Научная статья на тему 'ИККИНЧИ ЖАҲОН УРУШИ ЙИЛЛАРИДА БУХОРОДА ИЛМ ВА ФАН (БУХОРО ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТИ МИСОЛИДА)'

ИККИНЧИ ЖАҲОН УРУШИ ЙИЛЛАРИДА БУХОРОДА ИЛМ ВА ФАН (БУХОРО ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТИ МИСОЛИДА) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
107
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
Педагогика институти / архив / фондлар / ҳужжатлар / тарихий тадқиқотлар / бинолар / ўтмиш / хотира. / Pedagogical Institute / archive / funds / documents / historical research / buildings / past / memory.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Дилрабо Шомуродовна Муродова

Ушбу мақолада Бухоро Давлат Университетининг иккинчи жаҳон уруши йилларидаги фаолияти Бухоро вилоят давлат архиви фондлари асосида ёритилади. Бухоро вилоятидаги ягона олийгоҳ сифатида уруш йилларида фронт ва фронт орти жараёнларидаги иштироки архив ҳужжатлари асосида тадқиқ этилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SCIENCE AND SCIENCE IN BUKHARA DURING THE SECOND WORLD WAR (ON THE EXAMPLE OF BUKHARA PEDAGOGICAL INSTITUTE)

In this article, the activities of the Bukhara State University during the Second World War will be covered on the basis of the funds of the Bukhara Regional State Archive. As the only university in Bukhara region, its participation in the processes of front and front Army during the war years will be investigated on the basis of archival documents.

Текст научной работы на тему «ИККИНЧИ ЖАҲОН УРУШИ ЙИЛЛАРИДА БУХОРОДА ИЛМ ВА ФАН (БУХОРО ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТИ МИСОЛИДА)»

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 1 I 2021

ISSN: 2181-1601

ИККИНЧИ ЖАХОН УРУШИ ЙИЛЛАРИДА БУХОРОДА ИЛМ ВА ФАН (БУХОРО ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТИ МИСОЛИДА)

Дилрабо Шомуродовна Муродова

Бухоро давлат университети Бухоро тарихи кафедраси укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада Бухоро Давлат Университетининг иккинчи жахон уруши йилларидаги фаолияти Бухоро вилоят давлат архиви фондлари асосида ёритилади. Бухоро вилоятидаги ягона олийгох сифатида уруш йилларида фронт ва фронт орти жараёнларидаги иштироки архив хужжатлари асосида тадкик этилади.

Калит сузлар: Педагогика институти, архив, фондлар, хужжатлар, тарихий тадкикотлар,бинолар, утмиш, хотира.

SCIENCE AND SCIENCE IN BUKHARA DURING THE SECOND WORLD

WAR (ON THE EXAMPLE OF BUKHARA PEDAGOGICAL INSTITUTE)

Dilrabo Shomurodovna Murodova

Teacher of Bukhara History Department, Bukhara State University

ABSTRACT

In this article, the activities of the Bukhara State University during the Second World War will be covered on the basis of the funds of the Bukhara Regional State Archive. As the only university in Bukhara region, its participation in the processes of front and front Army during the war years will be investigated on the basis of archival documents.

Keywords: Pedagogical Institute, archive, funds, documents, historical research, buildings, past, memory.

КИРИШ

Инсон, миллат ва халк хотира туйгуси билан бархаётдир. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев таъкидлаганларидек:"Буюк тарихда хеч нарса изсиз колмайди. Ухалкнинг конида, хотирасида сакланади. Амалий ишларида намоён булади. Шунинг учун у кудратлидир"[1]. Бухоронинг хар бир карич ери, хар бир тарихий ва маданий обидаси бу ерлик ахолининг буюк иктидори ва яратувчилик салохиятидан, юксак тараккиёт, илму маърифат, маънавият ва маданият, фалсафа ва дин равнаки йулидан дарак беради.

