Научная статья на тему 'БУЖАЙРИЙ НИСБАЛИ РОВИЙЛАР СИЛСИЛАСИ'

БУЖАЙРИЙ НИСБАЛИ РОВИЙЛАР СИЛСИЛАСИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
56
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Бужайрий / ровий / ҳадис / саҳиҳ / эшитган / Жомеъул муснад / тафсир / асар / Хушуфағн. / Bujairi / narrator / hadith / sahih / heard / Jame’ ul-musnad / tafsir / work / Khushufag'n.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Y. Isaev

Ушбу мақолада IX-X асрларда Бужайрий нисбаси билан машҳур бўлган ровийлар силсиласи, уларнинг ҳаёти, илмий мероси ва ҳадис илми ривожида тутган ўрни ҳақида сўз юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE CHAIN OF NARRATORS UNDER THE NISBA OF BUJAIRI

This article talks about the chain of narrators famous with the Bujairi nisba in the 9th-10th centuries, their life, scientific heritage, and their role in the development of hadith science.

Текст научной работы на тему «БУЖАЙРИЙ НИСБАЛИ РОВИЙЛАР СИЛСИЛАСИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

БУЖАЙРИЙ НИСБАЛИ РОВИЙЛАР СИЛСИЛАСИ Йулдошхон Исаев

Имом Бухорий халкаро илмий-тадкикот маркази илмий ходими https://doi.org/10.5281/zenodo.7111543

Аннотация. Ушбу мацолада IX-X асрларда Бужайрий нисбаси билан машуур булган ровийлар силсиласи, уларнинг уаёти, илмий мероси ва уадис илми ривожида тутган урни уацида суз юритилади.

Калит сузлар: Бужайрий, ровий, уадис, саущ, эшитган, Жомеъул муснад, тафсир, асар, Хушуфагн.

ЦЕПЬ ПЕРЕДАТЧИКОВ ХАДИСОВ (РОВИЙ) ПО ИМЕНА БУЖАЙРИ

Аннотация. В статье рассказано о цепы хадисоведов, которые передали хадиси в IX-X веках, известнымы нисабой (именами) буджайрийским, а также описаны их жизни, научное наследие, их место в развитии хадисоведения.

Ключевые слова: Буджайри, передатчик, хадис, сахих, услышанный, джамеул муснад, тафсир, произведение, Хушуфагн.

THE CHAIN OF NARRATORS UNDER THE NISBA OF BUJAIRI

Abstract. This article talks about the chain of narrators famous with the Bujairi nisba in the 9th-10th centuries, their life, scientific heritage, and their role in the development of hadith science.

Keywords: Bujairi, narrator, hadith, sahih, heard, Jame' ul-musnad, tafsir, work, Khushufag'n.

КИРИШ

IX-XII асрлар ислом оламида илм-фан ривожининг олтин даври деб эътироф этилган. Куплаб манбаларда айни уша даврда Бужайрий нисбаси билан танилиб, самарали ижод килган алломаларнинг хаёти ва илмий мероси хакидаги маълумотларни учратиш мумкин.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Тадкикотлар натижаси шуни курсатадики, Бужайрий нисбаси бирор жой ёки касбга эмас, Бужайр исмли шахсга нисбатан берилган. У Бужайр ибн Х,озимнинг исмидир. Мисрлик тадкикотчи олим Абдуллох Абдулхамид Саъд тузган "Урта Осиё олимлари комуси"да: "Бужайр" сузи "кичкина коринчаси булган бобо" маъносини билдиради[2:53], дейилган. Аслида хам араб тилида "Бужайр" сузи "кичик корин" деган маънони англатади.

Бужайрнинг авлодлари, яъни фарзанду набиралари хам уз замонасининг олими, машхур ровийлари булган. Уларга Бужайрнинг исми нисбат килиб берилиб, бу силсила насабда хам ровийлар силсиласининг тарих сахифаларида хам Бужайрий нисбаси билан урин олган.

