Научная статья на тему 'ФАЛСАФИЙ-ИРФОНИЙ ҚАРАШЛАРНИНГ ТАСАВВУФ ИЛМИДАГИ ЎРНИ'

ФАЛСАФИЙ-ИРФОНИЙ ҚАРАШЛАРНИНГ ТАСАВВУФ ИЛМИДАГИ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

256
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Тасаввуф / Ирфон / сўфий / фалсафа / Марказий Осиѐ / Мовароуннаҳр / Ўзбекистон / аллома / илмий мерос.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Лутфилло Караматиллоевич Ахатов, Шерали Юнусович Турсунов

Фалсафий-ирфоний қарашларнинг шаклланиш босқичлари ҳақида сўз боради. Тасаввуф ва ирфон илмининг моҳияти таҳлил қилинган. Мовароуннаҳр заминидан чиққан сўфийлар ва уларнинг илмий мерослари ѐритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ФАЛСАФИЙ-ИРФОНИЙ ҚАРАШЛАРНИНГ ТАСАВВУФ ИЛМИДАГИ ЎРНИ»

ФАЛСАФИЙ-ИРФОНИЙ КАРАШЛАРНИНГ ТАСАВВУФ ИЛМИДАГИ

УРНИ

Лутфилло Караматиллоевич Ахатов

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти

Шерали Юнусович Турсунов

Термиз агротехнологиялар ва инновацион ривожланиш институти

АННОТАЦИЯ

Фалсафий-ирфоний карашларнинг шаклланиш боскичлари хакида суз боради. Тасаввуф ва ирфон илмининг мохияти тахлил килинган. Мовароуннахр заминидан чиккан суфийлар ва уларнинг илмий мерослари ёритилган.

Калит сузлар: Тасаввуф, Ирфон, суфий, фалсафа, Марказий Осиё, Мовароуннахр, Узбекистон, аллома, илмий мерос.

КИРИШ

Маълумки, VIII асрнинг биринчи ярмида Мовароуннахр Араб халифалиги кириб келганидан сунг, янгича дунёкараш, янгича ижод намуналари шаклланди. Секин аста жамият бошкаруви ва ижод йуналишидаги (амалий муомаладаги Л.Ахатов) тил бу форсий-араб ёзувида тил амалга оширилди. Урта асрларга келиб, Шарк минтака халклари ижоди бир мунжа дунё юзисни кура бошлади. Бу узгаришлар, Шаркона маданиятнинг янги боскичга чикишлиги, бугунги кунгача уз улугворлигига эга.

Узбекистон Биринчи Президенти Ислом Каримовнинг Самарканд шахрида булиб утган "Урта асрлар Шарк алломалари ва мутафаккирларининг тарихий мероси, унинг замонавий цивилизация ривожидаги роли ва ахамияти" мавзусидаги халкаро конференциянинг очилиш маросимида 2014 йил 15 майда сузлаган нуткида ушбу Форм-конференциянинг максади урта асрларда Шарк заминида яшаб ижод килган буюк алломалар ва мутафаккирларнинг илмий меросларини чукур тахлил килиш ва англаш, уларнингзамонавий цивилизация тарихида тутган урни ва ролига муносиб бахо беришдан иборатлигини айтиб утганди.

Бундан ташкари, Президент Шавкат Мирзиёевнинг 2017 йил 15 июнда Тошкентда булиб утган "Ижтимоий баркарорликни таъминлаш, мукаддас динимизнинг

Мау, 2022

34

софлигини асраш - давр талаби" мавзусидаги анжуманда эътироф этиб утган таклифлари асосида 2017 йил 8 ноябрь куни Самаркандда хадис ва калом илмий мактаблари, шу йили (2017 йил) 10 ноябрда ^ашкадарёда акида илми мактаби хамда Бухорода Мир Араб мадрасаси хузурида тасаввуф илмий мактаби ва шу йили (2017 йил) 13 ноябрда Фаргонада Ислом хукуки мактабининг очилган.