Бухоро уз даврида илм-фан, маърифат ва маданият марказларидан бирига айланиб, бу шахарда диний ва дунёвий илмлар ривож топган.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТАДОЛОГИЯСИ

ХХ асрнинг 40 - йилларида Бухоро вилоятидаги олий ва урта таълим муассасалари фаолияти хакидаги вилоят партия ташкилоти хисоботларида Бухоро шахрида Педагогика ва Укитувчилар институти, педагогика билим юрти, кишлок хужалик техникуми, фельдшерлик ва мусика мактабларида 2000 га якин талабалар тахсил олаётганлиги кайд этилган. Масалан, Бухоро Педагогика институти 1940 - 1948 йилларда 1187 нафар укитувчиларни тайёрлагани, шундан 665 нафари узбекларни ташкил этиши, 1944 - 1948 йилларда эса бу олийгох тайёрлаган 179 нафар мутахассис узбек хотин - кизлари эканлиги, шулардан 38 нафари институт укитувчилари, катта укитувчилар ва доцентлари сифатида фаолият юритаётганлиги таъкидланган. 40 - йилларда узбек хотин - кизларини олий ва урта таълим муассасаларига жалб этиш вилоят таълим тизимидаги энг долзарб муаммолардан бири эканлиги хам алохида кайд этиб утилган. Зиёли ва укимишли аёллар оркали узбек хотин - кизларини саноат корхоналаридаги ишчи уринларига жалб этиш максади кузланганлаги хисоботларда яккол кузга ташланади. Шу билан биргаликда олий таълим тизимида кадрлар етишмовчилиги муаммоси хам жиддий масала булиб, институтда бирорта хам профессорнинг йуклиги алохида кайд этиб утилган [2].

1941 укув йили биринчи ярмидаги Бухоро Педагогика Институтининг хисоботларида 1941 йилда институтда 1 нафар профессор, 10 нафар доцент, 6 нафар фан номзоди, 40 нафар катта укитувчи ва укитувчилар фаолият юритганлиги курсатиб утилган. Курсатилган муддатда институт директори Давлат - Юсупов рахбарлигида укув режанинг 96,7% га бажарганлиги, хамма курсатгичлар буйича эса институтда етакчи уринни физика - математика факультети эгаллаганлиги хужжатларда алохида кайд этиб утилган. 1941 йил 1 сентабрда институтда 478 нафар талаба тахсил олган булиб, битирув имтихонларини эса 182 нафар битирувчи муваффакиятли топширганлиги, 1941 -1942 укув йилида олийгохдаги мавжуд 14 та гурухдан 277 нафар талаба педагогик амалиётга чикканлиги архив манбаларида акс эттирилган[3]. Бундан ташкари 1941 йилда институт хузурида фаолият юритган болалар богчасининг хисоботлари, хисоб-китоб хужжатлари хам вилоят архиви захираларида сакланмокда. Университет фондидаги хужжатлар куздан кечирилганда Марказий ва Республика хукуматнинг олий таълим буйича кабул килган барча хужжатлари сакланганлиги, уларнинг ижроси хам институт рахбарияти томонидан сузсиз бажарилганлигининг гувохи булдик. Таълим - тарбия жараёнларидан ташкари олийгохда фронт учун иссик кийим - кечаклар тайёрловчи тикувчилик

