CC BY
4Ул — цзе бер
донья!
Исмэгыйль Селэйманов Ленинград фронтында. 4 июнь, 1942 ел.
Узган ел профессор, биология фанна-ре докторы, Казан даулат универ-ситетыныц усемлеклар физиологи-ясе кафедрасы модире Исмагыйль Ьади улы Солаймановныц тууына 100 ел тулды1. Аныц фанни хезматларе Ботенсоюз Ьам ха-лыкара куламда яцгыраш тапты2, зур фанни хезматларе казанышлар буларак донья-га танылды.
Исмагыйль Солайманов 1904 елныц 8 августында Уфа губернасыныц Балабай оязендаге Иске Калмаш волостенец Иске Башир авылында туган. Этисе — урта хал-ле крестьян МохамматЪади Шарафетдинов — 1914 елга кадар туган авылы Иске Ба-
ширда мулла булып торган, соцыннан агач эшларе остасы-столяр булган. Энисе Раби-га Фахретдинова — курше Ихсан авылы-ныц урта халле крестьян гаиласенда туып ускан, йорт-хуж;алык эшларе белан шо-гыльланган.
1917 елныц ахыры — 1918 елныц баш-ларында МохамматЪади Шарафетдинов вафат булган. 1921 елда анисе ачлыктан ж;антаслим кылган. Биш балалы гаила (Хо-саен, Ханифа, Исмагыйль, Гали, Салиха) тулаем олкан абый Госман (1895 елда туган) ж;илкасенда калган. Госман ул вакыт-та курше Ихсан авылы мактабенда укыту-чы булып эшлаган. Исмагыйльнец берен-
Бертуган Госман, Исмэгыйль, Хесэен. Топорнино (хэзерге Кушнаренково авылы). 21 июль, 1932 ел.
че укытучысы да ул. Соцрак Госман озак еллар буена Кушнаренково педагогия учи-лищесында укыткан. Ул Башкортстан укы-тучылары арасыннан беренчелардан булып Хезмат Кызыл Байрагы ордены белан бу-лакланган.
Тиздан аныц энесе Хесаен да (1900 ел-да туган) эшка урнашкан Ъам крестьян ху-жалыгыныц барлык эш-машакатьларе 15-яшьлек Исмагыйль естена тешкан. Ул инде ^ир эшларе — серу-уру ечен шактый ныгып житкан була. Бу хужалык бернича еллар буена Исмагыйльне беркая жибар-мича узена байлап тота. Шулай да ул Госман ярдаме белан уку-белем алуныц жаен таба. Натижада, 1923 елда узенец туган авылындагы китапхананец (ул вакытта «изба-читальня» диганнар) медире булып ала. Ул бер ук вакытта эшли да, волость уза-гендаге мактапта укый да. Ике ел эченда
икенче даражадаге еч сыйныфны тамамлап, тагын бер елдан соц инде жиде еллык белемга ия була.
Ул елларда жиде еллык мак-тапне тамамлаганнан соц авыл Советына эшка керерга мемкин була. Эмма 1921 елгы ачлык ха-тираларе Ьам белем алуга сусау-ашкыну Исмагыйльга тынгылык бирми Ъам аны авыл хужалыгы юналешенда алга таба белем алуга этара, енди. Уфа шаЬаре янын-дагы Миловка совхозына барып-кайтып йерулар Ьам атаклы селекционер А. А. Скоробогатов белан сейлашулар натижасенда ул авыл хужалыгы техникумында укырга диган катгый карарга кила. Тех-никумныц уку-ейрану-практика базасы накъ шушы совхоз була. Академик Николай Иванович Вавилов белан танышу Ъам аныц ки-цашларе Исмагыйльнец килачак тормышына зур йогынты ясый3.
Шушы танышлык натижасен-да еченче курс студенты И. Се-лайманов инициативасы белан Башкортостан туфрагын-жирен ейрану тугараге оеша. Уздырыл-ган тажрибалар натижасенда жы-елган материаллар узена кура бер фанни тикшерену булып туплана Ьам фанни туплам-китапка керте-ла.
Исмагыйль Ьади улы техни-кумныц тажриба кырларында Ъам Чишма тажриба станциясенда стажировка уза. Монда ул эксперимент-тажриба эшенец ысулларын ейрана. Уку вакытында аны крестьян хужалыкларын-да игенне уру-сугу эшларен исаплауче Уфа кантоны булегена вакытлыча эшка жиба-ралар. Монда ул Башкортостан халык ма-гарифе комиссариаты кушуы буенча Куна-шак волостеныц Эргаяш кантонында кыс-ка вакытлы агро-кооператив-колхоз курс-ларын оештыра Ъам узе шунда укыта.
Техникумны тамамлагач Исмагыйль-га агроном-кыр белгече квалификациясе бирела. Кантон башкарма комитеты кара-ры белан ул, игенне кубрак алу юлларын эзлау ечен, совхозда эшта калдырыла. Шул ук жайда аны совхозныц техник житакче-се, ягъни, баш агорономы итеп билгелилар.
Эштаге, укудагы казанышларга бик куп жамагать эшларе да естала: шефком раисе, туган якны ейрану тугарагенец оеш-
СВИДЕТЕЛЬСТВА. МЕМУАРЫ
тыручысы Ъам ж;итакчесе, культком раисе, стенгазета редколлегиясе агъзасы, совхоз эшчеларенец наданлыгын бетеру очен дареслар оештыручы...