Ушбу юкоридаги эътирофларнинг бари буюк алломалари томонидан колдирилган бой фалсафий-ирфоний мерос, жумладан, тасаввуф-суфийлик рутбасидаги мутафаккирлар хаёти ва фаолияти хамда уларнинг бунёд этган асарларини урганиш учун янги даврни бошлаб бериши шубхасиздир. Бу давр суфий-тасаввуф тадкикотлари билан машгул булувчиларга янги имкониятларни яратиб бериш билан чекланмасдан, улар олдидаги нафакат минтакамиздаги тасаввуф тарихини, тасаввуф-суфий йулида булган мутафаккирлар хаёти ва фалсафий-ирфоний меросини хар томонлама урганиш, балки минтакамиз тасаввуфининг бутун тасаввуф тарихи ва тараккиётидаги алохида урнини курсатиб бериш вазифасини хам юклайди.

Суз тасаввуф (араб: - барасида борар экан, "Тасаввуфнинг пайдо

булиш, тараккиёт жараёни тугрисида хар хил фикрлар ва тахминлар мавжуд. Тасаввуф тугрисида ёзган урта аср олимлари, шу жумладан, суфийлик мактабининг йирик вакили, куплаб асарлар муаллифи ас-Суламий, Хуросон мактабининг вакили, куплаб классик асарлар ёзган Абу Абдурахмон Мухаммад Хусайн (937 ёки 912—1002), машхур суфий ал- Ансори ал—Харавий Абу Исмоил Абдуллох Ибн Мукаммад (1006—1089), тасаввуф тарихи ва мохияти, мутасаввифлар дунёкараши ва амалиёти маълум тартибда баён килинган. Форс тилидаги илк асар муаллифи ал-Хужвирий Абул Хдсанали б. Усмон ал-Газнавий, ал-Жуллабий (1072 ёки 1076 йилда вафот этган)-ларни Хуросонда ва Мовароуннахрдан чиккан суфийларнинг биринчи каторида деб хисоблайдилар".

Тадкикотимизнинг чин мохиятини камраб олган фалсафий-ирфоний карашларнинг бир тизимга тизимлаштириш энг мухим масаладир. Тарихий манбаларга караб аник бир хулосага хали хам келинмаганлигига гувох булишимиз мумкин. Зотан, Марказий Осиёда суфийлик анъанасининг бир тизимга солиниши, яъни тасаввуф асосларига оид асарлар яратилиши асносида тасаввуф таълимотининг тизимлаштирилиши тарихи хам шу вактгача урганилмаган.

Мау, 2022

Узбекистонда хам, хорижда хам тасаввуфнинг тарикатлар давригача яшаб утган аждодларимиз - Марказий Осиёлик суфий муаллифлар томонидан яратилган суфийликнинг назарий манбалари - тасаввуфга багишланган асарларнинг тасаввуф таълимотининг тизимлаштирилишида тутган мухим урни хам деярли тадкик этилмаган.

Фалсафий-ирфоний карашлар мохиятидан урин олган - тасаввуф хакида суз борар экан, тасаввуфнинг гнезиси хакида турли бахс ва мунозаралар борлиги хаммамизга маълум. Мисол учун: академик, шаркшунос И.П.Петрушевскийнинг тасаввуф хакида, унинг (тасаввуфнинг Л.Ахатов) мохияти бу Ислом динидаги мистика деб тахлил килади ва тасаввуф-суфийлик таълимотига шу тушунча асносида тавсиф берган. И.П.Петрушевскийга кура "Мистика ёки мистицизм (юнон - сирли) таркибида доимий ифодаланиши "Тажалли" деб аталувчи холат ёрдамида, ботиний бир "Жазба", экстаз (тажриба Л.Ахатов) кумаги асосида Аллох билан бевосита, уз-ягона холатда (личный-шахсан) алока-мулокотда булиш (хатто кушилиб кетиш деб аталадиган маълумотлар хам мавжуд) имкониятга эгалигини ифодаловчи махсус робита-диний дунёкараш тушунилади, — деб ёзади у, — мистик окимлар мистицизм билан сугорилган идеалистик фалсафий тизимлар каби, хар хил динлар кобиги остида пайдо булган, айникса феодализм даврида мусулмон давлатларида мистик харакат суфизм деган умумий ном билан маълум" булган.