устахонасининг фаолияти хам йулга куйилган экан. Бу устахонадаги иш жараёни талабалар томонидан амалга оширилган[4]. Уруш бошланган даврда институт 4 та укув биносига эга булиб, 1 бинода табиий фанлар факультети, 2 бино собик адабиёт факультетининг биноси булиб, бу даврда бино шахар советига берилган эди. 3 бино физика - математика факультети биноси, 4 бинода эса институтнинг кечки филиали фаолият юритган, бундан ташкари бу бинода олий таълим муассасаларига тайёрлайдиган гурухлар хам фаолият юритар эди. Бу бино аслида укув машгулотларига мослашмаган Бухоро козисининг собик уйи булиб, Бухоро шахридаги Хоразм кучаси 10 уйда жойлашганлиги айтиб утилган. 1941 йил кузида олийгохнинг бинолари харбий муассасаларга ва Бухоро шахридаги № 15 Хотин - кизлар педагогика билим юртига берилиб, бунинг натижасида олийгохнинг узига укув хоналарининг етишмаслиги муаммоси келиб чикади. 1944 йил олийгох кутубхонасида 40565 та турли хилдаги дарсликлар булиб, талабалар учун эса укув хоналари кутубхонада умуман йук эди. 1944 йилда кутубхонанинг иш фаолиятини яхшилаш учун 4046 сум маблаг ажратилган. Бу маълумотлар олийгохнинг 1943 - 1944 укув йилидаги хисоботларида бериб утилган.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Тадкикотларимиз давомида уруши йилларида Бухородаги таълим муассасалари тарихи ёритилган манбаларда Бухорога кучирилган таълим муассасалари каторида мутлако тилга олинмаган яна бир олийгох тарихига хам дуч келдик. Бу хакда Бухоро вилоят ижроя кумитасининг 1942 йил 9 январдаги № 1/20 карорида тулик маълумот берилган[5]. Ушбу карорда Бухоро шахрига 1942 йилда кучириб келтирилган Молдавия педагогика институти ва унинг 200 нафар талабасини укув хоналари, турар жой билан таъминлаш вазифасига маъсул этиб Бухоро педагогика институти директори Давлат Юсуповга катор топшириклар берилади. Жумладан "Наримонов" номидаги мактаб биносини тезда таъмирлаб Молдавия педагогика институтининг укув биносига айлантириш, Шергирон ахоли манзилидаги болалар уйига мулжалланган бинони талабалар турар жойига айлантириш масалалари ёритилган. II жахон уруши йилларида Бухоро педагогика институти жамоаси хам фронт ва фронт орти тадбирларида фаол иштирок этди. Бирлашган Бухоро педагогика ва укитувчилар институтининг 19 нафар укитувчиси, жумладан, М.Хдсанов, К.Ширбайев, А.Слусариев, Н.Орипов, Р.Курамшин, А.Юсупов, Х.Мамедов, А.Мирханов, Ф.Ерошин хамда институтда тахсил олиб турган 199 нафар талаба урушга жунаб кетган. 1941 йилнинг октабридан институтнинг 2 та ётокхонаси харбий госпитал сифатида фойдаланилган. Институт жамоаси 7 та эвакуация килинган болаларни уз карамогига олган. 1942 йилдан бошлаб институтнинг Гиждувон ва

Шофиркондаги булимлари иш бошлаган. 1943 - 1944 йилларда педагогика институтининг сиртки булими иш бошлаган. Институтини 1943 йилнинг июлида рус, узбек тили, физика, математика ва табиатшунослик йуналишлари буйича 44 нафар мутахассис тугатган ва жойларга ишга юборилган. Институт профессор -укитувчиларининг таркибини малакали ва тажрибали ходимлар билан тулдириш, таълим жараёнини сифат жихатидан юкори даражага кутариш максадида 1942, 1943 йилларда ташкаридан профессорлар ва доцентлар институтга таклиф этилдилар. 72 та олийгох ходими "Улуг Батан уруши (1941 - 1945) йилларида фидокорона мехнати учун", 30 дан ортик профессор - укитувчилар турли орден ва медаллар билан такдирланганлар. Ана шундай кахрамонлардан бири Бухоро Педагогика институтининг Тарих факултети кечки булими талабаси сифатида жанггохларга кириб, кахрамон сифатида ватанга кайтган Азим Рахимов Украина, Полша ва Чехословакияни озод этишда курсатган жасорати учун 1945 йил 27 февралда СССР Олий Совети Президиумининг фармони билан "Совет Иттифоки Кахрамони" деган фахрий унвон билан такдирланди. 1945 йил 28 июл куни Москванинг Кремл саройида унга Кахрамон ёрлиги ва Олтин Юлдуз медали топширилади[6]. Бундан ташкари 1930 йилда ташкил этилган Бухоро олий педагогика институтининг биринчи директори сифатида иш бошлаган Каримжон Вахобов хам иккинчи жахон уруши йилларида кунгиллилар каторида жангги отланган. Капитан унвонигача хизмат килган Каримжон Вахобов жасорати учун катор медал ва орденлар билан такдирланган. "Жанговор хизматлари учун" медали ва "Кизил юлдуз" ордени шулар жумласидандир. Каримжон Вахобов умри давомида бор кучини Бухоро вилоятининг маориф тизимини ривожлантириш ишига сарфлади[7]1.

