CC BY
3д&рли й&ръкМ'Ъ...
Ч. ЗаИирова. Мескеу, 1941 ел.
Элеге язмабыз узегендеге тынгы-сыз зат гадэти кеше гене тугел, ул — «Сугыш!» диген деЬшетле зилзиленен эченде кайнап та, кечле рухы сынмаган, мекерле-явыз дошман-ны жднечегене тирентен инанган, эчке ве тышкы матурлыгын жуймаган гажееп бер хатын-кыз! Ташны тишеп ускен гелге гене тинлеп була мондый шехеслерне!
...Чечке ЗаЬирова турында мина мон-нан байтак еллар элек Мескеуде яшеуче атаклы якташым — Кукмара, Мамадыш, Саба районнарыньщ уртак каЬарманы, сугыш елларында 9903 нче санлы разведка-диверсия частенен разведчик-лар теркеме житекчесе булган Ферид Фазлыйехметов сейлеген иде. Узе де сугыш вакытында дошман тылында «Александр Матросов» техеллусе (псевдонимы) астында актив херекет итеп, Кенбатыш фронт, аннары II Белоруссия фронты командованиелеренен уте меЬим заданиелерен жирене житкереп утеген, Советлар Союзы маршаллары А. М. Василевский, К. К. Рокоссовский-ларны да сокландырган, аларнын херби мемуарларында зурлап телге алынган легендар разведчик, сугышчан биш орден кавалеры Ф. М. Фазлыйехметов бер енгемебез барышында болай диген иде: «Казаннын узенде де искиткеч батыр хатын-кыз разведчик, партизанка Рита Миннегалиевна ЗаЬирова яши бит! Татарча чын исеме Чечке
УК. 65-ЛЕТИЕ ПОБЕДЫ В ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЕ «ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 3/4, 2010
к
I
Фронтташ дуслар янэшэсендэ (сулдан унга): Кенбатыш фронт командованиесе штабы карамагын-
дагы 9903 санлы разведка-диверсия часте командиры А. Спрогис, разведчиклар Ч. ЗаИирова, Н. Смирнова, К. Милорадова, разведчиклар теркеме ^итекчесе Ф. Фазлыйэхмэтов. Казан, 1972 ел.
анын,. Дошман тылында хэрэкэт иткэндэ «Рита» диеп йерттек узен. Атаклы партизанка, Советлар Союзы Герое Зоя Космодемьянскаяньщ су-гышчан дусларынын берсе, яшьтэше иде ул. Заманында без икеу — Чэчкэ Миннегалиевна белен Мескеуде, авиация институтында берге укыган идек...»
Ходай кодрете белен, тиеш-ле сегать суккач, Ч. ЗаЬирова белен якыннан танышу-аралашу бехетене ирештем. Чыннан да, Ферид ага бик хермет иткен елеге ханым кызыклы енгемедеш, гыйбретле язмыш иясе бу-лып чыкты...
Чечке Миннегали кызы ЗаЬирова 1923 елнын 21 июленде Татарстаннын Сарман районындагы Анак авылын-да туа. 1940 елда Чистайнын икенче санлы татар урта мектебен темамлый. Мескеуде авиация институтында укыган ж;иреннен, узе телеп, фронт-ка ките. Разведчик-диверсант була-рак, 1941 елнын 15 октябреннен 1944 елнын 20 июлене кадер дошман ты-
лында херекет ите. Аннары, сугыш темамланганчы, Совет Армиясе саф-ларында була. Курсеткен батырлыкла-ры ечен Ч. ЗаЬирова Кызыл Йолдыз, II дереж;еле Ватан сугышы орденнары, I дереж;еле «Ватан сугышы партизаны», «Мескеу оборонасы ечен» медальлере белен булеклене.
Тыныч тормыш елларында Чечке Миннегали кызы, Мескеу авиация ин-ститутын темамлап, уз Ьенере буен-ча самолетлар тезу заводында, анна-ры Терекменстан каналы тезелешенде, Мескеу фенни-тикшерену институты-нын Казандагы филиалында ж;аваплы вазыйфалар башкара. Диссертациясен унышлы яклагач, икътисад феннере кандидаты, доцент Ч. ЗаЬирова озак еллар девамында Казан деулет финанс-икътисад институтында укы-та, ж;емегать эшлере белен ныклап шегыльлене, елеге уку йортында эзта-барлык херекетене ж;ан ере.