26 яше тулганда Исмагыйль кыр эш-ларенец грамоталы Ъам квалификацияле белгече, чын игенче булып ж;итлега. 1930 елныц октябренда Исмагыйльне Кызыл Армияга алалар.
Торкманстандагы Каахка шаЬаре ур-нашкан 28-нче аерым артиллерия батальоны командасында бер еллык командирлар курсын тамамлап, ул урта командирлык (взвод командиры) очен имтихан тапшы-ра. Курсант килеш Караком чуленда (Иран чигенда) басмачылар белан сугышып йо-ри4.
Армиядан кайткач, 1932 елныц 1 гыйн-варыннан башлап сентябрена кадар Исма-гыйль Башкортстанныц Масагуть шаЬа-рендаге педагогия техникумында биология укыта Ъам харби ж;итакче-военрук була. Кыска гына вакыт эченда ул магариф хез-мэткэрлэре союзы ударнигы була. Эмма белемга сусау Ъам алга куй-ган тагаен максат егетне алгарак, югарыгарак даша. Казанга килеп, Казан университетыныц биология факультетына укырга кера.
Ул вакытта университетта агрохимия Ъам усемлекларнец био-химиясе укытылмый. Яца, уж;ат студентныц талабе аркасында бу фаннарне уку-укыту процессына керталар. Бу юналешта эшлау те-лаге егетнец куцеленда техникум-да укыган чагында Чишма тажри-ба станциясенец агрохимия, физиология Ъам кырчылык булегенда эшлап торган коннаренда ук уян-ган була. Университетныц берен-че курсында Исмагыйль Татар-станныц селекция станциясенда-ге усемлеклар физиологиясе булегенда Ьам В. В. Докучаев исемен-даге Каменностепной авыл хуж;а-лыгы станциясенда практика уз-ган чакта бу телаге тагын да ны-гый.
Ул Ъарнарсага кочен Ъам ва-кытын ж;итарлек итеп була белган. Эшлекле студент яхшы укырга да, фанни-тикшерену тугараген ж;и-такчелек итарга да, куплаган ж;а-магать эшларен башкарырга да олгерган. Э бит але студентныц ярлы бюджетын торле эшлар эш-
лап койларга, кайгыртырга кирак булган. Иок тояу, йок бушатулар...
1937 елда Исмагыйль Солайманов уни-верситетныц биология факультетын «от-лично»га тамамлап чыга. Белгечлеге — «усемлеклар физиологиясе». Эмма диплом 1940 елныц гыйнварында гына аныц кулы-на кера. Бер ел буена ул халык магарифе кадрларыныц квалификацияларен кутару белан шогыльлануче Татарстан институ-тында штаттан тыш лектор булып тора, Казан педагогия институтыныц читтан торып уку булегенда укыта, Татполиграф карама-гындагы урта мактапта химия укутучысы була.
1938 елда И. Солайманов Казан уни-верситетыныц усемлеклар физиологиясе кафедрасында олкан препаратор вакантлы вазыйфасын алуга иреша, аннары лаборант була, шуннан соц — ассистент. Биология-нец торле курслары буенча лекциялар укый башлый. Моннан тыш, ул олканнар очен мактапта укытуын давам ита. Тикшерену
И. Селэйманов эшче-крестьян Кызыл армиясендэ хезмэттэн соц. 11 декабрь, 1931 ел.
УЛ - УЗЕ БЕР ДвНЬЯ!
[189
эшчанлегенда ул баштан ук узе ечен эко-логик юналешне сайлап ала. Баштарак аны усемлекларнец чыдамлылык масьаласе кы-зыксындра — жирнец артык тозлануыныц усемлеклардаге су алмашу процессына йо-гынтысы. Ьам беренче тапкыр буларак усемлекларнец чыдамлылыгына суныц аЬамияте аерым айтела. Ул вакытта кафедра медире атаклы профессор А. М. Алексеев була. Су режимыныц теоретик нигез-ларе усеше шушы галим исеме белан бай-ле. Ул яца термодинамик ысул уйлап таба. Бу ысул усемлеклар физиологиясенда яца фанни юналеш барлыкка китера — куза-нак эченда суныц термодинамик халатенец физиологик аспектлары. Профессор А. М. Алексеевныц фанга жанын бирердай булып хезмат итуе, аныц таланты Ъам куп-кырлы эрудициясе, ижатында яца юллар эз-лаве яшьларне кызыктыра, яшьлар аныц тирасена жыелалар. Аныц белан аралашу Исмагыйль Ьади улыныц килачак фанни юлын билгели.
Эшне тагын сугыш була. 1941 елныц 7 июленда И. Г. Селаймановны харакат-таге армияга алалар Ъам Беек Ватан сугы-шы тамамланганчы фронтларда була. Су-гышныц башыннан ахырына хатле ул 142нче Кызыл Байраклы укчылар дивизи-ясенда артиллерист булып хезмат ита. Ле-
нинград фронты составында Ленинград оборонасында, блокаданы езуда катнаша5. Карелияда финнар оборонасын жимеруда да катнаша ул. Баштагы елларда 946нчы укчылар полкыныц артиллерия батальо-нында взвод командиры була. Аннары — 588нче укчылар полкыныц батарея командиры урынбасары Ъам 334нче Кызыл Байраклы артиллерия полкыныц батарея командиры була.
