Научная статья на тему 'УЛУҒБЕК МАДРАСАСИДАН САМАРҚАНД УНИВЕРСИТЕТИГАЧА (Самарқанд давлат университети тарихидан)'

УЛУҒБЕК МАДРАСАСИДАН САМАРҚАНД УНИВЕРСИТЕТИГАЧА (Самарқанд давлат университети тарихидан) Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
1
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Абдуллаев Ў.Ш.

Самарқанд давлат университетининг тарихи буюк олим Муҳаммад Хавофий 100 дан ортиқ тингловчилар олдида Клавдий Птоломей назарияси бўйича илмий маъруза қилган 1420 йилнинг 21 сентябридан – Мирзо Улуғбек мадрасаси ташкил этилган кундан бошланади. Ўша кундан эътиборан иш бошлаган Мирзо Улуғбек мадрасасида талабалар диний билимлар билан бир қаторда алгебра (ал-жабр), геометрия (ҳандаса), ҳуқуқ (фиқҳ) ва бошқа фундаментал фанлардан сабоқ ола бошлади. Ёзма манбалар ва илмий изланишлар Самарқанд давлат университети Мирзо Улуғбек мадрасасининг бевосита вориси эканлигини тасдиқлайди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «УЛУҒБЕК МАДРАСАСИДАН САМАРҚАНД УНИВЕРСИТЕТИГАЧА (Самарқанд давлат университети тарихидан)»

УЛУГБЕК МАДРАСАСИДАН САМАРКАНД

УНИВЕРСИТЕТИГАЧА (Самарканд давлат университети тарихидан)

Абдуллаев У.Ш.

т.ф.ф.д. (PhD), доцент, Царши инновацион таълим университети https://doi.org/10.5281/zenodo.11162615

Самарканд давлат университетининг тарихи буюк олим Мухаммад Хавофий 100 дан ортик тингловчилар олдида Клавдий Птоломей назарияси буйича илмий маъруза килган 1420 йилнинг 21 сентябридан - Мирзо Улугбек мадрасаси ташкил этилган кундан бошланади. Уша кундан эътиборан иш бошлаган Мирзо Улугбек мадрасасида талабалар диний билимлар билан бир каторда алгебра (ал-жабр), геометрия (хандаса), хукук (фикх) ва бошка фундаментал фанлардан сабок ола бошлади. Ёзма манбалар ва илмий изланишлар Самарканд давлат университети Мирзо Улугбек мадрасасининг бевосита вориси эканлигини тасдиклайди.

1927 йилнинг 22 январида Самарканд шахрида олий педагогика институти замирида ташкил топган университет республикамиз илмий-маданий хаётида буюк вокеа булди. Унинг тузилишида Узбекистоннинг биринчи рахбари Йулдош Охунбобоев алохида урин тутди. Таникли олим М.А.Меркулович ректорлик вазифасига тайинланди[1].

Самарканд давлат университетидан 1927-1977 йилларда, 50 йил давомида 30 мингдан зиёд малакали кадрлар етишиб чикди. Дастлаб Самарканд Олий педагогика институти деб аталган бу олий укув юрти уч факултет, ун илмий ходим, олтмиш беш нафар талаба билан иш бошлаган эди. Илк даврда А.Титов, А.Нефедьев, Н.Меркулович, А.Завадский, Б.Туркевич,

A.Парфентьев, С.Лясовский, С.Юшков, П.Солиев, С.Фролов, М.Феноменов,

B.Вяткин, С.Айний, Г.Юнусов, Н.Кузнецов, С.Смирнов каби олимлар фидокорлик курсатганлар. Олий укув юртининг мустахкамланиши учун Москва ва Ленинград университетларидан куплаб укув куроллари, асбоб-ускуналар юборилган[2]. Сунгра жамоага А.Соколов, И.Умняков, У.Турсунов, А.Текучев, Р.Искандаров, Е.Проскуряков, Х,.Чикаев, М.Абдулкосимов, Ю.Алексеров, И.Муминов, М.Собиров, М.Муминов, В.Абдуллаев, М.Бурнашев каби олимлар келиб кушилганлар[1].

