Научная статья на тему 'IХ-XIII АСРЛАРДА САМАРқАНД АТРОФИДАГИ қИШЛОқЛАРНИНГ ИЛМИЙМУҳИТИ'

IХ-XIII АСРЛАРДА САМАРқАНД АТРОФИДАГИ қИШЛОқЛАРНИНГ ИЛМИЙМУҳИТИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
99
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ФАРСАХ / ВАЗОР / РАБОТ / РАСОТИқ

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Daurbekova Irod

Ушбу мақола IХ-XIII асрларда Самарқанд шаҳри атрофидаги қишлоқларда яшаб ижод қилган, шунингдек, ҳадис, фиқҳ, калом илмининг ривожланишига ҳисса қўшган алломаларнинг илмий мероси ҳақида.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «IХ-XIII АСРЛАРДА САМАРқАНД АТРОФИДАГИ қИШЛОқЛАРНИНГ ИЛМИЙМУҳИТИ»

IX-XIII асрларда Самарканд атрофидаги кишлокларнинг илмий

мух, ит и

Iroda Daurbekova

РЕЗЮМЕ

Ушбу мацола IX-XIII асрларда Самарканд шах,ри атрофидаги к,ишлок,ларда яшаб ижод цилган, шунингдек, х,адис, фицх;, калом илмининг ривожланишига х,исса цушган алломаларнинг илмий мероси х,ак,ида.

Таянч сузлар: фарсах, Вазор, работ, расотик;.

In this article described great scholars and they heritages who lived Samarkand and its villages at the century of IX-XII. Who added to develop of knowledge ofHadith, Fiqh and theology of Islam.

Key words: farsax, Vazor, rabat, rasotiq.

IX-XIII асрларда Самарканд шахрида илм-фаннинг турли сох,алари катори х,адис илми х,ам ривожланди. Х,адис илмининг ривожланиш жараёнида уз даврининг бир канча етук мух,аддис алломаларини етишиб чикиши бу ерда х,адис илми мактабларини шаклланишига катта замин яратди. Бу мактабларда етук мух,аддис олиму фузалолар жамланиб, х,адис илми борасида бах,с мунозаралар олиб борган ва бу илмнинг ах,амиятли жих,атларини ёритиб беришган. Бу нарса аста секинлик билан Самарканд атрофидаги шах,ар ва кишлокларга х,ам кучиб утади. Бу билан кишлок ахрлисининг илмий саводхонлик даражасига ижобий таъсирини курсата бошлайди. Натижада шах,ар атрофидаги Вазор, Варсанон, Bapafcap, Варкуд ва Возз каби бирканча кургон ва кишлоклардан х,ам куплаб факих, ва х,адис ровийлари етишиб чикади.

Самарканд шахридан турт фарсах узокликда жойлашган «Вазор» кургони атрофи TOf ва адирлардан ташкил топган гузал табиати ва бах,аво ик;лими билан алох,ида ажралиб турган. KjypfOH ах,олисининг аксарияти асосан кургон атрофидаги ерларда богдорчилик ва зироатчилик килиш билан шугулланган. KjypfOHH ичида ах,оли тарафидан баланд иморатлар, расотик; ва жомеъ масжид барпо этилган. Масжидда ибодат адо этилгандан сунг илми толиблар халк;а булиб, шариат ва х,адис илмларини урганган. Натижада катта бир илмий мух,ит яратилган булиб, унда Вазорий нисбаси билан ижод килган бир канча факих, ва х,адис ровийлари етишиб чикдан. Улардан;

Сибоъ Вазорий. Алломанинг тулик; исми Абу Музах,х,им Сибоъ ибн Назир ибн Масъада ибн

Бужайр ибн Назир ибн Х,убайб (Х,абиб) ибн Абдуллох,......Бакрий Вазорий. Аллома Самарканд шах,рининг