Ленинград блокадасы езелгач, Исма-гыйль Селайманов 2нче Белоруссия фронты составында Балтыйк буе республикарын Ъам Польшаны немец-фашист илбасарла-рыннан азат итуда катнаша, Нарев плац-дармында Варшавадан теньяктарак немец-лар оборонасын езучеларнец да берсе ул. Селайманов Гнев, Старогард, Данциг, Грауденц Ъам башка шаЬарларне штурм-лаучылар арасында була. 1944 елда фронт шартларында аны партияга алалар.
Исмагыйль еч тапкыр яралана, ике тап-кыр контузия ала, биш тапкыр лазаретлар-да ятып чыга. Кыйпылчыкларныц берсе го-мерлекка йераге янында кала. 1941-1942 елларныц кырыс кышында, Ленинград бло-кадада чакта, частьларне таэмин иту бик начарая. Мена шул чакта Исмагыйльнец организмы ачлыктан шулкадар начарая ки, хатта аца ярты ай санчастьта ятып чыгарга
Батарея командиры елкэн лейтенант И. Селэйманов. 17 август, 1944 ел.
И. Селэйманов артиллерия позициялэрендэ. 6 гыйнвар, 1942 ел.
190.
СВИДЕТЕЛЬСТВА. МЕМУАРЫ
И. Селэйманов хатыны Сэмэрэ Мэмлиева белэн. 27 сентябрь, 1973 ел.
туры кила. Дицу кенен ул Штольб диган немец шаЬаренда каршылый. Бу чакта ул полк штабы башлыгыныц ярдамчесе була. 1945 елныц 30 сентябренда Совет Армия-се капитаны И. Г. Селайманов авыруы ар-касында запаска демобилизациялана.
Аныц кукраген биш сугышчан орден: Кызыл Иолдыз, Ватан Сугышы орденнары-ныц беренче Ьам икенче дара^адагеларе, ике медаль — «Ленинград оборонасы ечен» Ъам «Германияне ж;ицган ечен» би-зап тора. Шуларга естап Верховный Глав-нокомандующийныц рахмат язулары. Де-ресен айтканда, аныц булакларе кубрак бу-лырга тиеш булган. Узец сайла, дип такъ-дим итканнар: яки Ленин ордены, яиса Польша ордены. Нишлаптер мена шул чакта Польша орденын аласы килган аныц. Эмма поляклар орденны никтер ж;ибарма-ганнар. Соцыннан узенец СССРныц иц югары булагеннан махрум калуына укен-ган ул укенуен...
1945 елныц 15 октябренда Исмагыйль Казанга гаиласена кайтып теша. Хатыны (1913 елда туган) — Мамлиева Самара Са-лимгарай кызы, Башкортостанныц Буздак
ясе Ьам химия кисешкан урында эзланер-га тотына. Диплом эше да, кандидатлык диссертациясе да (1950 ел) шул масьалага багышланган6. Аныц инициативасы белан Казан университетында физиологияда химик юналеш барлыкка кила. 1946 елда ул усемлекларнец су режимы белан матдалар алмашу арасында узара байлалек хакында гипотеза кутара. Бу идея масьаласенда куп-лаган фанни-тикшерену оешмалары але да баш вата.
Эмма галим уз квалификациясен кута-ру ечен туктаусыз тирантен эзлана, бетен кечен куя. 1958 елдан башлап тикшерену-эзлануларе инде еч фан кисешкан урында бара — физиология, химия Ъам физика7. СССР Фаннар Академиясенец Казан фи-лиалыда Биология институты галимнаре белан ул кулга-кул тотынып эшли, элем-таларе физиклар белан да, химиклар белан да тыгыз. Биология фанена тикшеренунец яца физик ысулларын кертуче да ул бул-ды. Бу ысуллар: тэш-магнит резонансы (ЯМР). Электронлы парамагнит резонансы (ЭПР), ультрааваз Ь. б. Аныц доктор-лык диссертациясе да шуларга нигезлан-
авылыннан, табиба. Исмагыйльнец фронт-та какшаган саламатлеген мена ул ратка-юньга китера. Исмагыйль тагын фанни эш-чанлек белан шегыльланерга тотына.
Студент елларыннан бирле И. Г. Се-лайманов ике фан: усемлеклар физиологи-
ган (1964 елда якланган). Шушы физик-химик юналешта СССРныц бутан институт-ларыныц галимнаре да эшли башлады. Мо-нографияларне чит иллардан бик куп со-рашалар.
УЛ - УЗЕ БЕР ДвНЬЯ!
Селайманов Казан университетыныц усемлеклар физиологиясе кафедрасын жи-таклаган елларында аерата натижале эш-ладе (1971-1973 еллар). Ул усемлекларнец су режимы буенча Бетенсоюз мактабен оештырды. 1973 елда уздырылган тажри-балар Казанныц усемлеклар физиология-се мактабенец абруен бик кутарде. Галим беренче тапкыр буларак окисьлашу-яцару ферментларындагы активлыкта суныц аЬа-мияте хакында айтте. Бу яцача кузаллау иде. Кафедраныц фанни эшлареннан бер-сенец китап булып чыгуы уцаеннан академик А. Н. Курсанов сокланып болай диде: «усемлекларда су алмашы масьалаларен-да Казан инициативаны уз кулында тота, иске масьалане чишунец яца юлларын та-ба»8.