1930 йили институт Узбекистон давлат педагогика академиясига айлантирилган. 1931 йилда академияга Карим Абдулаев директор этиб тайинланган. Карим Абдуллаев киска муддат ичида академияни замонавий

жихозлар билан таъминлаган, унинг даврида академияда унлаб профессор, 42 нафар доцентлар фаолият юритган[3]. Орадан икки йил утгач, 1932 йили педакадемияга Узбекистон давлат университети номи берилган. 1935 йилда университет узининг дастлабки битирувчилари, 106 нафар ёш шифокор, 16 нафар кимёгар, 15 нафар иктисодчи, 12 нафар тарихчи, 10 нафар физик, 9 нафар математик, 6 нафар адабиётчи, 6 нафар тилшунослар битирдилар[2].

Самарканд давлат университети ташкил топган 1927 йилда 56 нафар талаба укиган ва уларга 10 нафар илмий ходим таълим берган булса, 1933 йилда талабалар сони 922 нафарга етган ва уларга 173 нафар илмий ходим, жумладан 30 профессор ва 40 нафар доцентлар дарс беришган. 1969 йилга келиб университетнинг 11 факултетида 14 мингга якин талаба укиган. Уларга 600 дан ортик илмий ходим, жумладан 200 га якин профессор ва доцент таълим берганлар[3].

Университет базасида утган асрнинг 30-йилларидаёк янги-янги институтлар, илмий-текшириш муассасалари ташкил этилган. 1932-35 йилларда университет базасида Гелио-техника институти ишлаган, иккита мустакил институтлар - Самарканд давлат тиббиёт институти ва Самарканд кишлок хужалиги институти барпо этилган [2].

Х,озирги Самарканд давлат университети Узбек давлат университети номи билан аталган булиб, 1956-57 укув йилида университетда тарих, филология, физика-математика ва биология-география факултетлари булиб, жами 7700 нафар талаба, жумладан кундузги булимда 3094 нафар, сиртки булимда 4262 нафар, кечки булимда эса 344 нафар талаба тахсил олган. 195657 укув йилида университетда 298 нафар илмий ходим фаолият юритиб, улардан 7 нафари фан доктори, профессор, 100 дан ортик фан номзоди, доцент, 190 нафар катта укитувчи, укитувчи, ассистентлар эди[4].

1941 йилда Алишер Навоий таваллудининг 500 йиллиги муносабати билан Самарканд давлат университетига Алишер Навоий номи берилган. Купгина профессор-укитувчилар ва талабалар кунгиллилар каторида 1941 йилда Иккинчи жахон урушига кетганлар. Уша вактдаги университет ректори Азиз Валиев хам уз аризасига мувофик фронтга жунаган эди. Урушдан кейинги дастлабки йилларда Улуг Турсунов, Рафик Искандаров, Вохид Абдуллаев, Юрий Алексеров, Мурод Шербоев, Рустам Каримов каби устозлар аскар шинелида маъруза укиганлар. Талабалар орасида хам харбий кийимдаги кишилар анчагина булган[1].

Узбек давлат университети узбек ва тожик кизларидан педагоглар ва илмий кадрлар тайёрлаш сохасида катта роль уйнаган. 1951-1956 йилларда университетни битириб чиккан кизлар орасида 350 дан ортик киз узбек ва

тожик кизлари эди. Узбекистон Фанлар академиясининг мухбир аъзоси Доснят Комилова, физика-математика фанлари номзоди Тешабоева, биология фанлари доктори Иброхимова, филология фанлари номзоди Нарзуллаева, биология фанлари номзодлари Мукимова ва Остоновалар Узбекистон давлат университетининг кадрлари эди. Узбекистонда олий укув юртлари ташкил килиш ва уларни ривожлантириш, шу жумладан Узбек давлат университетини ташкил килиш ва мустахкамлаш бир неча атокли олимларнинг номи билан боглик. Булар орасида Олий педагогика институтининг биринчи директори профессор Н.А.Меркулович, профессорлар А.М.Титов, Л.Н.Парфентьев, В.И.Смирнов, Б.Г.Туркевич, С.В.Юшков, А.Д.Жаринов ва бошкалар университетда илмий-укув ишларини йулга куйишда катта рол уйнаганлар. Профессорлардан Н.П.Романов, С.П.Слугинов, Е.И.Проскоряков, И.И.Умияков, И.С.Куклес, Олимжонов, Муминов, Турсунов, Саъдий ва бошка купгина олимлар самарали иш олиб борганлар[4].