улуг мартабали давлат арбоб ва афзал кишиларидан бири булган. У узининг юксак фазилати, диёнати, илми фозил, маърифатли, катъиятли, покиза инсон улуг сифатида танилиб, улугланган. Алломанинг бир канча ажойиб асарлар яратган булиб, аммо улар бугунги кунда мавжуд эмас. Сибоъ Вазорий мол-мулкидан катта вакф ажратган [7: 571]. Унинг устозлари Ях,ё ибн Маъин ва Али ибн Абдуллох, ибн Маданиялардан илм урганиб, улардан х,адис эшитган. Уз навбатида Сибоъ Вазорийдан Абу Исо Термизий [10: 3605], Мух,аммад ибн Исх,ок Самаркандий, Х,асан ибн Али ибн Наср ат-Тусий, Мух,аммар ибн Мунзир ал-Х,ирави каби бошка мух,аддис алломалар х,ам х,адис ривоят килишган [6: 3605; 86]. Наср ибн Ах,мад ибн Асад ибн Сомон Абу Х,асан х,ижрий 231-279 йиллар Самарканд шах,рига х,оким булиб келган. Мана шу йилларда Самаркандлик бир канча алломалар ундан х,адис ривоят килган. У эса Абдуллох, ибн Абу Аъроба, Сибоъ ибн Назр Вазорий ва унинг отаси Назр ибн Масъада ал-Вазорий х,амда бошка мух,аддис алломалардан х,адис ривоят килган [5: 122].

Сибоъ Вазорий Вазор кишлогида масжид барпо килдирган. Аллома Ирок шахридан х,ижрий 200/815 йил кайтиб келган ва х,ижрий жумаду-л- аввал 209/824 йил сентябрь ойида вафот этган. Сибоъ Вазорийнинг кабри Вазор кишлогининг куйи пастлигидаги жойлашган масжид ёнига дафн

к;илинган [7: 581].

Али Вазорий. Алломанинг тулик; исми Абу Х,асан Али ибн Умар Так;ий ибн Кулсум ибн Иброх,им ибн Абдуллох, ибн Абдурах,мон Самарк;андий Вазорий. Абу Бакр Ах,мад ибн Исмоил ибн Амир Самарк;андий, Абу Х,омид Ах,мад ибн Абдуллох, ибн Довуд Марвазий Тажир, Ах,мад ибн Али Мак;ро ва бонда алломалардан х,адис ривоят к;илган. Алломадан бир неча мух,аддис уламолар х,адис ривоят к;илишган [9: 251]. Салмо ибн Х,ус Дабусий, Абу Исо Мух,аммад ибн Исо ибн Сура Термизийлар алломадан х,адис ривоят к;илган Алломанинг угли Абу Бакр Мух,аммад ибн Али Умар Вазорий Муъаддиб ва Абу Бакр Ах,мад ибн Мух,аммад ибн Шах,ин Форсий ва бопдалар х,ам х,адис ривоят к;илишган [7: 140].

Абу Бакр Вазорий. Аллома Абу Х,асан Али ибн Умар Вазорийнинг угли Абу Бакр Мух,аммад ибн Али Умар Вазорий булиб, одоб-ахлок;, тарбияси билан бопдалардан ажралиб турган. У отаси ва бонда Самарк;андлик бир к;анча алломалардан х,адис ривоят к;илган

Мух,аммад Вазорий. Алломанинг тулик; исми Абу Али Мух,аммад ибн Жаъфар ибн Абдуллох, ибн Х,инод ибн Ваниф Вазорий. Аллома Вазор к;ишлогининг х,окими булиб, х,адис илми билан х,ам шугулланган. Аллома Абу Амр Мух,аммад ибн Х,атим ибн Абдурах,мон Вазорийдан х,адис ривоят к;илган булиб, Мух,аммад Вазорийдан Абу Саъад каби бонда уламолар х,адис х,адис ривоят к;илган [7:88].

Му^аммад Вазорий. Алломанинг тулик; исми Абу Амр Мух,аммад ибн Х,атим ибн Абдурах,мон Вазорий. Абу Амр фик;х,, х,адис илми борасида етук илм сох,иби булиб, Умар Насафийдан таълим олган. Мух,аммад ибн Х,омид ибн Мух,аммад ибн Х,амид Харуънийдан х,адис ривоят к;илган. Абу Али Мух,аммар ибн Жаъфар ибн Абдуллох, ибн Х,инод ибн Ваниф Вазорий, Абу Бакр Мух,аммад ибн Сиббоъ ибн Назр ибн Масъада Вазорий каби мух,аддис алломалар алломадан х,адис ривоят к;илган. Шунингдек аллома отаси ва Амир Наср ибн Ах,мад ибн Асад, Абдуллох, ибн Абдурах,мон Самарк;андий каби ва бошк;а мух,аддис алломалардан х,ам х,адис ривоят к;илган. Мух,аммад Вазорий х,ижрий рамазон ойининг 290/904 йилда вафот этган [7: 582].