^уйида бу ровийлар силсиласи хакида кискача тухталиб утсак:

Улардан бири Мухаммад ибн Бужайр ибн Х,озим ибн Рошид Х,амадоний Сугдий, Бужайрий булиб, у юкорида номи зикр килинган Бужайр ибн Х,озимнинг углидир. Мухаммад ибн Бужайр хам замонасининг таникли хадис ровийларидан булиб, ^аънабий, Абу Валид Таёлисий, Аъорим ва Ахмад ибн Юнус каби куплаб уз даврининг таникли ровийлардан хадис ривоят килган. Уз навбатида ундан угли Абу Х,афс Умар ибн

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Мухаммад ибн Бужайр ва Мухаммад ибн Хотам ибн Хайсамлар хадис ривоят килган. Мухаммад ибн Бужайр 268/882 йил шаъбон (март) ойида вафот этган [7:143; 2:108].

Улардан яна бири Абу Амр Усмон ибн Мухдммад ибн Бужайр ибн Хозим ибн Рошид Бужайрийдир. У юкорида утган Мухаммад ибн Бужайрнинг катта угли. Абу Амр Усмон ибн Мухаммад уз даврининг таникли ровийлари Моволий Бани Хошим ва Хусайн ибн Асвад Куфийдан хадис ривоят килган. Уз навбатида ундан Абдурохман ибн Фатх Саррож Самаркандий хадис ривоят килган [1:7-8].

Нажмиддин Умар Насафийнинг "Ал-^анд фий зикри уламои Самарканд" китобида Абу Амр Усмон ибн Мухаммад ибн Бужайрийдан ривоят килинган хадис куйидагича келтирилган: Абу Амр Усмон ибн Мухаммад ибн Бужайр: Бизга Муъмил ибн Хишом хадис айтди, деди. У: Бизга Исмоил ибн Аълия эса Аюбдан, у эса Абу ^алобадан, у эса Молик ибн Хувайрис Розиллоху анхудан хадис айтди, - деди. У: Расулуллох соллаллоху алайхи васалламнинг хузурларига бордик, биз уша вактда ёш забардаст йигит эдик. У зотнинг хузурларида (шариат арконларини урганиш учун) йигирма кеча булдик. Расулуллох соллаллоху алайхи васаллам бизни оиламизга мушток булган деб уйлаб, ахлимизда колдириб келганларимиз хакида сурадилар, биз у зотнинг саволларига жавоб бердик. Расулуллох соллаллоху алайхи васаллам атрофидагиларга мехрибон дуст эдилар. Расулуллох соллаллоху алайхи васаллам: "Оилаларингизга кайтиб боринглар, уларни (Исломга) буюринглар, (динни) ургатинглар ва мени намоз укиганимни курдингиз, худди шундай уларга намоз укиб беринглар. Намоз вакти кирганда сизлардан бирингиз азон айтсин ва ёши улугингиз имом утиб сизларга намоз укиб берсин", дедилар", деди [12:492].

Бужайрий нисбаси билан машхур булган алломалардан яна бири Абу Хафс Умар ибн Мухаммад ибн Бужайр ибн Хозим ибн Рошид Хамадоний, Самаркандий, Бужайрийдир. У юкорида зикр этилган Мухаммад ибн Бужайрнинг кичик угли. Мухаддис Абу Хафс Бужайрий 223/838 йили Самарканднинг Сугд музофотидаги Хушуфагн кишлогида тугилиб [3:60; 4:374; 5:327], 311/923 йили вафот этган [2:54; 6:162; ]. Абу Хафс Бужайрийнинг болалик ва ёшлик даври тугилиб усган она кишлоги Хушуфагнда утган. У дастлабки таълимни отаси Мухаммад ибн Бужайрдан олган. Кейинчалик Абу Хафс Бужайрийни илм урганишга булган шижоати ва Пайгамбаримиз соллаллоху алайхи васалламдан ворид булган хадисларни эшитиш, урганишга булган кизикиши сабабли уша даврда илм-фан учоги хисобланган Хуросон, Басра, Куфа, Ирок, Шом, Миср, Хижоз каби бир канча шахар ва мамлакатларга илмий сафар килган.