1960 йилдан бошлаб билим маскани Алишер Навоий номидаги Узбекистон давлат университети деб эмас, Самарканд давлат университети деб аталадиган булди. Унинг юксалишида турли даврларда ректорлик килган Николай Меркулович, Карим Абдуллаев, Азиз Валиев, Х,икмат Файзуллаев, Муса Муминов, Рахим Олимжонов, Кодир Зокиров, Ахрор Тулаганов, Вохид Абдуллаев, Ёлкин Туракулов, Акбар Отахужаев, Шавкат Олимов сингари олимларнинг хизматлари катта булган. Самаркандда медицина, кишлок хужалиги, педагогика институтлари очилишида университетнинг хиссаси катта булди. 1927-1987 йилларда университетдан 52 минг малакали кадрлар тарбияланиб чикишди[1].

1972 Самарканд давлат университетининг 11 факултетида 64 та кафедра фаолият юритиб, кундузги, кечки ва сиртки булимларида 11800 нафар талаба тахсил олди. Талабаларга сабок берган устозларнинг 20 нафари фан доктори ва профессорлар, 4 нафари Узбекистонда хизмат курсатган фан арбоби, 250 дан зиёд фан номзодлари, доцентлар эди. Университетнинг аспирантураси 1972 йилда 150 нафар йигит ва киз тахсил олди. Университет кошида талабалар илмий жамияти фаолият курсатган. Бу жамият конференцияларда 76 илмий тугаракка бирлашган 2 500 га якин талаба иштирок этган. Уларнинг ижодий фаоллигини камол топтириш максадида турли хил танловлар, семинарлар ва бошка тадбирлар мунтазам равишда утказилган. Бу ишларда университет укитувчилари хамда илмий лабораториялар ходимларининг хизмати катта булган. Университетда 9 та бадиий хаваскорлик тугараги фаолият курсатган[5].

1977 йилда Самарканд давлат университетида 63 кафедра, 10 факултет булиб, кундузги, кечки ва сиртки булимларда 11 мингга якин 35 миллат вакиллари тахсил олдилар, уларга 618 нафар илмий кадрлар сабок бердилар.

Давлат арбоби Ш.Рашидов, академиклар О.Содиков, И.Муминов, В.Абдуллаев, М.Муминов, А.Тулаганов, М.Вахобов, К.Зокиров, У.Орифов, атокли ва таникли шоирлар Хдмид Олимжон, Уйгун, Амин Умарий, Миртемир, Хдсан Пулат каби унлаб машхур кишилар Самарканд давлат университетида тахсил олганлар[2]. Ундан ташкари С.Умаров, А.Баховутдинов, О.Аминов, Ж.Саидов, А.Отахужаев, Х,.Комилова, Н.Нарзикулов, М.Осимов, М.Охунова, Х,.Иноятов, Р.Набиев, Б.Валихужаев, К.Саидов, Э.Хожиев, Ж.Крбулов, Н.Шукуров каби фан арбоблари бор[1].

Самарканд давлат университети филология факултети талабалари орасида кобилиятли хаваскор шоирлар ва ёзувчилар куп булган. Усмон Носир, Амин Умарий, Х,асан Пулат, Шароф Рашидов, Аскад Мухтор, Уткир Рашид, Сами Абдукаххор, Х,абиб Юсуфий, Жалол Икромий каби ёзувчилар 30-йилларда филология факултетида укиганлар. Бу даврда фаолият курсатган профессор-укитувчилар ёш авлодни тарбиялаш, юкори малакали педагог кадрлар, илмий ходимлар етиштиришда катта куч-гайрат сарфлашган. Профессорлар - Фитрат, Абдурахмон Саъдий, Соколов, укитувчилар У.Турсунов, Ф.Сатторовларнинг номлари факултет йилномасида зархал харфлар билан битилган. 1941 йилда немис фашистларининг хужуми бошланганда Самарканд давлат университетининг аксарият талабалари фронтга кетишган. СамДУ вактинча ТошДУ (хозирги УзМУ) билан бирлаштирилган. Аммо куп утмай - 1944 йилда Самарканд давлат университети кайта фаолият юрита бошлаган[6].