А^мад Вазорий. (ваф.503/1110й). Алломанинг тулик; исми Ах,мад ибн Абдулллох, ибн Х,асан ибн Мух,аммад ибн Солих, Вазорий. Вазор к;ишлогининг Имом-хатиби, солих,, так;водор киши булган. Абу Х,афс Умар ибн Мансур ибн Х,абиб ал-Х,афиз ва бошк;а уламолардан х,адис ривоят к;илган. Умар Насафий «Менинг к;ушниларимдан бири булиб, мажлисларимда ёзиб утирарди» х,ижрий 503/1110й Бароат кечаси Самарк;андда оламдан утди ва Янги Намозгох,даги Санкдийзастондаги к;абристонга дафн к;илинди [7: 582] — деб аллома х,ак;ида хотирлаб ёзган.

Абу Ис^ок Ибро^им. Вазор к;ишлогида фак;их,, калом, мух,аддис алломалар каби бир к;анча тарих илми билан шугулланган уламолар мавжуд булган. Улардан бири Абу Исх,ок; Иброх,им ибн Ах,мад ибн Абдуллох, ибн Х,асан ибн Солих, Х,атиб Самарк;андий Вазорий [2: 369]. Аллома Ах,мад Вазорийнинг угли булиб, Вазор к;ишлогининг нотиги, хушфеълли, инсонпарвар, кунгли очик;, солих,, так;водор киши булган. Отаси ва Абулк;осим Абдуллох, ибн Умар Кошоний, Абу Бакр Мух,аммад ибн Ах,мад ибн Мух,аммад Бадлий каби бошк;а мух,аддислардан х,адис эшитган. Алломани Самарк;андда учратган пайтим ва Вазор к;ишлогида унинг уйида бир кеча тунаб к;олган кун у кишидан х,адис ёзиб олганман [7: 582]. Аллома х,ижрий 487/1089 йилда Вазор к;ишлогида тугилган [2: 294]. Аллома нечанчи йилда вафот к;илгани х,ак;ида тулик; маълумотлар манбаларда учрамади.

ВАРСАНИН

Самарканд мах,аллаларидан бири Варсанон, Варсанин деган номлар билан аталган булиб, у Туз мавзесидан уч фарсах узок;ликда жойлашган. Унда Варсаниний нисбасига мансуб бир к;анча фак;их,, каломшунос, мух,аддис ва бонда илми фозилу алломалар етишиб чик;к;ан. Улардан:

Бакр Варсаниний. Абу Ах,мад Бакр ибн Мух,аммад ибн Малик ибн Жамиъ ибн Абдурах,мон ибн Фарк;ад Санжий Варсининий. Самъоний «Абу Ах,мад Самарканд к;ишлок;ларидан бири Варсано!-к;ишлогидан булсада „Варсаниний" „Санжий" нисбалари келтирилган [1: 77] » - деб алломанинг таржимаи х,оли х,ак;ида юк;оридаги маълумотларни келтирган. Аллома Самарк;андда кузга куринган фак;их,, мунозарачи, сох,иб ал-раъй вакили ва етук олим булганлиги учун алломани бутун Варсанин

кишлогининг ах,олиси таниган [7: 590]. Унинг х,адис илмини ургатиш учун жойи ва уз даврининг етук алломаларини жамлаган мунозара х,алкаси мавжуд эди. Унда аллома фикх,, х,адис, калом, дунёвий илмлар борасида уз даврининг факих,, илмли фозиллари билан мажлисда бах,с- мунозаралар олиб боришган ва илми толиблар х,адис тинглашган. Аллома отаси ва Фатх, ибн Убайд Каробисий, Аббос ибн Фазл ибн Ях,ё ибн Надбий, Абу Ах,мад Х,амид Ах,мад ибн Мух,аммад Иброх,им ибн Наср ибн Анбар Самаркандлик ва бондалардан х,адис ривоят килган. Абу Ах,маднинг угли Мух,аммад ибн Бакр СанжиР отасидан х,адис ривоят килган. Абу Убайда, Абу Абдурах,мон ибн Абу Лайс Фатх, ибн Самаркандий, Робиъ ибн Х,асан Кеший, шунингдек, Самарканд ва Бухоро ах,лидан бонда мух,аддислар х,ам алломадан х,адис ривоят килишган [1: 132]. Аллома х,ижрий 352/963 йил Бухорода вафот килади ва тобути Самаркандга олиб келиниб, дафн килинади [7: 140].