Биолог И. Г. Селаймановныц хезмат-ларе фанни идеяларнец яцалыгы белан ае-рылып тора. Практик усемлекчелекнец куп масьалаларен хал иту ечен юллар ачыла. Авыл хужалыгы культураларныц салкын-га чыдамлылыгы масьаласе зур аЬамият-ка ия. Исмагыйль Ьади улы шулай ук пе-дагогик эшчанлек белан да шегыльлана. Аныц лекцияларе тиран эчталекларе, за-манча фанни материалга таянуы белан сок-ландыра иде. Ул даими равешта уз тикше-ренуларенец натижаларе хакында сейла-де. Студентлар белан эшларга, аспирант-лар азерларга бик куп кеч куйды. Куп ел-лар давамында кафедраныц студентлар фанни тугарагена житакчелек итте.
Профессор И. Селайманов 1973 елныц 21 октябренда вафат булды.
Исмагыйль Ьади улы уз-узена бик та-лапчан иде. Оешкан, тартипле, кешеларга мархаматле. Хатерда ул зур галим буларак калды — биолог, фикер иясе, новатор. Ул Ъарвакыт Казан университетыныц горур-лыгы булачак.
Аныц тикшеренуларенец актуальле-ген, натижалелеген илебез жамагатьчеле-ге Ьам чит ил галимнаре таныды инде. Хез-матларе беек галим-биологка бер Ъайкал шикелле. Илебез, хекумат аныц хезматла-рен югары баяладе. Ул 13 орден Ъам медаль белан булакланде. Шуларга сугышта алганнарын да кушыйк.
Хазерге вакытта профессор Селайма-нов идеяларе уса Ьам давам ита. Кафедра-га аныц беренче аспиранты, хазерге вакыт-та биология фаннаре докторы, Татарстан-ныц атказанган фан эшлеклесе, профессор Л. П. Хохлова житакчелек ита.
Купкырлы шахес буларак, И. Г. Селай-манов фан белан гена тугел, туган ягыныц тарихы белан да бик кызыксынды. Кулъ-язма мирасы бик бай аныц. Анда гарап ха-рефларе белан язылган шигырьлар да, фанни магълуматлар да, туган ягы, ати-анила-ре, ватандашлар сугышы Ъам Беек Ватан сугышы турындагы хатиралар Ь. б. бихи-сап. Аныц бай шахси архивы бу юлларныц авторында саклана. Укучылар игътибары-на аныц Беек Ватан сугышы турындагы ха-тиралареннан езек такъдим итабез.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. МаЬиярова 3. Якташыбыз — олуг галим // Татар иле. - № 44. - октябрь; Хохлова Л. П. Он был всегда в поисках нового // Казанский университет. - 2004. - № 19. - декабрь.
2. Елисеева Н. С., Сулейманов Н. И. Сулейманов Исмагил Гадиевич // Фронтовики-ученые Казанского университета. - Казань, 2000. - С. 163-171; Татарский энциклопедический словарь. -Казань, 1999. - С. 547; Казанский университет (1804-2004): Библиографический словарь. - Казань, 2004. - Т. 3. - С. 354-355.
3. Сэйфетдинов Э. Профессор // Социалистик Татарстан. - 1969. - 12 август.
4. Ленинец. - 1971. - 22 февраль; Селайманов И. Каракомда басмачылар (шигырь); Каракомда ученияда (шигырь). Гаила архивы.
5. Сулейманов И. Г. В дни Ленинградской блокады // Во имя отчизны. - Казань, 1975. - С. 174-179; Ленинец. - 1968. - 30 апреля.
6. Ленинец. - 1950. - 29 апреля; Советская Татария. - 1953. - 5 ноября.
7. Ленинец. - 1969. - 15 декабря; Сайфутдинов А. Тропой исканий // Советская Татария. - 1972. -11 мая.
8. Елисеева Н. С., Сулейманов Н. И. Сулейманов Исмагил Гадиевич // Фронтовики-ученые Казанского университета... С. 163-171.
Фотолар авторныц шахси архивыннан.
Наиль Свлэйманов,
Казан университетыныц фэнни хезмэткэре
192.
СВИДЕТЕЛЬСТВА. МЕМУАРЫ
Кенчыгыш Пруссиядэ
Bapшaвa шэhэpeн aзaт иткэннэн co^ Bиcлa cyы бyeнa caлынгaн шэhэpлэpнe aзaт итэpгэ, фaшиcтлapны тap-мap итэpгэ дип пpикaз aлдык.