ХУЛОСА

Узбекистон тарихининг энг долзарб масалаларидан бири хисобланган Иккинчи жахон уруши мавзуси бугунги кунда бутун дунё нигохида булиб, айникса, архив манбаларининг урганилиб тадкик килиниши нуктаи назаридан уз тадкикотчиларини кутмокда. Ушбу мавзуга тегишли булган аксарият маълумотлар архивларда сакланаётганлигини инобатга олиб, биз такдикотчилар олдига ота - боболаримиз босиб утган шонли тарих йулларини урганиш, халкимизнинг уруш йилларидаги машаккатли хаётини бугунги ёш авлодга етказиб бериш вазиларини куяди. Тарих бизни оловли ва суронли йиллардан канча узоклаштирса, Ватан озодлиги ва мустакиллиги учун жонларини фидо килган кахрамонларнинг эзгу ва азиз номларини шунчалик чукур хурмат ва эхтиром билан тилга оламиз.

"'Ъугунги кунда Каримжон Вахобовнинг шахсий келиб чикиш хужжатлари БВДАнинг 1243-фонд,1-руйхатида сакланмокда.

| Uzbekistan Page 663 |

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 1 I 2021

ISSN: 2181-1601

REFERENCES

1. Мирзиёев Ш.Миллий тараккиёт йулимизни катъият билан давом эттириб, янги боскичга кутарамиз. - Т.: Узбекистон, 2018. - Б. 205.

2. Бухарская областная партийная организация в цифрах и документах. Ташкент: Узбекистон, 1990. С.168.

3. БВДА. 532- фонд, 1 - руйхат, 57 - иш, 3 - варак

4. БВДА. 532- фонд, 1 - руйхат, 56- иш, 31 - варак

5. БВДА. 1023- фонд, 1 - руйхат,123 - иш, 242 - варак

6. https://is.gd/ICI45H

7. Ochilov Alisher. "The Role of Zamanbaba Culture in The Social and Economic History of Bukhara Oasis During Bronze Age." CENTRAL ASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND HISTORY 2.4 (2021): 42-47.

8. OCHILOV, Alisher. "JEWELRYC TRADITION IS A SOURCE OF STUDY OF BUKHARA HISTORY." Bayterek Uluslararasi Akademik Ara§tirmalar Dergisi 1.1: 105-116.

9. Ochilov, A. T. "DATING OF THE ZAMANBABA CULTURE: ASED ON ARCHAEOLOGICAL SOURCES." Theoretical & Applied Science 12 (2019): 589591.

10. Очилов, Алишер Тулис Угли. "БУХОРО ВО^АСИ ШАКЛЛАНИШИДА ЗАРАФШОН ДАРЁСИНИНГ УРНИ ВА ВОДА ТАРИХИЙ ГЕОГРАФИЯСИГА ДОИР АЙРИМ МУЛОХДЗАЛАР." Scientific progress 1.6 (2021): 933-938.

11. Boltayev, Bobir Baxtiyorovich. "BUXOROLIK MINIATURACHI-RASSOM SADRIDDIN POCHCHAYEV IJODIGA BIR NAZAR." Scientific progress 1.6 (2021): 998-1004.

12. Rajabov, Oybek Iskandarovich. "BUXORODAGI AYRIM MUQADDAS QADAMJO-QAL 'ALAR XUSUSIDA." Scientific progress 1.6 (2021): 1162-1168.

13. Умаров, Б. Б. "НА КИСЛЯКОВ ТАД^ЩОТЛАРИДА ЖАНУБИЙ ТОЖИКИСТОН ЭТНИК ТАРИХИ." Scientific progress 1.6 (2021): 1005-1009.

14. Тураева, Г. Б., Утаева, Ф. Х., & Жумаева, Н. А. (2021). ОА СУХАРЕВА ТАдаЩОТЛАРИДА БУХОРО ТАРИХИ ВА ЭТНОГРАФИЯСИНИНГ УРГАНИЛИШИ. Scientific progress, 1(6), 1010-1018.

15. Bakhtiyorovich, Boltaev Bobir. "Excerpts from the life of the bukharian artist." Middle European Scientific Bulletin. 12 (2021): 160-165.

16. Murodova, Dilrabo Shomurodovna, and Feruza Xolmamatovna O'tayeva. "TF Gelax tadqiqotlarida Buxoro shahri mudofaa tizimining organilishi." The Fifth International Conference on History and Political Sciences. 2015.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.