Му^аммад ибн Ибро^им Варсанин. Алломанинг тулик исми Мух,аммад ибн Иброх,им ибн Хаттоб Тузий Варсаниний. Алломанинг келиб чикиш нисбаси Варсанинга бориб такалсада, Самарканддан уч фарсах узокликда жойлашган Туз кишлогига кучиб утган ва шу ерда яшаб ижод килган. Иброх,им ибн Хаттоб Тузий Варсаниний Аббос ибн Фазл ибн Ях,ё ибн Надбий, Мух,аммад ибн Голиб, Ах,мад ибн Бакр, Абу Жаъфар Мух,аммад Маккий ибн Назр Навоий ва бонда мух,аддис алломалардан х,адис ривоят килган [2: 279]. Алломанинг вафоти х,ак;ида аник; бир маълумот манбаларда учрамади.

Ах,мад Варсаниний, Лукмон ибн Мух,аммад Хуззоф Варсининий, Абдуллох, ибн Варсаниний каби бу нисба билан ижод килган бир канча мух,аддис, фак;их, алломалар булиб, булар х,ак;ида купрок; маълумотлар учратмаганлигимиз, сабабли уларни исмлари келтирилди холос.

ВАРAFСАР

Bapafcap Самарканддан турт-беш фарсах узок;ликда жойлашган мана шу нисба билан машх,ур булган к;ишлок;ларидан бири х,исобланган. Унда;

Иброх,им Варагсарий. Алломанинг тулик; исми Абу Аббос Иброх,им ибн Myco Х,илол Варагсарий. Аллома асли Марвда булиб, Bapafcap кишлогида яшаган. Аллома х,адисларни тугри, бехато ривоят килган ровийлардан бири булган. Иброх,им Варагсарийдан Аббос ибн Абдуллох, Таркафий, Зиёд ибн Айюб Тусий, Али ибн Х,ошим Марвазий ва бонда алломалар х,адис ривоят килишган [7: 592].

Я^ё Варагсарий. Абу Закариё Ях,ё ибн Мух,аммад ибн Субайх, Варагсарий. Аллома Bapafcap работини бопдарувчи кишиси, хулк;и чиройли, обид, зох,ид, асарлари ажойиб, таъсирли йусинда ёзилган так;водор киши булган. Алломдан Умар ибн Ёк;уб Гозирий, Усома ибн Масъуд, Тамим ибн Абдуллох, Каробисий каби бонда мух,аддис уламолар х,ам х,адис ривоят килишган. Аллома х,ижрий Роббиъул аввал ойининг охирида 230/845 йил вафот этган [7: 592].

Юсуф Варагсарий. Аллома мулойим, кузи ожиз, тарбиячи устоз булиб, бир канча мух,аддис алломалардан х,адис ривоят килган. Юсуф Варагсарийдан эса, фак;их, Саъад ибн Муоз Марвазий унда1-Абдуллох, ибн Мух,аммад ибн Шох, Самаркандий ва бонда мух,аддислардан ривоят килишган [7: 592]. Алломанинг вафоти, таржимаи х,оли х,ак;ида бошк;а манбаларда маълумотлар келтирилмаган.

ВАРКУД

Самаркандга як;ин жойлашган Карминия шах,ри булиб, унинг к;ишлок;ларидан бири Варкудий деб номланган. Бу нисба жуда мандур булиб, бу нисба билан бир канча х,адис, фак;их,, калом илмининг етук комусий алломалар етишиб чикдан улардан бири;