Гpayдeнц шэhэpe Bиcлa cyыньщ тeньяк яpы бyeнa caлынгaн, шyлaй бyлгaч, бeз ул cyны кичмичэ, тeньяктaн килeп Ьюж^м итэpгэ тиeш идeк, лэкин aлaй бyлмaды, нигэдep бeзгэ Bиcлa cyын Бepeнчe Бeлopyc фpoнты тypыcыннaн кYпepдэн чыгapгa дип бoepык биpдeлэp. Mин ул чopлapдa Икeнчe Бeлopyc фpoнтындaгы Икeнчe Удapный apмиядэ xeзмэт итэ идeм, бaтapeя кoмaндиpы булып. Mинeм бaтapeядa ДYPт гayбицa бap идe, aлap янындa кoмaндиp булып Xaзapян эшли идe... Aлдaн юл кYPcэтeп бapыpгa Xaзapян-ны куйдым, и^ ышaнычлы, и^ яxшы кoмaндиp идe бaтapeядa. Эгэp вaкытындa бapып »^e^ пexoтaгa яpдэм итмэcэк, пpикaзньщ Yтэлмэвe бap бит. Aньщ eчeн, бep яктaн, бaштaн cыйпaмыйлap cy^w вaкытындa, икeнчe яктaн, Ьюж^м итY ypынcыз булып чыгуы бap бит. Hичeк кeнэ бyлca дa, дoшмaнгa бeлдepми, тaвыш-тын чыгapмый, бapып »^ap-гэ киpэк идe. Шэбpэк бapыpгa куштым. Me^ бэлaлэp бeлэн бyлca дa, вaкытындa бapып ж.итгек, гayбицaлapны ypынынa куйдык.
Paзвeдчик hэм paдиcтлap бeлэн бepгэ мин aлгa, пexoтa янынa киттeм. Бaтaльoн кoмaндиpын эзлэгам дэ, тaбa aлмaдым, нeмeцлэpнeн гай тиpэдэ пoзициялэp тoткaннa-pын бeлгэч, пyлeмeт aткaн ypынгa aтa бaшлaдым. Ул apaдa ми^ килeп эйттeлэp бa-тaльoн кoмaндиpыньщ кaйдa икэнeн, мин aньщ янынa бapыpгa булдым. Лэкин aндa бapy ж^^л эш тYгeл, чeнки бeз тYбэнcy ypындa тopa идeк, a^apra бapy eчeн югapыгa, тay бaшынa кYтэpeлepгэ ^pa^ икe яклaп ул юлны нeмeцлэpнeн пyлeмeты, минoмeтлapы aтып тopa. Paзвeдчиккa юлны кapapгa куштым, пуля тимичэ бeзнeн aлгa бapгaнны нe-мeцлэpгэ бeлдepмичэ кaчып-пocып бapыpлык ypын киpэк идe. Paзвeдкa эйтYe бyeнчa, юлныщ икe ягындa кaнay бap, ну бик caй икэн, плacтyнcки мYкэйлэп бapcaн гынa бaшьщ-ны кYтэpмичэ, иcэн галуыщ бap, пуля тимэвe бap. Tэвэккэлэп киттeк... И^ aлдaн икe paзвeдчик киттe. Taгын бep oпacнocть бap идe. Ул кaнay дa минaлaнгaн булуы бap. Ул нэpcэнe бeлэ тopгaн coлдaтлap киттeлэp aлдaн. Aлap apтыннaн мин opдинapeц бeлэн мYкэйлэп киттeм. Yзeбeз мYкэйлибeз дэ туктыйбыз, минa очмыймы дип тыщлыйбыз. Пу-лeмeт ул юлга мeтoдик aтып тopa. Tayны мeнeп ж1итэpгэ бep-икe йeз мeтp галгач, юлгa кYпep caлынгaн, ул тypыдa кaнay юк, aчыккa чыгып мYкэйлэpгэ киpэк. MYкэйлэдeм, тYЗ-мэдeм, у^йлы ypын эзлэдeм. Бacып aяккa йeгepдeм, aлдa тиpэн чoкыp кYPдeм, aндa тeштeм cикepeп. KYпep acтынa бapып кepдeм дигэндэ минa шapтлaгaн, aньщ вaтыклapы выж-выж итeп, бaш oчыннaн очып киткэнeн ишeттeм, xэлeм бeттe. Keч кaлмaды. Чoкыp тeбeнэ eгылдым, минeм apттaн килYчeлэpгэ тизpэк ^ep acтынa кepepгэ куштым. Ул ypынны нeмeцлэp кYpeп тopa, кYpэceн, тypыгa aтып бeзнeн гacкэpнe ж1эpэxэтли, Yтepэ тopa. Бeз тeшкэндэ aндa кeшeлэp бap идe, aлapны ьщгыpaшып ятганын ишeттeк, CYЗ дэшми яткaннapын дa кYPдeк.
Эл-xэл итэpгэ eлгepмэдeк, минeм бep paзвeдчикны минa вaтыгы тиeп ж1эpэxэтлэдe. Чoкыpдaн чыгapгa, тay бaшынa бapa тopгaн юл кыpыeннaн мYкэйлэп бapyны дэвaм итэpгэ дип бoepык биpдeм. Ул apaдa минeм гayбицaлapньщ cнapядлapы ypмaн читeндэ, дош-мaн пyлeмeты тopгaн ypындa шapтлayлapын ишeттeм. Дoшмaн гacкэpлэpe aягYPэ то-pып чигэ бaшлaгaннapын кYPдeк. Aтyдaн тyктaдылap, бeз aлгa киттeк.