Эле хезер де Казан каласы узегенде кайнап яшеуче искиткеч тырыш, тик-
хэтер уты дерли иэрэктэ
тормас, биниИая олы ж;анлы галима-мегаллиманен уз гомерендэ кылган изге гамэллэре бик куплэрдэ тиран сокла-ну, горурлану хисларе уята. Анын ту-рында куренекле калам аИеллареннан Э. Эдиятуллина, Н. Булатов, Ю. Колча-нова, Т. Устиновская Ьам башкалар мат-бугатта куламле язмаларын бастырды-лар.
Узе да кулыннан йегерек каламен тешерми Чачка ханым. Анын бай-так кына язмалары — тезма Ьам чачма асарларе — республикабыз матбугаты битларенда турдан урын алдылар.
Эзтабар Чачка Миннегали кызыньщ изге зур хезмате — татарча «Реквием» тудыруы. Элеге ж;итди-зур эшка озак ел-лар буе азерлана ул. Этисенен каберен эзлап тапканнан сон, шул елкада ныклап эшка кереша. Ин элек ул Моцартнын «Реквием»ы белан жентеклап таныша. Аннары, шуна ияреп, теп текстны до-галар равешенда язарга була. Элеге до-галарны ул халкыбызнын сугышта ин зур югалтулар кичерган теркемнаре исеменнан яза Ьам аларны «Ялвару» дип атый.
Ч. ЗаЪированын «Реквием»ы — менъюллык шигъри асаре — «Лагънат сугышка!» дип аталган булек белан баш-лана. Бу бетен «Реквием»нын сугышка каршы юналтелган булуы белан байле. Элеге булек Ьам дурт дога-ялвару (ятим балалар, тол хатыннар, ялгыз кызлар, ялгыз аналар ялваруы) «Реквием»нын узак темасын ташкил ита.
«Реквием» да Ьар дога-ялвару алдын-нан дога укучыларнын зарлары бирела. Элеге булекларда шаЬит китканнарнен уз якыннарына юату сузларе да айтела. Бу зарлар Ьам юатулар дурт булекне ташкил ита. «Реквием» гомуми хор белан тамамлана. Анын тексты дурт доганын сузларен берлаштереп ясала.
Ч. ЗаЬирова узенен «Реквием»ын 1941-1945 нче елларда Беек Ватан су-гышында Ьалак булган ватандашлары-бызга Ьам аларнын гомер буена кайгы-хасрат утында янган ятим балалары-на, тол хатыннарына, газиз аналарына, сейган ярларына, туганнарына, якыннарына Ьам, албатта инде, дошманга каршы сонгы тамчы кайнар каны тамган-чыга кадар батырларча керашеп, яу кы-
«Кырык чишма»не тезекландеруда актив катнашучылардан бер теркем (уртада — Ч. ЗаЬирова).
Сарман районы, Анак авылы, 2004 ел.
65-ЛЕТИЕ ПОБЕДЫ В ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЕ «ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 3/4, 2010
к
I
рында шэИит киткэн сеекле этисенец якты рухына да багышлады.
Элеге «Реквием» «Татар иле» газетасыныц 2003 елгы 15 апрель са-нында басылып чыкты. Аннары ул Ч. ЗаЪированыц 2005 елда Казанда нэшер ителгэн «ШэИитлэр авазы» дигэн китабы аша да укучыларыбызга барып иреште.
Бэлкем, хэзер композиторлары-быздан берэрсе бу «Реквием»гэ кей дэ язар Ьэм ул — Беек Ватан сугы-шы башлануныц 70 еллыгы якынлаш-кан кеннэрдэ — яу кырыннан кайтмый калганнарныц Ьэм тылдагыларныц рухи батырлыгына Ьэм эчке матур-лыгына узенчэлекле гимн булып яцгырар!..