Аллома сафари чогида Дамашк шахрига борганини тарихчи олим Абулкосим Али ибн Хасан ибн Хибатуллох ибн Абдуллох - Ибн Асокир "Тарихул мадинати Димашк ва зикри фазлиха ва тасмияти мин хиллиха минал амасил" ("Дамашк шахрининг тарихи, унинг фазилати ва ундаги жойларнинг номланишига мисоллар") китобида бундай келтиради: "Хофиз Абу Хафс Умар ибн Мухаммад ибн Бужайр ибн Хозим ибн Рошид Хамадоний Самаркандий Бужайрий таълим олиш ва хадис жамлаш ниятида Дамашк шахрига борган. У ерда Ахмад ибн Абдулвохид ибн Уъбуд, Абу Омир Мусо ибн Омир Марий, Хишом ибн Холид, Мухаммад ибн Хошим Баълабаккий, Сулаймон Хамсий, Аюб ибн Али ибн Хайсам Каноний каби куплаб таникли олимлардан хадислар тинглаган ва таълим олган" [8:320]. Демак, Аллома Дамашкда куплаб таникли олимлар билан учрашган, улар билан илмий мулокотда булган.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Абу Яъло Халилий узининг "Иршод" номли асарида бундай келтиради: Абу Хафс Бужайрий Ирок ва Шомга борганда Назр ибн Тохирдан, Куфада Абу Курайб, Усмон ибн Абу Шайбадан, Басрада Бундор ва Абу Мусодан, Шомда Сулаймон ибн Салама Хабоирий, Ахмад ибн Абдулвохид Дамашкий ва Хишом ибн Аммордан ва Макка шахрида Мухаммад ибн Зунбур ва Хусайн ибн Хасан Марвазийдан хадис тинглаган[1:9].

Абу Хафс Бужайрий хадис буйича асосий таълимни Абу Махмуд Мухаммад ибн Муовия (Абдуллох ибн Абдурахмон Доримийнинг тогаси), Абдуллох ибн Абдурахмон Доримий Самаркандий, Исо ибн Хаммод Зугба Мисрий, Исхок ибн Шохин Воситий, Абу Соиб Силм ибн Жаннода Куфий, Абд ибн Хумайд Кеший (Абд ибн Хумайд Кешийнинг "Муснади Кеший" номли китоби булиб, у Имом Бухорийнинг устозларидан хисобланади) ва Абу Абдуллох Мухаммад ибн Исмоил Бухорий каби куплаб машхур мухаддис олимлардан олган[5:327; 9:490].

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Имом Бухорийнинг "Сахих" тупламига ёзилган энг муътабар шархлардан бири булган Ибн Хажар Аскалонийнинг "Фатхул борий" ("Ижодкорнинг очиб берган шархи") китобининг Мукаддимасида бундай келтирилади: "Умар ибн Мухаммад Бужайрий: "Мухаммад ибн Исмоил Бухорийнинг: Мен "Жомеъус сахих" китобимни Масжидул Харамда тасниф килдим. Бу китобдаги хар бир хадисни Аллох таолодан яхшилик сураб, истихора килиб - икки ракат намоз укиб, унинг сахихлигига ишонч хосил килганимдан кейин киритдим", деб айтаётганини эшитдим", дейди" [9:490].

Ушбу ривоят оркали Абу Хафс Бужайрий хадис илмида муминларнинг амири деб эътироф этилган Имом Бухорий хазратлари билан бир даврда яшаганини, иккаласи бир бири билан учрашганини ва Имом Бухорийнинг бу сузини айнан узидан эшитганини англаб олиш мумкин.

Абу Хафс Бужайрий хадис урганиш ва туплаш билан бирга, куплаб шогирдлар хам етиштирган. Абу Бакр Мухаммад ибн Абдулганий Багдодийнинг "Такмилатул икмол" китобида Мухаммад ибн Собир Бухорий, Абу Назр Мухаммад ибн Бакр Дехкон Самаркандий, Мухаммад ибн Ахмад ибн Имрон Шоший, Муътамар ибн Жибрил Карминий, Аъюн ибн Жаъфар Самаркандий, Абу Жаъфар Мухаммад ибн Али Муаддаб Шоший ва Исо ибн Мусо Кошоний каби уз замонасининг машхур мухаддис ва ровийлари айнан Абу Хафс Бужайрийдан хадис тинглагани ва ундан ривоят килгани кайд этилган[5:327]. Бундан ташкари, Абу Хафс Бужайрийдан унинг угли Абулхасан Мухаммад ибн Умар, Имом Абу Бакр Мухаммад ибн Али ибн Исмоил ^аффол Шоший, Абу Яхё Ахмад ибн Мухаммад ибн Иброхим ибн Исхок ибн Хозим Самаркандий, Мухаммад ибн Хотам Кошоний, Абулфазл Ахмад ибн Исмоил ибн Яхё ибн Хозим Аздий Самаркандий ва Али ибн Биндор Сайрафий каби олимлар хам тахсил олган ва хадис ривоят килган[8:37].

