Научная статья на тему 'ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА АМАЛГА ОШИРИЛГАН КЕНГ ҚАМРОВЛИ ВА ТИЗИМЛИ ЎЗГАРИШЛАР'

ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА АМАЛГА ОШИРИЛГАН КЕНГ ҚАМРОВЛИ ВА ТИЗИМЛИ ЎЗГАРИШЛАР Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

412
37
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Таълим / тарбия / ўқитувчи / жанубий вилоятлар / хотин-қизлар / профессионал / технология / қишлоқ / лаѐқат / малакали кадр / тизим / education / upbringing / teacher / southern regions / women / professional / technology / village / abilities / qualified personnel / system

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Чарос Темирова, Оксана Раҳмонқулова

Ушбу мақолада кадрлар сифатини таъминлаш мақсадида таълим тизимини тубдан қайта кўриб чиқиш, хотин-қизлар ўртасида профессионал билимларни эгаллаш имкониятларини кенгайтириш, юқори малакали мутахассисларни тайѐрлашни йўлга қўйиш, янги шароитларда, янги замонавий технологияларда ишлашга лаѐқатли кадрларни тайѐрлаш масалаларига бағишланади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

COMPREHENSIVE AND SYSTEMATIC CHANGES IN THE EDUCATION SYSTEM

This article is devoted to the fundamental revision of the education system in order to ensure the quality of personnel, expand the opportunities for women to obtain professional knowledge, train highly qualified specialists, train personnel who are able to work in new conditions, and new modern technologies

Текст научной работы на тему «ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА АМАЛГА ОШИРИЛГАН КЕНГ ҚАМРОВЛИ ВА ТИЗИМЛИ ЎЗГАРИШЛАР»

ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА АМАЛГА ОШИРИЛГАН КЕНГ ЦАМРОВЛИ ВА

ТИЗИМЛИ УЗГАРИШЛАР

Чарос Темирова

Тошкент ирригация ва кишлок хужалигини механизациялаш институти ^арши филиали доцент charos.temirova@mail.ru

Оксана Ра^монцулова

^арши давлат университети укитувчи

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада кадрлар сифатини таъминлаш максадида таълим тизимини тубдан кайта куриб чикиш, хотин-кизлар уртасида профессионал билимларни эгаллаш имкониятларини кенгайтириш, юкори малакали мутахассисларни тайёрлашни йулга куйиш, янги шароитларда, янги замонавий технологияларда ишлашга лаёкатли кадрларни тайёрлаш масалаларига баFишланади.

Калит сузлар: Таълим, тарбия, укитувчи, жанубий вилоятлар, хотин-кизлар, профессионал, технология, кишлок, лаёкат, малакали кадр, тизим.

COMPREHENSIVE AND SYSTEMATIC CHANGES IN THE EDUCATION

SYSTEM

Charos Temirova

Associate Professor, Karshi branch of Tashkent Irrigation and Agricultural

Mechanization Institute charos.temirova@mail.ru

Oksana Rahmonkulova

Teacher, Karshi State University

ABSTRACT

This article is devoted to the fundamental revision of the education system in order to ensure the quality of personnel, expand the opportunities for women to obtain professional knowledge, train highly qualified specialists, train personnel who are able to work in new conditions, and new modern technologies.

Keywords: education, upbringing, teacher, southern regions, women, professional, technology, village, abilities, qualified personnel, system.

КИРИШ

Мамлакатимизда мустакилликнинг дастлабки йиллариданок хотин-кизларнинг конуний хукук ва манфаатларини таъминлаш, уларнинг кобилиятини, истеъдодини руёбга чикариш оркали оила хамда жамиятдаги мавкеини юксалтиришга катта эътибор каратиб келинаётгани боис бугунги кунда барча сохаларда фаол аёллар уз урнини топиб бормокда.