Академик Иброхим Муминов, профессор Абдурахмон Саъдий каби олимларнинг фаол ишлаганлиги Самарканд давлат университетининг нуфузини янада оширган. Самарканд давлат университетини битириб чиккан мутахассислар илм-фанни ва халк хужалигининг турли сохаларида муваффакиятли ишлаганлар[7].

Самарканд давлат университетининг тунгич факултети сифатида 1927 йилга тарих факултети ташкил этилган. 1928 йилда тарих факултетида 12 нафар талаба тахсил олган булса, 1933-1934 укув йилида уларнинг сони 15 марта ортган. 1935 йилда Самарканд давлат университетига ишлаш учун Москвадан 5 нафар профессор, 15 нафар доцент, 22 нафар ассистент келган булиб, уларнинг купчилиги тарихчи олимлар эди. XX асрнинг 30-йилларида таникли профессорлар С.А.Лясковский, С.В.Юшков, А.М.Красноусов, Д.А.Жаринов, М.Я.Феноменов, А.Д.Рева, П.Г.Ларин, Г.А.Максимович,

П.Солиев, доцентлардан Р.И.Савицский, Мальков ва бошкалар факултет кафедраларида ишлаганлар. XX аср 50-йилларининг бошларидаёк тарих факултети анчагина мустахкам моддий-техника базасига эга булган. Талабалар кенг ва ёруг аудиторияларда таълим олишган. Улар босмахона, музей, ётокхона, фан кабинетлари, лабораториялар ва кутубхонадан кенг фойдаланишган. 1955-1956 укув йили учун укув куроллари, турли асбоб-ускуналар ва инвентарлар сотиб олиш учун СамДУга бир миллион сумдан ортик маблаг ажратилган булиб, бу маблагнинг асосий кисми тарих факултети моддий-техника базасини мустахкамлаш учун сарфланган.

1931 йилда СамДУ тарих факултетида аспирантура очилиши илмий-тадкикот ишларининг кенг истикболларини очиб берган. 1929 йилдан 1976 йилгача тарих факултетини битирган 4672 нафар мутахассисдан купчилиги илмий иш билан шугулланган. 25 нафар академик, фан доктори ва профессор, 200 нафардан купрок фан номзодлари етишиб чиккан. Академиклар -И.М.Муминов, Я.Г.Гуломов, А.Баховиддинов, профессорлар - А.Аминов, М.Вахобов, З.Р.Нуриддинов, М.Х.Назаров, Ш.Х.Иноятов, Ю.Н.Алексеров, М.Эгамбердиев ва бошкалар тарих факултетида сабок олганлар. Самарканд тарихчилари орасида фан арбоби, йирик шаркшунос, профессор И.Умняков университетда 40 йилдан ортик вакт фаолият юритиб, Урта Осиё ва Самарканд тарихига доир 170 дан зиёд илмий иш ёзиб нашр эттирган. Профессор Ю.Н.Алексеров Самарканд тарихига икки кисмли китоб нашр эттирган. Доцент Д.Н.Лев томонидан олиб борилган археологик изланишлар натижасида 1947 йилда Омонкутон, 1965 йилда Муминобод кишлогидан кадимги тош асри даврига доир куроллар, рузгор буюмлари, хайвон суяклари топилган[8].

1962 йилда Самарканд давлат университетида 8 факултет ва 40 та кафедра фаолият курсатди. Университетнинг барча булимларида 28 миллат вакилларидан иборат 10 минг нафар талаба тахсил олди. Университетнинг асосий кутубхонаси фаннинг барча сохаларига оид 600 минг китоб фондига эга булган[9].

Самарканд давлат университетининг амалий математика факултети 1971 йилда ташкил этилган. Факултетда укув жараёнини 3 та кафедра - хисоблаш математикаси, математик логика ва режалаштириш, олий математика кафедралари таъминлаган. Профессор-укитувчилар таркиби 23 кишидан иборат булиб, уларнинг 14 нафари фан номзодлари эди. Х,ар йили 75 нафар талаба кабул килинадиган факултетда укиш узбек ва рус тилларида олиб борилган. 1977 йил холатида 400 га якин талаба тахсил олган[10].