Тынгысыз ж;анлы Ч. ЗаИирова туып-ускэн тебэгенец табигый байлыкларын барлау, бигрэк тэ чишмэлэрен саклау буенча да узеннэн биниЬая зур елеш кертте. Сарман ж;иренец гаж;эеп гузэл табигате Иэйкэллэренец берсе бул-ган атаклы «Кырык чишмэ»не янэдэн тергезудэ дэ башлап йеруче булды ул. Бу елкэдэ аца Татарстан Экология Ьэм табигый ресурслар министрлыгы, НГДУ «Жэлилнефть» хезмэткэрлэре
Ьэм якташ-авылдашлары бик телэп ярдэм иттелэр.
Чэчкэ ханымныц ж;аны Ьэрвакыт, Хэтер учагы кебек, дерлэп-ялкынланып тора. Анак авылында узлэренец эби-бабалары 300 ел буе яшэгэн теп нигезгэ Истэлек ташы да куйдырды ул. Бу елкэдэ аца НГДУ «Жэлилнефть» ж;итэкчесе урынбасары Р. М. Гари-пов, участок начальнигы Р. А. Хари-сов ярдэм кулларын суздылар. Авыл-дашларыннан Р. Вэлиуллин, Н. Их-санов, Р. Абзалова, К. Абдуллина, ирле-хатынлы Фэрхетдиновлар да бик телэп булыштылар.
Бер ук вакытта Ч. ЗаЪирова таныл-ган рэссам — Татарстанныц атказанган сэнгать эшлеклесе Нэждп Нэккаштан нэсел тамырыныц башы булган ЗаЬир бабайныц куп тармаклы шэж;эрэсен дэ бик матур итеп эшлэтеп алды. Килэчэк буыннар ечен искитмэле яхшы бер истэлек булыр ул!
Истэлек дигэннэн, Анак авылын-нан сугышка китеп, кире эйлэнеп кай-та алмаган 45 каЬарманныц якты исемнэрен барлап, Иске Кэшер авы-лындагы мемориаль узэктэ мэрмэр так-таларга яздыруда да зур тырышлык
Анак авылында моннан 300 ел элек борынгы эби-бабайларыбыз яшэгэн теп нигезгэ Истэлек ташы куюда катнашкан якташлар янэшэсендэ. Уцнан сулга Р. Вэлиуллин, Ж. Фэрхетдинов, Ч. ЗаЬирова. Сарман районы, 2010 елныц 20 сентябре.
хэтер уты дерли иэрэктэ
курсэтте Ч. ЗаЬирова. Ана бу елкэдэ Р. МинЬажев, Ж. Фэрхетдинов, эниле-кызлы Мадьяровалар да ихластан бу-лышты. Хэзер исэ Ч. ЗаЬирова узенен уткэн тормыш юлын чагылдырган, партизан дусларына багышланган эдэби-документаль китабын деньяга чыга-рырга эзерлэнэ. Сокланырлык та шул: Чэчкэ ханым Хэтер сагында Ьаман да уяу тора! Аньщ Ижат уты, Хэтер уты-на кушылып, тагын да кечлерэк дерли!
Этисе Миннегали ага, эгэр исэн бул-са, сеекле кызынын чал чэчлэреннэн, тормыш йеген тепкэ жигелеп тартып барган чыдам-таза инбашларыннан наз-лап сыйпап: «Минем гомеремнен матур бер дэвамы булып яшисен, Синен белэн чын кунелдэн горурланам!» — диеп эйтер иде кебек...
Без хэзер Ч. ЗаЬированын истэлек дэфтэрлэре битлэрендэге кайбер сэхифэлэрне укучыларыбыз игътиба-рына тэкъдим итэбез. Аларда — гомере буе эзлэну, юксыну, сагыш утла-рында янучы ханымнын тетрэндергеч уй-кичерешлэре, йерэк утынын кайнар-лыгы, жанынын тынгысызлыгы, заман-дашларыбызга эйтер хак сузлэре!..
М. ЗаЬиров. Белоруссия, Гомель шэЬэре, 1941 ел.
Ч. ЗаИированын «Хэтер ^эрэхэтлэре» дип исемлэнгэн истэлек дэфтэреннэн
[...] Сугышта Ьэлак булган батырлар истэлегенэ куелган Ьэйкэл янында ялгызым ба-сып торам. Хэбэрсез югалган этиемнен каберен озак еллар буе эзлэгэндэге сагыш, хэсрэт гэудэлэнэ бу Ьэйкэлдэ.
