад ал-Идрисий "ат-Термизий хадис илмида иктидо килинадиган имомлардан биридир". - деб ёзса, Такиуддин Ибн Таймия "Абу Исо ат-Термизий биринчи булиб хадисни сахийх, хасан, заифга таксим килган олимдир",- деб гувохлик беради. Х,офиз Ибн Ражаб узининг "Шарху Илали ал-Жомиъ" китобида "Билгилки, имом ат-Термизий уз китобларида хадисни сахийх, хасан ва гарибга булганлар"- деб алломанинг хадис илмидаги хизматларини алохида таъкидлайди. Ат-Термизий асарининг барчага фойдаси хакида ал-Х,офиз Абул-Фазл Мухаммад ибн Тохир ал-Мукаддасий /у 507 хижрий йилда вафот этган/, мен учун "Ат-Термизийнинг "ал-Жомиъ" таснифи Имом ал-Бухорий ва Имом Муслим асарларидан кура хам фойдалирокдир. Чунки ал-Бухорий ва Муслимнинг китобидан факат укимишли олимларгина фойдаланади. Абу Исо ат-Термизийнинг асаридан эса хар бир кимса бемалол фойдаланади", - деб ёзган эди". [3.- 23]

"Имом Ат-Термизий узининг шох асарини ёзиб тугатгач, замонасининг машхур уламоларига курсатади ва уларнинг розилигини олади. Бу хакда Ат-Термизийнинг узи шундай дейди : "Бу китобни тасниф этгандан кейин уни Х,ижоз, Ирок ва Хуросон уламоларига курсатдим ва уларга маъкул булди". ТАДЦЩОТ НАТИЖАСИ

Тадкикотимиз жараёнида кадимий манбалар билан танишар эканмиз, Имом Термизий уз замонасининг энг улуг олимлари, муфассирлари ва мухаддислари билан учрашиб сухбат кургани ва улардан манфаатлангани билан фахрланиши тугрисидаги фикрларга дуч келдик. Чунончи, Имом Термизий, Имом Муслим билан учрашиб, бир хадиснинг ровийси ва матнини аниклаганини айтади. Имом Бухорий билан учрашганда эса факат хадиснинг матни эмас, унинг хикмати ва фалсафасини тушуниб етганини хикоя килади.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Имом Термизий бу вактда бир канча мамлакатларда кезиб чикиб, чукур илмга эга булган ва хадисларнинг хилма-хилларини тахлил килиш даражасига етган эди.

Аллома хадисларга сахийх деб аниклик киритишда янги усул куллашга эришди. У хадиснинг мохиятига "хасан" деб янги мазмун киритди. Шунингдек, баъзи хадисларни ривоят килишда хадиснинг ижтимоий хаётга, инсонларнинг харакатига кандай таъсир этиши масалаларини урганиб, уларни кенгрок, кишилар тушунадиган соддарок тилда ёритишга харакат килди.

Термизийнинг илмига, ижодига бахо бериш куйидаги фикрларда уз аксини топди: "Сен мендан бахра топганингдан кура, мен сендан купрок бахра топдим", - дейди, устоз Имом Бухорий. Ёки: "Имом Бухорий вафот этиб, бутун Хуросонда илмда, таквода ва зухдда имом Абу Исо Термизийга тенг келадиган улуг зотни узидан кейин колдирмади", -дейди, Х,офиз Умар ибн Алак.

"Зухдда улуг зот" - бу ибора, шубхасиз имом Термизийга берилган хакконий бахо эди. Зухд бу тарикат фалсафасининг кисми булмаса керак, замонавий таъриф берадиган булсак - инсоннинг эзгулик йулида килган мехнатининг махсули сифатида турли куринишлари жамламасининг шаклидир. МУ^ОКАМА

Масалан, зухд бобида Термизийнинг куйидаги хадисларини келтирамиз:

Ибн Аббоснинг ривоят килишича, хазрат Расулуллох /с.а.в./ шундок деганлар: "Икки хил неъмат борки, кишилар унинг кадрига етмайдилар, бу тансоглик ва буш вактдур".

Пайгамбари исломдан куйидаги хадис эса инсон хаётининг энг нозик синови -никох, оила куриш, уни саклаш масаласига каратилгандир:

"Аллохнинг халол килган нарсалари ичида унга энг ёмон курингани - талокдир."

Талок масалалари борасида машхур ояти карималар ва хадислар мавжуд. Лекин, юкоридаги хадисдан максад оилани мухофаза килишдир, яъни талок сузини булар-булмасга ишлатиш, фойдаланиш масалаларидан йирок булишдир. Бу хадис билан оилани мустахкамлаш ишларига эътибор курсатилмокда.

Ёки мана бу хадис: "Аллохга энг ёмон куринадиган киши - гина ва адоватни узок сакловчи одамдир". Ушбу хадисда хам оилада эр-хотин, фарзандлар, ака-укалар, сингиллар ва хоказо кариндошларнинг хар бири учун панд буладиган, ёшларга эса ибрат саналадиган фикрлар кайта таъкидланмокда. ^озирги кунда эса гина ва адоват жамият хаётида оилаларда учраши купрок кузатилмокда. Бу хам уз навбатида тарихий "анъана" булиши эхтимолдан холи эмас.

"Имом Ал-Бухорий Ат-Термизийнинг хадисларини синчиклаб урганишдаги нодир кобилияти, илм ва такводаги устунлигини тан олган ва унга шохидлик берган". [1.- 47]

Имом ат-Термизий хар бир хадисни чукур тахлилдан утказиб, унинг асл мазмунига етишга, англашга, колаверса инсон тарбияси йулида фойдаланиш масалаларига алохида эътибор килган. Х,адисларида калб, акл, рух, нафс, касб, илм, ризк каби ибораларни уз урнида ишлатиш усуллари шундан далолат беради.