Узбекистонда мустакиллик йилларида амалга ошириб келинаётган ижтимоий йуналтирилган бозор ислохотлари самарадорлигини таъминлашда аёллар ролининг ортиши, уларнинг жамият хаётининг барча жабхаларида фаол иштирок этиш, оналик бурчларини бажариш билан бирга, ишлаб чикаришда мехнат килиш учун зарур хукукий ва ижтимоий кафолатларнинг яратилганлиги шундан далолат берадики, республика хаётининг барча сохаларини камраб олган туб узгаришлар, янгиланишлар туфайли ижтимоий-иктисодий муаммоларни хал этиш демократик жараёнларни амалга оширишнинг энг мухим шартларидан булиб келмокда. Бу масала хозирги пайтда долзарб муаммо хисобланади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Узбекистон хотин-кизлари орасида таълим сохасида фаолият олиб бораётган етук малакали мутахассис кадрлар сони йилдан-йилга ортиб бормокда. Шу сабабдан Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёв "...илмий ва илмий-педагогик кадрларга булган эхтиёж 5 мингдан зиёдни ташкил этади", "бу масала бизнинг келажагимиз, бизнинг эртанги кунимиз"[1] дея алохида таъкидлаган эди. Айнан шу максадларга эришиш учун мамлакатимизда укитувчилар таркибини тайёрлаш, кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш, уларнинг юксак малака талаб этадиган мехнатини рагбатлантириш тизими яратилди. Педагог ходимларнинг иш хаки сунгги 10 йилда илк марта 50 фоизгача купайтирилиши таълим сифатини янада оширишга, соха ходимларини куллаб-кувватлаш, уларни уз устида ишлашларига янада кенгрок имкон яратишга каратилган мухим кадам[2]лардан бири булди.

Айнан кадрлар сифатини таъминлаш максадида таълим тизимини тубдан кайта куриб чикиш, хотин-кизлар уртасида профессионал билимларни эгаллаш имкониятларини кенгайтириш, юкори малакали мутахассисларни тайёрлашни йулга куйиш, янги шароитларда, янги замонавий технологияларда ишлашга лаёкатли кадрларни тайёрлаш масалалари алохида ахамият касб этди ва бу

борада катор самарали ишлар амалга оширилди. Ушбу масалани Узбекистон жанубий вилоятлари мисолида тахлил киладиган булсак, таълим муассасаларини педагогик кадрлар билан таъминлаш Карши Давлат университети хамда Термиз Давлат университети мухим роль уйнайди.

Термиз Давлат университети Сурхондарё вилояти таълим муасса-саларини кадрлар билан таъминлашда асосий урин тутди. Ушбу универ-ситетда 13 та факультет ва 55 та кафедрада 450 дан зиёд профессор-укитувчилар фаолият олиб борди. 1991-1992 йил ушбу укув юртида 7811 та талаба тахсил олди. Университетда турли ихтисосликлар буйича талабалар тайёрланди[3]. Тарих, она тили, адабиёт, математика, физика, жисмоний тарбия, мусика, чет тили, биология каби фанлардан олий маълумотли укитувчилар тайёрланди.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Карши Давлат университети хам Кашкадарё вилояти умумтаълим мактабларини укитувчи кадрлар билан таъминлаш юзасидан жиддий харакат олиб борди. Университетдаги физика-математика, кимё-география, биология-тупрокшунослик, касбий таълим, узбек филологияси, хорижий тиллар, тарих, педагогика, жисмоний маданият факультетларида олий маълумотли укитувчилар тайёрланди. Мустакиллик йилларида университетда хар укув йилида 1000 дан зиёд мутахассислар тайёрлаб чикарилди. Мутахассисларни жахон стандарти талабларига мувофик тайёрлашда катта эътибор каратилди. Янги замон талабларидан келиб чикиб, кафедраларда укитиладиган фанлар, уларнинг укув дастури, укув кулланмалари ва дарсликлари кайтадан тайёр-ланиб, нашр этилди. Масалан, университетнинг биология факультетида 70 дан ортик илмий макола, 4 та рисола, 4 та дарслик ва укув кулланма, 2 та монография тайёрланди [4].