Kaйчaк бyлa бит шyлaй, Yзe aвыp дa, тYЗэлмэcлeк кыeн дa, шул ук вaкыттa Yзe кY-нeллe дэ. Нэкъ шундый тойгы килeп туды. Keн бye гaзaп чигeп, бepничэ мэpтэбэ ^н кypкынычы кeбeк oчpaклap кичepeп, тay бaшынa мeнeп, aндaгы нeмeц aвыллapын aл-гaч, икceз-чикceз caф бeлэн нeмeцлэpнeн кopaллapын тaшлaп чигeнэ бaшлaгaнын ^p-гэч. Teннэp йoклaнмaгaн, кaйчaн aшaгaнны xэтepлэмим, лэкин тук тa кeбeкмeн, йокы дa килми кeбeк, бaшьщ тepэcэн, яки чaк кынa вaкыткa yтыpып тopыpгa мeмкинлeк тyca, Yзeн дэ ^зми йoклaп китYeцдэ шик юк индe. Aндый вaкыттa aктивлыгьщны югaлтмacкa, бapыcын дa ж^^п чыгapгa тыpышacьщ.
Meнэ шyлaй итeп нeмeцлэpнeн Bиcлa cyы бyeндaгы oбopoнacын тap-мap итэ бaш-лaдык, бeзнeн Ьюж^мгэ тYЗэ aлмый, aлap чигeнэ бaшлaды. Лэкин кoткapыpгa киpэк бул-гaн шэhэpлэp Ьюм aвыллap aлдa бик кYп элe. Ул кeн у^ышлы Yттe.
Teнeн дaмбa бyeнa ж1итeп бep йopткa кepдeк, aньщ цeмeнт бeлэн бepкeтeлгэн под-вaлы булды, тeнeн шyндa тeшeп тopыpгa булдык. Ул пoдвaл бep яктaн у^й дa, читтэн очып килгэн пуля Ьюм cнapяд вaтыклapы тияpлeк тYгeл, икeнчe я^н бик кypкынычлы, эгэp дэ тeнeн дoшмaн Ьюж^м яcaca, бeзнe гpaнaтa тeшepeп бapыбызны дa эштэн чыга-pыpгa, Yтepeп бeтepYлэpe бap. Шуныщ eчeн икeгэ бYлeндeк, бepничэ кeшe чиpaтлaп под-вaлгa тeшeп ял иткэндэй бyлa, кaлгaннapы ecкe гатта дeжypить итэлэp, aньщ ecтeнэ
уд - Y3E БEP ДвНЬЯ!
'193
, £ 1; и ■. ^
^^ ^ ^ J и ^ J ^
, -О- , £ г._> - у ^ ,^ч^-Г ^^у ^ ^ - ,у ^ ^
*, ^ ^Л ^ ^
^ I; ^ ^ ^ к> 1- \ljJziv
(/^ ^ ЗУ у ■>/ I/^> У и
Iыу^I->^ 1 ^О, ^^ ^ ^ ь^ ^ ^ ^ Ух-У
^ ^^^ / 1 ^ л.'-
¿¿ъ^{ ¿у ■ ^ ^ ^ ^ Ч^ЙГ ч,
^ 7 V - — ^ ' > и ^ ^ ^
. ^ОЧ^, ии^Ч^ .и
И. Селэймановныц сугыш турындагы хатирэлэре кулъязмасы.
194.
СВИДЕТЕЛЬСТВА. МЕМУАРЫ
тышта часовойлар тора. Подвалда ял итэргэ дип урын курсэтсэлэр дэ, анда озак торыр-лык булмады, бик салкын, идэндэ су, Иавасы начар, юеш, тын алырлык тугел, шуньщ ечен тиздэн еске катка чыктым. Батальон командиры белэн иртэгэлеккэ план тези тор-гач, та^ атып елгерде.
Дамбаныщ теге янында тагын бер йорт булган, анда безне^ пехота халкы урнашкан югары катына. Тубэн катныщ ишеге ябык булган, кагып карасалар да, ачучы кеше булма-ган. Анда, курэсе^, хэлдэн тайганчы арыган, кече беткэн немец солдатлары булган, ко-ралсыз-нисез. Ул та^ аткач билгеле булды. Тубэн каттан немецлэр, югары каттан рус солдатлары бер ук вакытта чыга башлаганнар. Немецлэр «рус, сдаюсь» дип кул кутэр-гэннэр, каршылык курсэтмэгэннэр. Шулай булгач, безне^ халык тегелэргэ тими, кайтып китегез дип, чыгарып ж,ибэргэннэр. Андый хэллэр бездэ куп кенэ булды. Ченки главнокомандующий приказы буенча мылтыгын ташлап, сугышмаска телэгэн немецлэргэ ти-мэскэ, ейлэренэ кайтарып ж,ибэрергэ мемкин иде.
Ул йортта немец солдатлары унлап кына булган. Шулай да мин бер егерме минут черем итеп алдым эле. Баш ж,инелэйгэндэй булды. Пешкэн бэрэ^ге бирделэр, ашарга китерделэр. Алдагы кен сугыш кене башланды. Ашаса^ да, ашамаса^ да, ял итсэ^ дэ, итмэсэ^ дэ, алда торган бурычны утэргэ кирэк, ул сугыш законы. Нинди хэлдэ булса^ да, хэлдэн тайса^ да, башыщ эйлэнсэ дэ, теллэр бэйлэнсэ дэ, узе^не кулга алырга, приказны утэргэ, у^ыш талэп итэргэ кирэк. Эш приказда гына тугел, ил халкын дошман-нан коткарырга, газаптан котылдырырга зур у^ышлардан со^, исэн-сау кайтып китэргэ, туган иле^не, курше^не азат иткэч, рэхэтлэнеп, тынычланып ял итэргэ. Аларныщ бары-сы да эйтмичэ дэ билгеле инде.