Самарканд давлат университетининг физика факултетида молекуляр оптика муаммолари лабораторияси 1960 йилда оптика кафедраси кошида ташкил этилган. Замонавий илмий-техника воситалари билан жихозланган, юкори малакали мутахассисларга эга булган лаборатория тарихи уттизинчи йиллардан бошланган. Узбекистонда хизмат курсатган фан арбоби, профессор А.Н.Титов уша йиллари биринчи булиб куёш энергиясидан фойдаланишнинг илмий-амалий масалалари устида тадкикот утказган ва номзодлик диссертациясини ёклаган. Оптика кафедрасининг мудири, доцент Н.П.Кузнецов турли хил шишаларнинг оптик характеристикасини аниклаган. 1948 йилда профессор В.А.Кизель рахбарлигида суюкликлар физикасини урганиш илмий лабораторияси ташкил топган. 1969 йилда АДОтахужаев докторлик диссертациясида Самарканд давлат университети оптика мактабини тула асослаб берган[11].

1987 йилда Самарканд давлат университетида 11 мингга якин талаба таълим олган. Улар 32 миллат ва элат вакиллари эди. 11 факултет -математика, физика, рус филологияси, узбек ва тожик филологияси, роман-герман филологияси, биология, кимё, тарих, амалик математика, география, хукукшунослик факултетлари фаолият юритди. Университет фаннинг 16 йуналиши буйича 60 га якин тармок ихтисосликлари юзасидан аспирантура оркали халк хужалигига, илм-фан марказларига, маорифга малакали мутахассис кадрлар тайёрлаб берди. Унинг таркибида 69 кафедра, 4 та асосий ва муаммоли лабораториялар, 2 та тармок илмий-тадкикот лабораторияси, хисоблаш маркази укув жараёнини ташкил этиш ва илмий-тадкикотларни руёбга чикаришда катта ахамият касб этди.

1987 йилга келиб Самарканд давлат университетида 17 миллатга мансуб 730 нафар профессор-укитувчи укув-тарбия ишлари билан машгул булди. Улар орасида бир академик, 44 фан доктори ва профессорлар, 400 га якин фан номзодлари, доцентлар бор эди. 2 млн 250 мингга якин китобни бирлаштирган кутубхона талабалар ва илмий ходимларга хизмат килди. Ботаника боги, университет тарихи ва зоология музейлари, археология укув тажрибахонаси, 36 та фан кабинети, дисплей синфлар, талабалар шугулланадиган 6 та конструкторлик бюроси - буларнинг хаммаси куп киррали ишларни енгиллаштиришга ёрдам берди.[1]

Адабиётлар:

1. Улугбек мадрасасидан Навоий дорулфунунигача // Кишлок хакикати, 1987, 25 декабрь, №293 (4.192).

2. Отахужаев А, Шукуров Н. Университетимиз - Фахримиз // Гулистон. -1977. - №10, -Б.16-18.

3. Муминов М, Кулжонов К. Биринчи ректор // Гулистон. - 1969. - №4, -

Б.33.

4. Искандаров Р. Республиканинг йирик олий укув юрти // Узбекистон маданияти, 1957, 24 июл, №59 (161).

5. Абдуллаев Х. Илм ва фан учоги // Узбекистон маданияти, 1972, 15 декабр, №100 (1748).

6. Шукуров Н, Кунгуров Р. Илм офтоби // Ленин йули, 1976, 25 июн, №123 (13.683).

7. Саримсоков Т. Октябр куёшидан нур эмиб...// Узбекистон маданияти, 1977, 9-сентябр, №72 (2234).

8. Абдуллаев В, Дилмуродов А. Заковат уфкини ёритган куёш // Ленин йули, 1976, 3 декабрь, №238 (13.798).

9. Тулаганов А. Билим чашмаси // Кизил Узбекистон, 1962, 31 декабрь, №303 (12.353).

10. Широв Н. Муаммолар жозибаси // Ленин йули, 1977, 4 январ, №2 (13.815).

11. Жураев Б, Ганиев Ф. Муаммо билан рубару // Ленин йули, 1976, 30 сентябрь, №191 (13.751).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.