Биредэ тирэн тынлык. Колагымда сугышта этилэре улгэн ятим балаларнын жан езгеч эрнуле тавышлары янгырый.
Узем Ьэйкэл янында басып торам, узем тезуче энем Азат (1929-1967) белэн мегаллимэ сенелем Йолдызнын (1931-1975) шулай ук ерак еллар аша этиебез турында сейлэшкэннэрен ишеткэндэй булам. Мэрхэмэтсез язмышнын бэла-казаларына очрап, икегезнен дэ деньядан иртэ китуегез бэгыремне езэ. Ьэйкэл янында мин, яшьли киселгэн гомерлэрегезне кызга-нып, сезне сагынып елыйм. Йерэгемдэге хэтер жэрэхэтлэре, яралары сызлый.
встебезгэ килэ торган бэла-казалардан саклаучы, тормышта ин олы терэк булучы ка-дерле этилэребезне фэкать тешлэребездэ генэ курергэ калды. Якты деньяда кавышу на-сыйп булмады, шуна курэ йерэк сызлануы да гомер буена бездэн аерылмады.
Менэ шундый газаплы авыр уйларыма чумып, Ьэйкэл янында басып торам. Бу Ьэйкэл, ничектер, минем Ьэм минем кебеклэрнен кунеллэрен аз гына булса да юата Ьэм тынычлан-дыра. Хэтер жэрэхэтлэренен сызлавын бераз баса да тешкэн сыман ул. Шуна курэ дэ без аны этилэр истэлеген туплаган жан иясе кебек яратабыз, ана баш иябез. Анын турында ин изге сузлэрне эйтэсе, тарихын бэян итэсе килэ.
Эйе, деньяда менлэгэн Ьэйкэллэр бар. Алар арасында деньякулэм танылганнары да куп. Э шулай да Казаннын 70 нче урта мэктэбе янына куелган Ьэйкэлнен узенэ генэ хас узенчэлеге Ьэм нэфислеге бар. Биш метр ярым биеклектэге бу Ьэйкэлнен узэге почмакла-ры уелып торган мэЬабэт ак шэмдэлне хэтерлэтэ. Ул кешелэрнен мэнгегэ биеклеккэ, матур тормышка омтылуын чагылдыра сыман.
к
65-ЛЕТИЕ ПОБЕДЫ В ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЕ_
«ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 3/4, 2010 ?=ЦЬГ
ЗаЬировлар гаилэсе: (беренче рэттэ, сулдан унга) М. ЗаЬировнын хатыны Бибиминнесорур, кызла-ры Чэчкэ, (икенче рэттэ) кызлары Йолдыз, уллары Азат. Казан, 1966 ел.
Бу Ьэйкэл минем ечен бик тэ газиз! Ан,а гомеремнен дистэлэрчэ еллары салынган. Купьеллык эзлэнулэрем дэ, хэтер ж;эрэхэтлэрем дэ шуна бэйле. Хэер, барысын да уз тэртибе белэн сейлим эле.
...Бу тарих 1941 елны башланды. Этием — елкэн политрук Миннегали Сэгъди улы ЗаЬиров, сугышнын беренче елында ук, Белоруссиянен Гомель елкэсендэ хэбэрсез юга-ла. Мин — аньщ кызы — немец-фашист басып алучыларына каршы керэшергэ дип, этием эзеннэн дошман тылына — партизан отрядына узем телэп киттем.
1941 елда Мэскэу тирэсендэ дошман тылында хэрэкэт иттек. 1942 елда, узем телэп, бер группа белэн, партизан хэрэкэтен активлаштыру ечен, Белоруссиягэ киттем. Этиемнен эзлэре шунда югала иде бит (этием 1941 елнын июль башында Гомель шэЬэреннэн эниемэ акча ждбэргэн булган). Анда без партизан отряды оештырдык. Мин шул отрядта ике елдан артык разведка-диверсия заданиелэрен утэдем. Бер ук вакытта партизан берлэшмэлэренен, бригадаларынын штабларына: «Партизаннар арасында политрук М. С. ЗаЬиров юкмы?» — дип мерэж;эгать иттем. Лэкин унай ж;авап ала алмадым. [...]