Шулай итеп, Польша илен азат иту, немецлэрне Восточная Пруссия группаларына Иеж,ум иту бик ж,итди рэвештэ барды. Висла суыныщ кеньягында берничэ шэИэрне азат иттек, кен дэ алга бардык, ул елганы шэрык ягына салынган Грауденц шэИэре нык бер-кетелгэн, крепостьле кала иде, елганыщ икенче ягыннан ул шэИэрне узып, кеньяктан эйлэндереп алып, байтак алга киттек. Грауденц шэИэре бездэн артта калды. Имеш, анда немецлэр бик нык каршылык курсэтэлэр икэн, дип ишеттек. Висла елгасы буенча Иеж,ум иттек. Авылларны Иэм вак-теяк шэИэрлэрне еч кен буенча куп кенэ бик зур су-гышларда катнаштык...
Элекке кен кич приказ алган идем. Командир дивизиона ж,эрэхэтлэнгэнме, нигэдер стройдан чыккан. Аныщ урынына командующий дивизион белэн командовать итэргэ дип приказ биргэн... Ике батареяны аякка бастырып юлга чыгарга, беренче батареяны та-бып, приказны ж,иткертергэ дип боерык бирдем. Ул эшкэ бик ышанычлы, тэж,рибэле, находчивый разведчикларны билгелэдем. Ул арада гаскэр уянып аякка басты. Тэрэзэ Иэм ишек ачык булгач, йокылары эзрэк ачылган курэсе^, нэрсэ эйткэнне а^ларлык хэл-гэ килгэннэр. Сугыш вакытында тузэ, узе^не кулга ала белмэсэ^, узе^ уз башыща ж,иту-е^ бар. Эгэр менэ шулай йоклаганда, дошман разведкасы килеп, берничэ граната таш-ласа, гаскэрдэн юеш урыны гына калачак бит.
Тышта часовойлар торса да, узе^не онытырлык хэлгэ килеп йокларга ярамый. Бит ел буена и^ алгы сафта, пехота белэн бергэ Иеж,ум иткэч, Иэрвакыт куркыныч хэлдэ яшэгэч, егерме минутлап кына йокларга кунектем, сугыш беткэч, тыныч тормыш тугач та, шул гадэтне ун еллар буена ташлый алмадым. Тенен егерме минут йоклыйм да уя-нам, егерме минут йоклыйм да уянам. Шулай булса да хэл кергэн кебек була. Кайчан, бик авыр вакытларда биш минут йокпаса^ да, бераз хэл кергэн кебек була иде. Монда ятып йоклау хакында суз бармый, нинди, кайда, ничек туры килэ, аяк есте, терэлгэн килеш, яртылап утырган килеш. Кыскасын эйткэндэ, сугыш вакытында йокы мэсьэлэсе бик меИим, гаскэр ашамаска риза була кайчан, йокламый тузэ алмый. Шулай итеп буген ашсыз да, йокысыз да калдык. Билгеле инде, ул буген генэ тугел, атналар, айлар буена шул хэл.
Юлга чыктык. Тен кара^гы, ай да юк, йолдыз да юк, машиналарныщ лампаларын яктыртырга да ярамый, карта буенча приказда курсэтелгэн юлдан бара башладык. Та^ атар алдыннан бер тирэн чокыр аркылы салынган купер аркылы чыгарга кирэк булды. Шу^арга барып ж,итэр алдыннан туктарга боерык бирдем. Разведчикларны купердэ мина юкмы дип карарга куштым, тиздэн килеп эйттелэр, купергэ керер алдыннан бер зур мина куелган, куперне балкаларыннан карарга куштым, анда тапмадылар.
...Бу бэладэн котылгач, эчтэн генэ ура кычкырып, иркен сулыш алып, кешелэрне барлап, коралларны тикшереп, машиналарны заводить иттек тэ алга киттек. Авыл ягыннан килэ торган тавыш туктамады. Без исэн-сау уттек куперне, арттан куып килуче булса дип, Иеж,ум итучелэргэ каршы ж,авап бирергэ хэзер булырга боерык бирдем. Бераз
УЛ - УЗЕ БЕР ДвНЬЯ!
Г195
киткэч, кичэ пешкэн ит искэ теште. Эх, эзрэк ашасан иде дигэн тойгы туды. Ну, приказны утэу беренче планда иде. Менэ ничек була ул!
Соныннан ишеттем, ул купер янына мина куеп безнен бер ротага Иежум ясаганнар немецлэр, байтак кына ж,эрэхэтлэнучелэр булган.