Мустакиллик йилларида давлат томонидан умумтаълим мактабларини турли фанлар буйича укитувчи кадрлар билан таъминлаш иши кун тартибига долзарб масала килиб куйилди ва ушбу сохага булган эътибор янада кучайтирилди. Сурхондарё вилоятида 1991-1992 укув йилида жами 18030 нафар олий маълумотли укитувчилар фаолият олиб борган булса, 2000-2001 укув йилида улар сони 22144 га етди. Олий маълумотли укитувчиларнинг асосий кисмини 5-11 синф фани укитувчилари ташкил этди, уларни фан буйича таксимланса, узбек тили ва адабиёти, тарих, физика ва математика фанлари укитувчилари купчиликни ташкил килди. Масалан, 2005-2006 укув йилида 5-11 синф укитувчилари сони жами 18551 булса, шундан 3049

нафарини узбек тили ва адабиёти фани укитувчилари, 2556 нафарини математика фани укитувчилари ташкил этди[5].

Олий маълумотли укитувчилар сони туманлар буйича тахлил этилганда, бу борада олиб борилган ишлар турлича эканлиги маълум булди.

1999 йил Кашкадарё вилоятининг Чирокчи туманида 4810 дан зиёд педагог кадрлар фаолият олиб борди. Шундан 3320 киши олий маълумотли булиб, умумий укитувчилар сонининг 69 фоизини ташкил этди. Мактаб укитувчилари орасида олий маълумотли мутахассислар купайиб борди.

Кишлок таълим муассасаларини кадрлар билан таъминлаш юзасидан махаллий хокимият органлари томонидан муайян чора-тадбирлар олиб борилди. Хусусан, 1995 йил 22 декабрда Кашкадарё вилоят халк таълими бошкармаси билан таълим ва фан ходимлари касаба уюшмаси вилоят кумитаси уртасида кадрлар масаласи буйича битим имзоланиб, хар икки томоннинг мажбуриятлари келишиб олинди. Вилоятнинг Бахористон тумани мактабларида педагог кадрлар танкислиги бошка худудларга нисбатан кучли булганлиги сабабли халк таълими булими ихтиёрига бир гурух ёш укитувчилар йулланма билан ишга жунатилиб, уларни турар-жой, томорка ери билан таъминлаш юзасидан катъий чоралар белгиланди. Шунингдек, уларнинг иш хакларига 50 фоизгача кушимча иш хаки берилди. Давлат томонидан мактаб укитувчиларини ижтимоий химоялаш иши йилдан-йилга яхшиланиб, уларнинг имтиёзлари купайтирилиб борилди. Масалан, 1996 йил Кашкадарё вилояти педагог ходимларни ижтимоий сугурта маблагидан килинган сарф-харажат 14 млн. сумдан ошиб кетди[6].

Сурхондарё вилояти таълим муассасаларида укитувчи кадрларга булган талаб ортиб борди. Узбекистон Республикасининг Биринчи Президенти И.А.Каримов Сурхондарё вилоятининг фаоллар йигилишида сузлаган нуткида вилоятдаги умумий урта таълим мактабларига 1589 нафар укитувчи етишмаслигини таъкидлади. Вилоят умумтаълим мактабларида укитувчиларга булган эхтиёж 1997 йилда 1976, 1998 йилда 1306 та, 1999 йилда эса 1589 тани ташкил этди. Ёш мутахассисларни мактабларга жалб этиш иши хам тухтовсиз олиб борилди. 1999 йил 1055 нафар, 2000 йил эса 900 нафар мутахассислар мактабга жалб этилди[7].