Шошлик алломаларнинг хаёти ва илмий меросини урганиш буйича улкан ишларни амалга оширган т.ф.д Неъматулло Мухаммедов узининг "Шош вохаси олимларининг илмий-маънавий мероси" китобида: "Абу Бакр ^аффол Шоший Хуросонга бориб, Мухаммад ибн Исхок ибн Хузайма, Мухаммад ибн Исхок Саррож, Умар ибн Мухаммад ибн Бухайр (Манбаларда турлича "Бужайр", "Бухайр" ва "Бухайр" куринишда келган). Самаркандий каби етук олимлардан дарс олган ва бошка табакалардан хадислар тинглаган", деб келтирган[10:52].

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

МУ^ОКАМА

Юкоридаги манбалардан куриниб турибдики, Абу Х,афс Бужайрий фикх, хадис, усул ва тилшунослик илми буйича тенги йук олим деб эътироф этилган. У Имом Абу Бакр ^аффол Шоший каби бир канча алломаларга устозлик килган.

Абу Х,афс Бужайрий илм-фанга етук алломаларни етказиб бериш билан кифояланиб колмасдан, узининг бой илмий ижоди билан хам улкан хисса кушган. Х,адис ва тафсир илми сохасида бир канча асарлар яратган. Манбаларда келтирилишича, аллома "Сахих" хадислар туплами ва "Тафсир" каби асарларнинг муаллифи хисобланади. "Сахих" тупламининг кулёзма нусхалари хорижий мамлакатларнинг кутубхоналарида сакланмокда[3:60; 11:206].

Алломанинг "Китобус сафина" ("Кема китоби") номли яна бир асари хам булиб, бу борада Абдуллох Абдулхамид Саъд узининг "Урта Осиё олимлари комуси" китобида бундай келтиради: "Абу Х,афс Бужайрийдан унинг Ахмад исмли набираси "Жомеъус сахих" ("Ишончли туплам") ва "Китобус сафина" ("Кема китоби") китобларини укиб урганган. Бу китобларни Абу Х,афснинг узи ёзган"[2:145; 6:370]. Афсуски бу китоб бизнинг давримизгача етиб келмаган.

Алломанинг каламига мансуб "Жомеъул муснад" ва "Тафсир" асарларининг бир кисмини кулёзма нусхаси хозирги кунда Дамашк шахридаги Зохирия кутубхонасида 1067-ракам остида сакланмокда"[3:60]. Бу асарнинг электрон нусхаси Имом Бухорий халкаро илмий-тадкикот маркази электрон базасида хам мавжуд. Асар 124 варакдан иборат булиб, "Жомеъул муснад"нинг уттизинчи - "Расулуллох соллаллоху алайхи васалламнинг бетобликлари ва вафотлари" бобини ва "Тафсир" китобининг аввалги кисмини камраб олган.

Бужайрий нисбаси билан машхур булган ровийлардан яна бири Абулхасан Мухаммад ибн Умар ибн Мухаммад ибн Бужайр Самаркандий, Бужайрийдир. У мухаддис Абу Х,афс Умар ибн Мухаммаднинг угли. Абулхасан Мухаммад ибн Умар хам куплаб мамлакатларда сафарда булиб, Али ибн Абдулазиз Багавий, Исхок Дабрий, Бишр ибн Мусо, Абу Муслим Кажжий, Абдулазиз ибн Х,асан ибн Бакр ибн Шаруд, Убайд ибн Мухаммад ибн Иброхим Кашурий, Муъоз ибн Мусанно ва бошка кишилардан хадис ривоят килган. Абулхасан Мухаммад ибн Умар 345/956 йилнинг рабиул аввал (июль) ойида вафот этган [1:7-8; 2:108].