Сугыш кораллары, кешелэр исэн калдылар, лэкин курсэткэн сэгатькэ Иежум мэйда-нына гаубицаларны ж,иткерсэм дэ, урын хэзерлэп, атарга, ут алып барыр хэлгэ китереп ж,иткерэлмэгэн Хазарян. Мин туп-туры пехота полкынын командиры полковник Белоу-совка бардым, анын белэн бергэ безнен полкнын командиры ярдэмчесе дэ бар иде. Нигэ кичегеп килгэнем, дивизион ни хэлдэ икэнне белдереп рапорт бирдем. Алар дамба буенда терле приборлар белэн дошман кузэтеп торалар иде. Мине чакырып алдылар да, немецлэрнен орудиесе кайдан атканын курсэттелэр. Пехота гаскэрлэре Висла елга-сын форсировать итеп, шэрык ягына чыккан, алга баралмый яткан, ченки бер яктан, куаклык арасыннан, немец пулеметлары ата, икенче яктан, ачык позициядэн аларнын артиллериялэре ата. Аларны тар-мар итэргэ кирэк.
Пехота алга китте. Радио аркылы Хазарян Иэм беренче, икенче батареяларнын ут мэйданнарындагы елкэн командирлар белэн элемтэ тотарга кирэк дип боерык бирдем. Берничэ минуттан Хазарян тавышы чыкты. «Мин хэзер ут ачарга, булган гаубицалар урынына куелган, атарга кирэк булган нэрсэ барысы да хэзер», - диде. Шатлыгымнан куземнэн яшьлэр китте. Беренче Иэм икенче батареяларнын рапортын тынлап тормый, ябык позициядэн ату ечен хисап чыгара башладым, прибор буенча тагын карадым. Кирэк булган билгелэрне картага сызып куйдым. Дистанция тикшердем, ж,илнен кайсы яктан искэнен белдем, ул яннан иде, оча торган снарядны икенче якка алып китуе бар. Шуна курэ, поправка керттем.
Хазаряннын берничэ сорт снаряды бар иде. Ябык позициядэн атып, туры итеп тиде-ру хисапны яхшы чыгарудан гына килми, снарядные нинди икэнлегеннэн дэ килэ. Порох коры булган снаряд хисап буенча куйган угломер белэн атса, нэкъ кирэкле урынга те-шеп шартлый. Андый снарядлар куп тугел иде. Бик кирэк вакытта гына мин алар белэн ата идем. Устав буенча, пристрелка ясарга кирэк, атарга унлап снаряд нормасы куелган. Минем беренче снаряд пехотага алга барырга бирми торган орудиедан ерак тугел урынга барып шартлады, анын ут позициясеннэн бер-ике кеше йегереп чыгып киттелэр. Радио телефонын алдым да, «Хазарян, анладынмы?» - дип нинди поправка кертергэ, нинди снаряд белэн атарга боерык бирдем. Ул суз безнен алдан сейлэшеп куелган иде, бер-беребезне анлыйбыз. Барыбыз да тынлап торабыз, икенче снаряд кайчан тешеп шартлар дип. Дьяченко - полк командиры ярдэмчесе стереотрубадан, без бинокльдэн карап, орудие позициясен кузэтеп торабыз. Бервакыт Дьяченко сикереп торды да, узе безне чакыра, узе бии, килеп мине кочаклап убэ башлады. Нэрсэ булды дип торам, полковник Белоусов та килеп мине кочаклап сикерэ, мине кутэрэ, шатлыгыннан нинди суз-лэр эйтергэ белми.
Икенче снаряд орудие естенэ тешеп ярылды да, аннан нэрсэлэрдер куккэ кутэрел-де, снарядлары шартлады ахры, бик зур тавыш чыкты. Шуннан сон, пехота гаскэрлэре кутэрелеп, «ура» кычкырып, Грауденц шэИэренэ барып керделэр. Монардан беек, мо-нардан рэхэт шатлык булырмы? Сейли алмыйм, куздэн яшь килэ, узем тотлыгам, кал-тыранам, нэрсэ эшлэргэ дэ белмим. Шул хэлдэ бераз торгач, ун яклап бара торган пехота гаскэрлэре алга барудан туктадылар, ж,иргэ яталар. Кайдадыр агач куагы артында немец пулеметлары ата, курэсен, алга барырга бирми. Полковник Белоусов мина ра-йонны курсэтте, мин беренче Иэм икенче батареяга янадан ату ечен хисап чыгардым, гаубичный батареянын утын кучерергэ хисап чыгарып, боерык бирдем бер орудиедэн берэр снаряд ж,ибэрергэ дип. Пулеметлар кузгэ куренеп тормагач, туры итеп атарга, аларга тидерергэ ж,инел эш тугел. Беренче снарядлар шартлаганын кургэч, булган ору-диелэр белэн дэ шул хэзерлэгэн хисап буенча залп бирергэ куштым. Лэкин пулеметлар Иаман ата. Шул вакытта куаклар артында бер кеше кыймылдаган кебек булды. Шул урынга атарга хисап ясап, сразу ике залп бирергэ куштым. Ни курим, ул куак арасында исэн калган немецлэр чыгып шэИэргэ таба йегерэ башладылар. Элек бер биш кеше генэ иде, бара торгач, бик куп булып китте, барысы да акны-кукне карамый чигенэ башладылар. Пехота гаскэрлэре торып, «ура» кычкыра-кычкыра тегелэр артыннан куа башладылар.
Публикация Н. Сулеймаиова посвящена профессору КГУ, ветерану Великой Отечественной войны И. Сулейманову (1904-1973). Здесь же приводятся отрывки из его воспоминаний.
РЕЗЮМЕ