Яна бир эътиборли томони шундаки, аллома яшаган асрнинг охирларида тасаввуф илми шакллана бошлади. Унинг сабаблари уша даврда яратилган асарлар, уларнинг муаллифлари хам булиши мумкин.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

"Хуросондаги тасаввуфнинг узига хос томони шундаки, бу даврда тасаввуфга хеч бир сиёсий кучлар томонидан расмий тан олинган таълимот сифатида каралмас эди. Х,аттоки, баъзи тадкикотчилар ислом шариати ва тасаввуф уртасида кескин зиддиятлар бор булганини курсатишга уринадилар".[2.- 12]

Пайгамбаримиз Мухаммад саллоллоху алайхи васаллам эзгулик ва олижаноблик кучини уз шахсий хаёти оркали курсатиб беришга интилганлиги, барча муминларни ер юзида яхшилик килишга чакирганлиги хаммамиз, айникса ёшларимизни тарбиялаш жараёни учун ибратлидир. Шубхасиз, унинг кудратли эътикодига, пок иймонига, хайрли ишларига турли халкларнинг кизикиши бежиз эмас.

Маълумки, Расулуллох барча инсонларнинг хам моддий, хам маънавий тукис булишини орзу килган, Аллох номидан мана шу йулда кишиларни диёнатга, рост булишга чакириш йулида куч-гайратини сарфлаган эди. Аллох элчисининг ибратли ишлари, маърифат, эътикод, адолат, холислик, поклик ва бошка инсоний фазилатларига тегишли ибратли сузлари, панд-насихатлари унинг номи билан боглик хадисларда мужассам булди.

Ушбу хадисларнинг том маъносида, замирида катта мазмун борлиги педагогик ва психологик фанлар ривожига хизмат килиши табиийдир.

Тадкикотимиздан кузланган бош вазифалардан бири эса, ана шу хадислардан келиб чикадиган холатларни тахлил этиб, мухаддислик илмининг тарбиявий имкониятларини, педагогик-психологик жихатларини ёш авлод онгига етказиш, тарихий меросдан унумли фойдаланиш шакллари ва услубларини ишлаб чикишдир.

Масалан, Имом ат-Термизий томонидан ёзилган "Аш-Шамоил-ан-набавия" асарининг иккинчи кисмида келтирилган хадиси шарифлар эса пайгамбар алайхиссаломнинг ички дунёси ва ахлокий фазилатларини баён килади. Бу хадислар билан танишар эканмиз, Мухаммад алайхиссаломнинг ахлокий жихатларидан намунавий, мукаммал бир зот эканлигини, муомалада унинг катталару-кичиклар, аёллару-эркаклар, бойлару-камбагаллар билан узини бир хилда тутиши, рузгор ва оила юмушларида уз хотинларига астойдил кумаклашиб ёрдам бериши, башарти бирор гунох килиб куйган киши узр сураса, унинг гунохини кечириши, барча одамлар билан ута латофат билан муомалада булгани, йулида учраган барча кишиларга биринчи булиб салом бериб, хол-ахвол сурашганлигини билиб оламиз.

Асарда пайгамбаримиз алайхиссаломга мансуб юксак инсоний фазилатлар, хусусан, у зотнинг гузал хулки мубораклари, хар кандай тахсинга сазовор сифату-сийратлари хакида тула ва мукаммал маълумот келтирилган. Булар хаммаси замондошимиз, айникса, ёш авлодни маънавий ва ахлокий тарбиясида мухим ахамиятга моликдир.[3.- 26] ХУЛОСА

Абу Исо ат-Термизий ёзиб колдирган "ал-Жомеъ ас-сахийх", "аш-Шамоил ан-набавия" каби асарларида келтирилган хадиси шарифлар катта тарбиявий ахамиятга эга булиб инсонларни халол, адолатли, эътикодли, диёнатли, покиза, мехнатсевар, мурувватли, рахм-шафкатли, ота-она, аёлларга нисбатан хурматда ва эътиборли булишга чорлайди.

Бу ибратли панд-насихатлар ва угитлар хозирги жамиятимиз ахлини, айникса, ёш авлодни тарбиялашда бекиёс ахамият касб этишини алохида таъкидлаш уринлидир. Ат-

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Термизийнинг асарлари факат диний илмлар мажмуасига оид булиб колмасдан, балки, дунёвий илмларга оид маълумотларга хам бойдир. Масалан, унинг бош асари булган "ал-Жомеъ ас-сахийх"да тарих, мантик, хукукшунослик, табобат, зироат, педагогика, психология ва бошка катор фанларга оид куплаб маълумотларни хам учратамиз.

REFERENCES

1. Баубекова Г.Д. Образовательно - нравственные взгляды просветителей Средней Азии конца XIX - начала XX веков: Автореф. дисс... докт. пед. наук. Ташкент, 2002. - 34 с.

2. Курбанов Ш.Э. Социально-педагогические особенности национальной модели и программы по подготовке кадров: Автореф. дисс... докт. пед. наук. Ташкент, 2000. - 51 с.

3. Литвинов В.П. Мусульманское паломничество в царской России: историко-антропологический аспект: на примере Туркестана 1865 - 1917 гг.: Дисс. канд. истор. наук. Москва, 2007. - 241с.

4. ^одиров ^.Б. Имом Абу Исо Мухаммад ат-Термизийнинг мухаддислик фаолияти ва тарбиявий карашлари: Пед. фан. номз. дисс. Тошкент, 2008. - 141 б.

5. Нишонова С. Шарк Уйгониш даври педагогик фикр тараккиётида баркамол инсон тарбияси: Пед. фан. докт. дисс... Тошкент, 1998. - 202 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.