Сугыш бетте, этием кайтмады. Мин, сугышнын эчендэ кайнаган кеше буларак, яхшы анладым: этием Ьэлак булган, анын каберен эзлэргэ Ьэм хэрби язмышын ачыкларга кирэк! Ьэм мин, кичекмэстэн, шул изге эшкэ тотындым.
1941-1942 елларда хэбэрсез югалганнарнын язмышларын ачыклау бигрэклэр дэ авыр. Аларнын кубесе чолганышта калып Ьэлак булганнар. Ул чордагы хэрби частьлэрнен ар-хивлары да шунда юкка чыгарылган. Мин исэ чолганыштан чыгып исэн калган ветеран-нарны эзлэдем. Беренче чиратта — Гомель елкэсендэ керэшкэннэрне. Бу эш хатлар алы-шу Ьэм очрашулардан торды. Элбэттэ, архивларга, музейларга Ьэм башка органнарга да мерэж;эгать иттем. Эзлэнулэр нэтиж;эсендэ, этиемнен 66 нчы укчы корпуснын ветлазаре-тына алынганы ачыкланды.
Эле шуннан сон да эзлэнулэр берничэ елга сузылды. Ченки Татарстан республика хэрби комиссариатында да, район хэрби комиссариатларында да ветлазаретлар турында мэгълуматлар сакланмаган. Эзлэнулэремнен ин актыккы елларына гына тукталам.
Мина бу изге эштэ Гомель елкэсенен крайны ейрэну музеенын елкэн фэнни хезмэткэре Н. С. Царьков зур булышлык курсэтте. 1971 елны ул мина узе мерэж;эгать итте. Безнен
хэтер уты дерли иэрэктэ...
партизан отрядынын Ьэлак булган батыр командиры Е. И. Лизюков Гомельдэн икэн. Николай Семенович командирыбыз турында истэлеклэр язуымны утенде. Мин, элбэттэ, язып щибэрдем Ьэм, уз чиратымда, аннан этиемнен язмышын ачыклауда ярдэм итуен утендем. Шуннан башлап безнен арада озак елларга сузылган эшлекле элемтэ урнашты. Ул мина Гомель елкэсендэ сугышта катнашкан ветераннарнын адресларын табуда ныклап бу-лышты. 1974 елда Николай Семенович элек 66 нчы укчы корпуснын штабында оператив булекнен щитэкчесе булып хезмэт иткэн, хэзер исэ Воронежда яшэуче Г. С. Здановичнын адресын щибэрде. Мин ана тиз арада хат яздым. Ж^авап хатында ул минем этием Ьэм ветла-зарет хакында белмэвен язган. Шулай да элеге ветеран 66 нчы корпуснын элемтэ батальоны офицерынын тол хатыны Т. С. Строкинанын адресын (ул Казанда яши икэн) щибэрде.
1973 елда мин сугыш ветераннарынын Казан секциясе рэисе С. Э. ТаЬиров белэн якыннан таныштым. Сэлман Эхмэтович гащэеп яхшы кеше булып чыкты Ьэм минем ечен 66 нчы укчы корпуснын ветераннарын эзли башлады. Эзлэнулэре вакытында ул да Т. С. Строкинага килеп чыккан. Шулай итеп, мин, элеге мехтэрэм ветераннарнын ике яклап булышулары нэтищэсендэ, Т. С. Строкина белэн танышу бэхетенэ ирештем. [.]
Татьяна Семеновна да ярдэмчел кеше булып чыкты, мина исэн калган корпус ветераннарынын адресларын бирде. Мин аларнын Ьэркайсы янында булырга, узлэрен куреп сейлэшергэ карар иттем.
Ни кызганыч, аларнын берсе дэ этиемнен фронтта булуы турында белмилэр иде, корпус ветлазареты турында да ислэренэ тешерэ алмадылар. Кыр почтасынын номерла-ры да туры килми икэн: корпусныкы — 438, этинеке — 244. «Фронтка барып тешкэннэн сон, ветлазаретны башка частька биргэннэрдер», — дигэн уй туды. Лэкин кайсы частька икэнен ничек белергэ?