Бужайрий нисбаси билан машхур булган ровийлардан яна бири Абулаббос Ахмад ибн Мухаммад ибн хофиз Абу Х,афс Умар ибн Мухаммад ибн Бужайр Самаркандий, Бужайрийдир. У Мухаммад ибн Умарнинг угли яъни мухаддис Абу Х,афс Умар ибн Мухаммаднинг набираси. Аллома халк орасида Ахмад Бужайрий ва Ахмад Хушуфагоний номлари билан машхур булган. ХУЛОСА

Ахмад Бужайрий бошлангич илмини тугилиб усган кишлоги Хушуфагонда бобоси Абу Х,афс Бужайрийдан олган. Юкорида такидланганидек Абу Х,афс Бужайрий "Ал-жомеъ ас-сахих" ("Ишончли туплам") ва "Китоб ас-сафина" ("Кема китоби") номли китоблар тасниф этган. Ахмад Бужайрий эса бобосидан ушбу икки китобни эшитиб, таълим олган ва уларни тулик узлаштирган. Кейинчалик Ахмад Бужайрий уз даврининг куплаб йирик мухаддисларидан куплаб хадис тинглаб, уларни ёзиб олгани боис у таникли ровийлардан бири булиб улгаяди. Уз навбатида ундан хам бир канча илми толиблар хадис

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

ривоят килган. Ахмад Бужайрий 372/982 йилнинг рабиул аввал (сентябрь) ойида вафот этган [6:370].

Бу сулола нафакат насаб жихатидан балки Х асрларда хадис ривоят килиш буйича хам маълум ва машхур булган. Бужайрий нисбаси билан ижод килган алломалардан баъзилари узининг улкан илмий фаолияти билан илм-фаннинг хадис ва тафсир каби сохалари ривожига катта хисса кушган. Лекин шу чоккача уларнинг хаёти ва илмий мероси буйича кенг куламли тадкикот ишлари олиб борилмаган. Имом Бухорий халкаро илмий-тадкикот марказида мазкур алломалардан бири Абу Х,афс Бужайрийнинг хаёти, фаолияти ва унинг "Жомеъул муснад" китобини урганиш буйича муайян ишлар бошлаб юборилган. Тадкикотлар давомида Бужайрий нисбали алломаларнинг фаолиятига доир янги маълумотлар юзага чикади, деган умиддамиз.

REFERENCES

1. Абу Умар Мухаммад ибн Али Азхарий. Мустахрижу аъла сахихил Бухорий ва мусаммо бил Жомиъил муснад. - ^охира. 2020.

2. Абдуллох Абдулхамид Саъд. Урта Осиё олимлари комуси. - Т.: Имом Бухорий республика илмий-маърифий маркази нашриёти, 2007.

3. Хайриддин Зириклий. Аълом. Ж. 5. Дорул илм, 2002.

4. Абу Абдуллох Ёкут Х,амавий. Муъжамул булдон. Ж. 2. - Байрут, 1979.

5. Абу Бакр Мухаммад ибн Абдулганий Багдодий. Такмилатул икмол. Ж. 3. - Макка. Жомеъа уммул куро, 1410/1990.

6. Абдулкарим Самъоний. Ансоб. Ж. 2. - Байрут, 1998.

7. Абу Х,отам Мухаммад ибн Х,аббон. Сикот. Ж, 9. - Байрут: Дор ал-фикр, 1975.

8. Абулкосим Али ибн Х,асан ибн Х,ибатуллох ибн Абдуллох Шофиъ. Тарихул мадинати Димашк ва зикри фазлиха ва тасмияти мин хиллиха минал амасил. Ж. 45. - Байрут, 1995.

9. Ибн Х,ажар Аскалоний. Фатхул борий. Ж. 2. - Миср: Мирий Кубро матбааси, Мукаддимаси.1301/1884.

10. Мухамедов Н. Шош вохаси олимларининг илмий-маънавий мероси. - Т.: ТИУ, 2007.

11. Мухаммад ибн Ахмад ибн Усмон Захабий. Тазкиратул хуффоз. Ж. 2. - Байрут, 1998.

12. Нажмиддин Умар ибн Мухаммад ибн Ахмад Насафий. Ал-^анд фий зикри уламои Самарканд. - Техрон, 1999.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.