Тасаввуф илми ва суфийлар васфи хакида Шайх Мухаммад Содик Мухаммад Юсуф "Тасаввуф сулук тарзи булиб, унинг асосини нафс пок ва рух олий булиши учун содда хаёт ва фазилатлар ила зийнатланиб яшамокдир", деб айтганлар. Шунинг учун тасаввуф сулуки оркали ирфон илмининг сайкалланиши ва орифлик касб этишлиги чин маънода "Илми Одобдан илми Ориф"га интилмоклик шаклидир. Шунинг учун ирфон илмининг максади уларок: тасаввуфга эргашишлик одоб ва фузуъ ила орифлик-суфийлик макомида гавдаланади. Бунда "Тасаввуф илми - суфийлар эътикод киладиган нарсалар ва уз жамоаларида хамда ёлгиз колганларида ушлайдиган одобларидар. Суфий - тасаввуф йулига эргашган одамдир", деб каралади.

Суфий - тасаввуф йулига эргашган одамнинг калби доимо пок ва латиф сифатлар билан безанмоглиги лозим булади. Шайх Мухаммад Содик Мухаммад Юсуфнинг калаб (Тасаввуфда эътироф этилган калб ва муомала-биологик калб Л.Ахатов) борасида: "-"Калб" лафзи икки хил маънода ишлатилади: Биринчиси - инсоннинг чап кукрагида жойлашган, конус шаклидаги махсус жисм. У бизнинг

Мау, 2022

36

тилимизда юрак дейилади. Тасаввуфда калб дейилганда ушбу аъзо кузда тутилмайди. Иккинчиси - раббоний, рухоний ва латиф нарса булиб, унинг аввалги калбга богликлиги мавжуд. Улар орасидаги алока худди сифатнинг сифатланган нарса билан алокасига ухшайди. Ана уша латиф нарса инсоннинг хакикатидир. Идрок, билим ва маърифат ушандандир. Хитоб, итоб, икоб ва талаб ушангадир" деб таъриф берганлар.

Раббоний, рухоний ва латиф сифатлар билан эътироф этилган калб оркали ирфоний карашлар хам мукаммаллик касб этиб боради. Шунинг учун баъзи (куплаб Л.Ахатов) авлиё зотлар хатти-харакатларини "каромат"лари тарзида сифатлайдилан. Мисол учун: Яъкуб ибн Исхок ибн Махмуд номидан "Яхё ибн Бадр Курайшийнинг: "Абдуллох ибн Мунир намоздан олдин Фибарда булардилар. Намоз вакти булганда одамлар у кишини "Омул" масжидида куришарди. Улар: "Абдуллох ибн Мунир сувда юрадилар", дейишарди. У кишидан бу хакда сураганда: "Сув устида юришни билмайман. Бирок, Аллох таоло хохласа, дарёнинг икки кдргогини якинлаштиради", деб жавоб берганлар", деб Имом Шамсиддин Захабий баён этганлар.

Зотан, ирфон илмий "Гайбоният-илохиёт илми" уларок муомалада ифодаланади. Ирофоний карашларнинг юксак боскичда ифодаланиши учун суфий-шайхнинг (тасаввуф вакилининг Л.Ахатов) мавкий ва илм йулидаги фаолияти билан белгиланади. Илмнинг шаклланишлиги фалсафий дунёкараш оркали тизимлаштирилиб, метафизик боскичлари ("Гайбоният-илохиёт илми" Л.Ахатов) ирфон илми оркали бахоланади. Бу уз-узидан фалсафий-ирфоний карашларнинг шаклланишлигининг мухим методологик боскичини ифодайди.

Х,икмат шуки, тадкикотдаги фалсафий-ирфоний карашлар тушунчасининг узи нима?

Фалсафий-ирфоний карашлар хакидаги фикрлар хилма-хиллигига сабаб

нима?

Фалсафий-ирфоний карашларни тизимлаштириш учун кандай омилларга эътибор каратиш лозим?

Фалсафий-ирфоний карашларни таъриф-такик килувчи файласуф булгани маъкулми ёки эътикод вакили булгани маъкулми?

Ва бошка бир канча уринли саволлар борки, уни шунчаки хаспушлаб бориш билан тадкикотнинг субстанционал ахамиятини очиб булмайди.