А^мад Варкудий. Абу Ах,мад ибн Мух,аммад ибн Мах,фуз Варакудий Карминий. Абу Абдуллох, Мух,аммад ибн Юсуф Фарабрийдан Сах,их, ал-Бухорийни ёд олган ва Карминия шах,рида айтиб берган Абу Наср Ах,мад ибн Абу Бакр ибн Абу Убайд Хатиб Хадманканийнинг келтирган маълумотига кура, «Алломоларнинг таржимаи х,олини яхши билган комусий аллома Абдулазиз ибн Мух,аммад Нахшабий Х,ижрий 360/971 йиллар Рамазон ойининг бошларида Карминия шах,рида булган пайтим Фаробрий Сах,их, ал-Бухорийни укиб турганди Абу Ах,мад эса, уни эшитиб турганди. Аммо уни Абу Ах,мад Варкудий эканлигини билмагандим. Абу Ах,мад Фарабрийдан Сах,их, ал-Бухорийни эшитиб ёд олиб, ундан отаси

ва Хадманканий х,ам эшитиб, х,адис ривоят к;илишган. Шунингдек, Бухоролик уламолардан бобосидан х,адис ёзиб олаётганлигини х,ам кургандим. Имом Бухорийнинг „Латиф сузлар" китобидан ва отасидан ва Фаробрийдан эшитганларини танлаб, алох,ида туплам к;илган» [3: 223; 592] — деб айтади. Алломадан бир к;анча мух,аддис алломалар х,адис ривоят к;илган, улардан эса уз навбватида бонда уламолар х,ам ривоят к;илишган.

Самарк;анддан турт фарсах узок;лик масофада жойлашган аншундай к;ишлок;лардан бири «Возз» к;ишлогидир. Бу к;ишлок;дан х,ам х,адис ровийлари етишиб чик;к;ан.

Исх,ок ал-Воззий —Абу Мух,аммад Исх,ок; ибн Иброх,им ал-Воззий. Абух,афс Амр ибн Х,афс ал-Бах,лий, Сайд ибн Х,ошим ал-Когазий, Савваба ибн Дах,им ал-Басрий, Мух,аммад ибн Сах,л ибн Х,аммо/: ал-Жазирий, Абу Шуайб ал-Х,иронийлар алломадан х,адис ривоят к;илишган. Бу алломалардан Бакр ибн Масъуд ибн Х,асан ибн Варрод ал-Фаранкадий каби бонда мух,аддис уламолар х,адис ривоят к;илган [7:

Юк;орида Возз, Вазор, Варсанон, Варагсар, Варк;уд, к;ишлок;ларида тугилиб усган ва шу нисба остида илмий фаолиятини олиб борган алломаларнинг айримларинигина номи, устози ва шогирдлари х,ак;ида к;иск;ача маълумотлар келтириб утдик. Бу алломалар х,аёти ва уларнинг х,адис, калом, фи^х, илми х,амда х,адис мактабининг ривожига к;ушган х,иссаси х,ак;идаги маълумотларни келтиришимиздан мак;сад, бугунги кунда юртимиздан чик;к;ан алломаларнинг илмий мероси устида чук;ур изланишлар олиб борилиб, ёш авлодни тарбиялашда уларнинг бизга к;олдирган маънавий меросининг ах,амиятли жих,атларини ёритиб беришдан иборат.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. ал- Жавох,ир ал-музойиъа фи тобак;оти ал-х,анафия Ж.1, Б-132.

2. Ёк;ут ал- Х,умавий Муъжам ал-булдон Ли Ж.4- Б.294

3. Имом Зах,абий Тарих ал-Ислам Ж.ЗО, Б-223 ; Самъоний ал- Ансоб Ж.2, Б-332 ; Ж.5. Б.592 — Байрут. Дор ал-фикр, 1998.

4. Китабу муъжами ал-булдон, Ж.5, Б-424; Самъоний ал- Ансоб Ж.5— Байрут. Дор ал-фикр, 1998-Б.571

5. Мух,аммад ал-Богдодий Такалламату ал-икмал Ж.З Б.122.

6. Мух,аммад ибн Мух,аммад ибн Абдураззок; Х,усуйний, Абу Файз. Тарих ал-арус мин жавах,иру ал-к;омус Ж.1 Б-3605. Самъоний. Ансоб. Ж.13. —Байрут. Дору-л-фикр, 1998. — Б. 86; http://www.ahlalhdeeth.com: http://www.alwarraq.com

7. Самъоний ал-Ансоб Ж.13 — Байрут. Дор ал-фикр, 1998.-Б.140

8. Таадж ал-аруус Ж.1 Б.3605

9. Тах,зиб ал-калом Ж.26 — Б.251

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.