1999-2000 укув йилидан бошлаб барча таълим муассасаларида укитувчилар танлов асосида ишга олинди. Педагог кадрларни танлашда "Таълим тугрисида"ги Конун" ва "Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури" талабларига риоя

килинди. 2000 йил Кашкадарё вилояти халк таълими сохасига 1225 нафар укитувчи янги талаблар асосида ишга кабул килинди.

2001-2002 укув йилида Кашкадарё вилояти таълим муассасаларида жами 49173 укитувчи фаолият олиб борди. Уларнинг 33848 нафари олий (68,8%), 1292 нафар туликсиз олий (2,6 %), 14016 нафари урта махсус (28,6 %) маълумотли эди. Шу укув йилида хорижий тил укитувчиларига булган талаб катта булди. Вилоятдаги 1082 мактабдан 98 тасида мутахассислар булмаганлиги сабабли чет тили укитилмасдан келинди. Умуман, шу укув йилида вилоят таълим муассасаларига 689 та турли фан укитувчилари етишмади.

2003-2004 укув йилида Сурхондарё вилояти умумтаълим мактабларида жами 37,0 минг укитувчи фаолият олиб бориб, шундан 58,4 фоизи олий, 37,2 фоизи урта махсус маълумотли эди.

Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2004 йил 9 июлда "2004-2009 йилларда мактаб таълимини ривожлантириш Давлат умуммиллий дастурини амалга ошириш чора-тадбирлари тугрисида"ги 321-сонли Карори эълон килинди. Мазкур карорда таълим тизимини малакали кадрлар билан таъминлаш, укитувчиларни тайёрлаш ва уларнинг малакасини оширишнинг мукаммал шаклини яратиш, укитувчилар мехнатини рагбатлантиришга алохида эътибор каратилди.

2004-2005 укув йилида Кашкадарё вилояти мактаблари учун 1431 нафар укитувчига буюртма берилди. Масалан, математика фанидан 133 укитувчи, 320 инглиз тили, 96 тарих, 112 она тили ва адабиёти фани укитувчисига буюртма берилди [8].

2001-2004 йилларда вилоят мактабларига 2045 олий маълумотли педа-гог мутахассислар ишга кабул килиниб, уларнинг 215 нафари Гузор тумани, 297 нафари Косон тумани, 170 нафари Шахрисабз тумани мактабларига, 164 нафари Яккабог туманига ишга жойлаштирилди. Ёш мутахассислар мактабларга ишга жойлаштирилиб, уларга ишлаш учун барча шароитлар яратиб берилди. Туман мактабларининг укитувчиларга булган эхтиёжи урганилганда, Нишон тумани мактабларига 26, Шахрисабз туманига 73, Дехконобод туманига 130, Чирокчи тумани мактабларига 140 нафар мутахассислар кераклиги маълум булди. Кашкадарё вилоятининг Чирокчи ва Дехконобод тумани мактабларини олий маълумотли кадрлар билан таъминлаш иши коникарсиз даражада булиб колаверди.

2003-2004 укув йилда Кашкадарё вилояти умумтаълим мактабларида фаолият олиб борган 54,9 минг укитувчидан 43,9 минги кишлокларга тугри келди. Сурхондарё вилоятидаги 37,8 минг укитувчидан 33,9 минги кишлокларда ишлади.

2007-2008 укув йилида Узбекистон мактаблари укитувчиларининг 68,9 фоизи олий маълумотли булса, 25,6 фоизи урта махсус маълумотли эди. Кашкадарё вилоятида бу 65,9 ва 29,5 фоизни, Сурхондарё вилоятида 56,2 ва 39,7 фоизни ташкил этди. Демак, хар иккала вилоятда олий маълумотли укитувчилар курсаткичи республика курсаткичидан оркада булди.

Узбекистон Республикасида укитувчи кадрларни ижтимоий химоя килиш юзасидан катъий чора-тадбирлар олиб борилди. Укитувчиларнинг иш хакларини ошириш, шунингдек, иш хакларига устамалар белгилаш, уларни дам олишлари учун керакли шарт-шароитлар яратиш, коммунал туловларда, уй-жойларни хусусийлаштириш борасида бир катор имтиёзлар берилди.