Ушбу фикрларнинг мохиятига диккат билан каралса, аниклик (тугрилик Л.Ахатов) сифатини англаш учун ташки куринишидан аник бир хулоса чикариш (фалсафий ёки

May, 2022

37

ирфоний карашлардан бири алохида олинса Л.Ахатов) кейин. Сифат ташки куриниш билан бирга ички-мохияти (фалсафий ва ирфоний карашларнинг хар иккаласи Л.Ахатов) билан бирга ифодаланишлиги билан суз-илмнинг мохияти очиб берилади. Тасаввур килинг: икки инсон (тадкикотчи Л.Ахатов) бир предмет хакида фикр билдириб, унинг мохияти хакида тортишиб колди. Айтайлик, хурмо мевасининг мохияти хакида фикр борди. Биринчиси: хурмонинг ташки куринишига караб (тасаввуфр оркали Л.Ахатов) унинг хоссалари хакида фикр берди. Иккинчиси: хурмони татиб кейин ухакида фикр берди. Табиийки, татиб курган тадкикотчининг фикрлари мукаммаллик ахамият касб этади. Фалсафа илми билан ирфон илмини хам бирлаштириб, (Фалсафий-ирфоний куринишда Л.Ахатов) фикр беришликда хам ушбу "Хурмо хакидаги караш"лардан бири каби. Фалсафий дунёкарашдан хабардор булиб, ирфон илмидан мосуво булган тадкикотчининг фикри хам мукаммаллик ахамиятидан йириокдир. Х,ам фалсафий дунёкараш ва хам Ирфон илмидан вокиф булиб, унинг мазмун-мохиятидан бахраманд булган тадкикотчининг тадкикоти аник ва мухим саналади.

Илм ахли наздида маърифат-зиё истаган калбларга факатгина "яхши касб" эгаларининг касблари улугланган. Бу эса илмнинг мукаммаллигига бир асос! Зотан, Аллох таоло Бакара сурасида мархамат килади: "Калган яхши касби уз фойдасига, килган ёмон касби уз зарарига" (286-оят) деб мархамат килган. Ушбу оят (Бакара сурасининг 286-ояти Л.Ахатов) Тафсирда "Аллох хеч бир жонни токатидан ташкари нарсага таклиф килмас. фойдаси хам уз касбидан, зарари хам уз касбидан. "Роббимиз, агар унутсак ёки хато килсак, (икобга) тутмагин. Роббимиз, биздан олдингиларга юклаганга ухшаш огирликни бизга юкламагин. Роббимиз, бизга токатимиз етмайдиган нарсани юкламагин. Бизни афв эт, магфират кил ва рахм эт. Сен хожамизсан. Бас, кофир кавмларга бизни голиб кил", деб" берилган.

Бакара сурасининг ушбу 286-ояти тафсирида "Хдмма нарсани дакик-дакикларигача билувчи Аллох хар бир жон хам нимага ярайдию нимага ярамайди - яхши билади. Бандаларга мехрибонлигидан, имкони ва хакки булса хам, хеч бир жонни токатидан ташкари нарсага таклиф килмайди: "Аллох хеч бир жонни токатидан ташкари нарсага таклиф килмас" деб тафсир килинган.

Манбалардан маълумки, VIII асрнинг биринчи ярмида Мовароуннахр Араб халифалигига буйсундирилгандан сунг Марказий Осиёга Ислом дини билан биргаликда Ислом илмлари -тафсир, хадис, фикх ва калом хам кириб келди. IX асрдаёк

May, 2022

38

Мовароуннахр тулалигича мусулмон улкага айланиб булганлиги айтилади. Айни шу вактда (даврда) махаллий илохиёт мактабига асос солинганлиги эътироф этилади.

Махаллий илохиёт мактабининг фаолияти бу ирфоний карашлар билан бахоланиб борилган. Фалсафий-ирфоний карашларнинг шаклланиш боскичи жадал суръатлар билан ривожланиб борар экан, тарихий шарт-шароитларнинг турткиси билан фанлар ва укитиш тизими хам бир боскичдан бошка (янги Л.Ахатов) боскичга ута бошлаган. Бу эса, янгича дунёкараш тарзида жамиятда муносабатлар хилма-хиллигини бирлаштириш учун мухим омиллардан булган. Ушбу ихтиёж уларок, ирфон-тасаввуф илми узининг янги бир боскичга, фан ва маданият, илми ахлок ва маърифат ривожлана борди. Бу борада юкорида Б.А.Абдухалимовнинг келтирилган фикрлари, яни: "IX-XI асрларда мусулмон маданиятидаги умумий маданий юксалиш Мовароуннахр ва Хуросон олимлари ижодида узининг юксак чуккисига кутарилди" деб айтганлиги хам мухим ахамиятга эга албатта.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАР

Тахлил тарзида: Шарк билан Гарб иктисодий-маънавий, ижтимоий-маданий муносабатлари, хусусан, илм-фан йулидаги интеграциялашувини куйдагича куриш мумкин. Марказий Осиё донишмандларининг илмий мерослари IX-XI асрдаги маданият ва умумий маданий юксалишнинг Мовароуннахр ва Хуросон олимлари ижодида узининг юксак чуккисига кутарилиш билан кейинчалик - XII асрдан бошлаб, Европа минтакасидаги илмий-адабий тил саналган лотин тилига таржималар килина бошланган ва сунгра XVII-XVIII асрга келиб инглиз, немис, француз, испан тилларига таржима килинган. Мисол учун, Абу Наср ал-Форобийнинг Арестотел асарларига ёзган шархларини Берлин академиясида нашр килганлиги ва XVIII аср охирларида (1890-1891) Ф.Дитереци унинг бундай шархлари, фалсафий трактатларини, хусусан, сиёсий фалсафасини (Ал-мадинат ал-фадила) хижжалаб урганади. Шунингдек, Фридрих Рюкертнинг "Шаркона ривоятлар ва афсоналар" ("Morgenlandisce sagen und Geshcihten") китобида Абу Наср ал-Форобийнинг куй ижро этиб, хаммани хушнуд килгани, бошка бир (иккинчи) куй ила кузларда ёш олишга мажбур килган, учинчи бир куй ила уларни хушсиз-ухлатиб куйганини тасвирлаганлиги (Абу Наср ал-Форобий умрининг куп кисмини Халабда, Хдмадонийлар саройида утказгани ва "Уд" созининг ихтирочиси сифатида

May, 2022

39

танилгани, шу сабаб уни немис файласуф шоирлари узларининг шеъриятида мусика файласуфи этиб талкин этадилар) хаммага маълумдир. Бу холат Форобийнинг Гарб санъати ва ижтимоий маданиятига канчалик катта таъсир этганини курсатди.

Айни вактда биз тадкикот тарзида тахлил килишга карор килган мавзумиз, яъни урта асрлардаги Ирфон-тасаввуф илми Шаркона позицияда шаклланган булсада, Гарбда теологик (теоцинтризм) харакатлар хам мавжуд булганлигини курамиз.

Тадкикотчилар томонидан тахлил килинадиган тадкикотлар аксарият холларда бирёкдама характерга эга. Мисол учун: тадкикотчи танлаган муаммо-мавзу илмий тахлил килиниш учун "Диний-дунёвий илм"лар тарзида бахоланади. Мабодо "Дунёвий илм"лар асосида тахлил килинса, маълум бир соха (йуналиш) асносида (Адабиётчи адабиёт томонланма, тилчи тилшунослик томондан, тарихчи тарих томондан, файласуф фалсафий томондан ва х.к Л.Ахатов) тахлил килинади. Билакс, "Диний илм"лар асосида тахлил килинса, маълум бир Дин (эътикод) асносида (Исломшунос исломий томонланма, Христианчи насроний-христианлик томонланма, Авесточи зардуштийлик томондан ва х.к Л.Ахатов) тахлил килинади. Ёки, Шарк фалсафаси тахлил этиладиган булса, маълум бир давр (замон) ва жой (макон) асносида (замон: яшаган даври, макон: уз давридаги жамият, Шарк, шаркона караш ва х.к Л.Ахатов) тахлил килинади. Гарб фалсафаси тахлил этиладиган булса хам, маълум бир давр (замон) ва жой (макон) асносида (замон: яшаган даври, макон: уз давридаги жамият, Гарб, гарбона караш ва х.к Л.Ахатов) тахлил килинади.

ХУЛОСА

Ушбу келтирилган мисоллармиз купчиликка маълум ва машхур албатта.

Маълумки Ирфон илмининг иртиботлашган шакли уларок тасаввуф замирида "Узини билган одам Аллохни билади" деган тамойил ётади. Узини узи англаш Аллохни билишнинг энг киска йулидир. Бахоуддин Накшбанд яратган таълимот асосидаги "Дил ба ёру, даст ба кор", деган хаётбахш хикмати динимизнинг олижаноб маъно-мохиятини ёркин ифодасидир.

Азиз Наринбоев тасаввуф хакида ёзиб, "Тасаввуф учун куйидаги хусусиятлар, деб: биринчидан, идеалистик метафизикани психологик машгулотлар тизими билан бирлаштириш - аскеза, уз эътикодини, барча жисмоний ва рухий маънавий куч-гайратини сафарбар килиш; иккинчидан, тасаввуф-суфийлар

May, 2022

40

харакатида тарикат йулига ундовчи пир-муршидни хамда у ёки бу аснода уларга богловчи (сафига кушилукчи) тингловчилари -муридларининг бир суз билан иштирокини таъминлаш; учинчидан, "Илохиёт-гайб илми" борасидаги таълимотга риоя этишлик, яъни сафдош-тарикатчилар ёки садокат ила тарикатга берилган инсонлар секин-аста доимий холда мистик билишга интилиш, ишк-мухаббат ва робита оркали Аллохга якинлашиш ва пировард натижа уларок Аллох билан бир булишлик. Бу хусусиятлар оламни мантикий -рационал тушунишни инкор этадиган интуитив билимга, тажаллига, баъзи холларда экстатикага (жазабага), иррационал-гайриаклий ходисаларга кизикиш, интилиш тасаввуфга хос хусусият-белгиларни билдиради".

Шу билан бирга, суфизм-тасаввуфда куйдаги йуналишлар хам мавжуд: Биринчи: субъектив идеализм (Бистомий, Шиблий, Халлож каби);

Иккинчи: объектив идеализм (Имом Газзолий, Фаридуддин Аттор, Ибн Арабий, Ахмад Яссавий каби);

Учинчи: пантеизм (Жомий, Саъдий, Бедил каби) йуналишлари хам эътироф этилади. Баъзан, пантеизм ортидан суфийлар фаолияти шакллантирилган, нисбатан илгор материалистик гояларни таргиб эттанликлари хакида хам фикрлар берилган.

Бундан куриниб турибтики, фалсафий-ирфоний карашларнинг келиб чикиши ва шаклланиш боскичлари замон ва макон доирасида тахлил килинадиган тадкикотлар сирасига саналсада, мукаммаллик касб этувчи тасаввуфий-тарикат йуналишдаги маърифат саналади.

REFERENCES

1. Имом Шамсиддин Захабий Сияру аъламин нурбало - Машхур дахолар сийрати (китобидан сайланма асарлар) Алломалар тугрисида маълумот. "Sharq" нашриёти-матбаа акциядорлик компанияси бош тахририяти. Т., 2015 йил 3 б

2. Ватанимиз такдири ва келажаги йулида янада хамжихат булиб, катъият билан харакат килайлик. Халк сузи. 2017 йил 16 июн

3. Х,.Пулатов, М.Маматов "Тасаввуф тарихидан лавхалар" А.Навоий номидаги Узб.Миллий кутубхонаси нашриёти. Т., 2011 йил 143 б

4. К.Рахимов Мовароуннахр тасаввуфи тарихи: таълимотнинг шаклланиши ва тизимлаштирилиш (УШ-Х1асрлар). Т., "Akademnashr" 2020 й 10 б

5. И.П.Петрушевский Ислам в Иране в XIV—XV веках. ЛГУ, Л., 1966 г. ст. З 12

6. Шайх Мухаммад Содик Мухаммад Юсуф Тасаввуф хакида

May, 2022

тасаввур. "HILOL-NASHR" Т., 2016 йил 15-35

7. Шайх Мухаммад Содик Мухаммад Юсуф Тасаввуф хакида тасаввур. "HILOL-NASHR" Т., 2016 йил 35

8. История Востока (II том) в шести томах. Восток в средние века. Глав.редколлегия: Р.Б.Рыбаков (председатель) и друг., "Восточная литература" РАН М., 2002г. ст255

9. В.В.Бартольд. Сочинения. 2Том. (Часть 1) Общие работы по истории С.Азии... 2012г. ст122

10. Б.А.Абдухалимов "Байт ал-хикма" ва М.Осиё олимларининг Багдоддаги илмий фаолияти (IX-XI асрларда аник ва табий фанлар) Мас.мухар. М.Хайруллаев. "O'zbekiston" Т., 2010 йил 9 б

11. А.Нарынбаев. Изб.произв. "Илм", Бишкек., 2004г ст 202

12. Очерки истории общественно-философской мысли в Узбекистане. Под.ред. И.М.муминова, М.М.Хайруллаева. Т.: 1977, с. 169-170.

May, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.