Давлат томонидан укитувчиларга курсатилаётган эътибор ва гамхурлик туфайли, бу соха мутахассисларининг эл ичидаги обруйи ортиб борди. Республика ёшлари уртасида укитувчилик касбига кизикиш кучайди. 1998-1999 укув йилида укитувчиларнинг мактабдан кетиб колиш жараёни бутунлай тухтади. Шунингдек, педагогика институтларига кириш учун абитуриентлардан тушаётган аризалар сони йилдан-йилга купайиб борди. 1999-2000 укув

йилида республика педагогика институтлари кабул комиссияларига 4906 уринга 17631 та ариза тушди. Энг куп аризалар тарих, давлат ва хукук асослари, узбек тили ва адабиёти, бошлангич таълим методи-каси каби факультетларга кириш учун топширилди. Бу холат вилоятларда олий маълумотли кадрлар сонининг ортишига ижобий таъсир курсатди.

Мустакиллик йилларида кишлок укитувчиларининг фидокорона мехнати давлат томонидан муносиб такдирлаб борилди. Масалан, биргина 1991-2004 йиллар давомида Кашкадарё вилояти буйича 141 нафар укитувчи давлат мукофоти билан, 690 нафари "Республика халк таълими аълочиси" ва 706 нафари "Кашкадарё вилоят халк таълими фидойиси" нишони билан такдирланди. Таълим муассасалари кадрлар сифатини яхшилаш максадида педагог кадрлар аттестациясидан хам утказиб турилди.

Таълим муассасалари фаолиятини ижобий ташкил этилиши куп жихат-дан соха кадрларининг малакасига хам богликдир. Истиклолнинг дастлабки йилларида педагогик малакасини ошириш тизимини тубдан ислох килиш зарурияти тугилди. Масалан, малака ошириш институти тингловчиларидан

суровнома олинганда, уларнинг 48 фоизи олийгохларда олган билимлари билан мактаб хаётига киришгач етарли булмай колганлигини эътироф этдилар. Бу даврда укитувчи кадрлар тайёрловчи олийгохларнинг мактаблар билан алокаси етарли даражада булмаганлиги натижасида ёш кадрларнинг мактаб укитувчисига куйилаётган замон талабларига жавоб бера олмаслик холатлари

W I I W I W W I W

куриниб колди. Ёш укитувчилардан нафакат узлари укитадиган фан буйича билим ва куникмага эга булиши, балки, уларда болалар билан ишлаш, хусусан, укувчилар психологик холатини тугри тахлил кила билиши, хозирги замон янгиликларидан бохабар булиб, уларни амалиёт билан боглай олиш каби малакалар хам мужассамлашуви талаб этилди.

1991-1994 йиллар давомида Карши туманидан 1200 нафар укитувчи кайта тайёрлов ва малака ошириш курсларидан утказилди. 1994-1995 укув йилида Косон туманидан 56 нафар укитувчи уз малакасини оширди. Укитувчилар малакасини ошириш ва уларни кайта тайёрлаш иши йиллар давомида тубдан яхшиланиб борилди. Бу даврда энг долзарб масалалардан бири, лотин ёзувига асосланган янги узбек алифбосига утиш булди. Ушбу масалани ижобий хал этиш учун кишлок мактабларида махсус ишчи гурухлар фаолият олиб борди. Биргина, Камаши туманида 1994-1996 йиллар давомида 3 мингдан зиёд укитувчи ва тарбиячилар лотин алифбоси буйича кайта тайёрловдан утиб, хужжат олди[9].

Жорий йил педагог кадрлар етишмаслигининг олдини олиш максадида Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университетининг Термиз, Термиз давлат университетининг Денов филиаллари ташкил этилди. Юртимизнинг 15 та олий таълим даргохида очилган махсус сиртки булимларида 9 мингдан ортик махсус маълумотга эга педагогнинг олий маълумот олиши имконияти яратилди. Ижтимоий соха тармокларида (согликни саклаш, таълим, ижтимоий таъминот, маданият ва бошка тармокларда) аёлларнинг улуши энг юкори булиб, бу тармоклардаги иш хаки 1998 йили уртача республика даражасининг 60 %дан 75 %гача микдорини ташкил килган. Республика Хотин-кизлар кумитаси иктисодий тадкикотлар маркази томонидан утказилган текширув доирасида суров утказганда аёлларнинг 85 %идан купроги республика буйича уртача иш хакидан паст микдордаги даромадга эга булганлиги, асосан, кишлок жойларда бундай аёллар 94 %ни ташкил килиши аникланган. Суровномада катнашган аёлларнинг 67 %и уз маошидан коникмаслигини, 52 %и эса иш уларнинг моддий мустакиллигини таъминламаганини билдирган[10]. Хотин-кизлар уртасида мавжуд булган бу

каби муаммоларни ижобий хал килиш, улар камситилишини бартараф этиш ва мамлакат ижтимоий-иктисодий хаётида фаол иштирок этишга жалб килиш учун барча хукукий шароитлар яратилган.

Mамлакатимизда таълим тизимини изчил ривожлантириш борасида кенг куламли ислохотлар амалга оширилмокда. Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 5 июндаги "Олий таълим муассасаларида таълим сифатини ошириш ва уларнинг мамлакатда амалга оширилаётган кенг камровли ислохотларда фаол иштирокини таъминлаш буйича кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги карори таълим тизиимдаги ислохотларнинг мантикий давоми, уз вактида кабул килинган хужжат булди. Бунга кура, олий таълим муассасалари томонидан тегишли таълим йуналишлари ва мутахассисликлари буйича укув режалари хамда дастурларининг кадрлар буюртмачилари эхтиёжларига кура, мустакил равишда ишлаб чикилиши худудларда малакали кадрлар билан боглик муаммоларга ечим топади.

ХУЛОСА

Хуллас, Узбекистонда кадрлар тайёрлаш давлат сиёсатининг асосий вазифаларидан бирига айланди. Таълим-тарбия ишини яхшилашнинг асосий шарти сифатида кадрлар сиёсати белгиланди. Шунга мувофик, хотин-кизлар учун таълим олишда имтиёзли таълим кредитлари фоизи ва муддатини узайтириш ва масофавий таълим тизимини яратиш максадга мувофикдир.

REFERENCES

1. Турсунов С., Кобилов Э., Муртазаев Б., Пардаев Т. Сурхондарё тарихи. -Тошкент: Шарк, 2004, - Б. 531.

2. Кашкадарё вилояти халк таълими бошкармаси жорий архивининг маълумот папкаси.

3. Узбекистонда бошлангич ва урта таълим тизими. Статистика туплами.фактлар ва ракамлар. 2000-2006.- Тошкент, -№ 5. 2007.-Б.84.

4. Образование Узбекистана. (Ст сб. ). - Ташкент, 2008. - С. 8.

5. Йулдошев Ж.Е. Таълим янгиланиш йулида. -Тошкент: Укитувчи, 2000. - Б. 19.

6. Qashqadaryo, 2004, 15 декабрь.

7. Маърифат, 1996, 2 октябрь.

8. sputniknews-uz.com

9. uza.uz

10. "Узбекистонда хотин-кизларнинг ахволи" хакидаги маъруза. БМТРД (Бирлашган Миллатлар ташкилоти Ривожланиш дастури) 'Тендер ва ривожланиш" бюросининг ташаббуси билан Узбекистан хотин-кизлар кумитаси томонидан иктисодий тадкикотлар маркази ва "Тендер ва тараккиёт" RBEC/UNDP регионал дастури. -Тошкент: 1999. - Б.27.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.