Инде уцышка ирешэчэгемэ емет итмэстэн, ветврач И. С. Пронинга хат яздым, анын адресын шул ук Т. С. Строкина биргэн иде. Ул аны сугышка кадэр ук белгэн икэн.
Озакламый мин И. С. Прониннан хат алдым. «Сезнен этиегез М. С. ЗаЬировны фронт-та чакта яхшы белэ идем. Ул 154 нче дивизиянен ветлазаретында комиссар булып хезмэт итте, э мин шул дивизиянен ветеринария хезмэте начальнигы идем. М. С. ЗаЬиров яхшы кеше Ьэм эшлекле комиссар иде», — дип язган иде Иван Сергеевич.
НиЬаять, ничэ еллар эзлэгэч, этиемне сугыш чорында яхшы белгэн кеше табылды. Бу исэ мина Ьэм безнен гаилэгэ зур сеенеч китерде. Хатлар алышу дэвам итте. Этиемнен Ьэм ветлазаретнын Неговка авылы янындагы урманчыкта тиндэшсез сугышта Ьэлак бул-ганын И. С. Пронин ишеткэн. Лэкин бу турыда тэфсиллэбрэк сейли алмавын узенен элеге сугышта катнашмавы белэн анлатты. Ул мина дивизиянен медицина хезмэте началь-нигы Булатовны эзлэргэ тэкъдим итте. «Бэлки, ул шул сугышта катнашкан медсанбат командирынын адресын белэдер», — диде Иван Сергеевич.
Эзлэнулэр нэтищэсендэ мин, чыннан да, М. Е. Булатовны эзлэп таптым Ьэм ул мина элекке дивизиянен медсанбат командиры Ф. М. Величконын адресын бирде. Кичекмэстэн, Краснодар краенда яшэуче Ф. М. Величкога хат яздым. Мине монда да уныш кетэ иде. Чыннан да, Федор Матвеевич елкэн политрук М. С. ЗаЬировны яхшы белгэнен Ьэм ветла-зарет белэн медсанбатнын Неговка авылы янында немецларнын куэтле техника белэн ко-ралланган хэрби часте белэн сугышканнарын Ьэм этиемнен дэ шул сугышта Ьэлак бул-ганын язды. Ул беренче хатында ук бу сугышта ветлазаретнын аерым ролен курсэтеп, анын сугышчыларынын батырлыгына югары бэя биреп, тубэндэгелэрне язды: «Ветлаза-рет (анын бетен составы) шоссе юл ечен керэште Ьэм дошманны пулемет уты белэн тук-татты».
1975 елнын щэендэ Львовка И. С. Пронин янына Ьэм Краснодар краенын Выселки станицасында яшэуче Ф. М. Величко янына бардым. Алар мина этием Ьэм ветлазарет турында узлэренен истэлеклэрен сейлэделэр, соныннан шул хакта язып та щибэрделэр. Ф. М. Величко тиндэшсез сугыш турында аеруча тэфсиллэп сурэтлэгэн иде.
Шул ук елны мин Гомель елкэсенен Буда-Кошелово районында урнашкан Неговка авылына юл тоттым. Анда Неговка авылынын элеккеге колхоз рэисе А. Н. Гавриленко Ьэм авылнын башка кешелэре белэн очраштым. Алар барысы да Неговка янындагы урманда 1941 елнын 15 августында каты сугыш булганын Ьэм авыл халкынын яу кырында Ьэлак булган Кызыл Армия солдатларын кумгэнлеклэрен расладылар. ШэЬитлэрнен медальон-нарын А. Н. Гавриленко щыеп алган Ьэм аларны 1943 елда госпиталь начальнигы Бердеба-
«ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 3/4, 2010
65-ЛЕТИЕ ПОБЕДЫ В ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЕ
евка биргэн. [...] Соныннан элеге шэЬитлэрнен жэсэдлэрен 1947 елда Буда-Люшево авы-лындагы туганнар каберлегенэ жыйнап кумгэннэр. [.]
Менэ шулай итеп, этиемнен каберен эзлэп таптым. Бер ел эчендэ мина терле транс -портларда — автобусларда, поездларда Ьэм самолетларда 7 мен чакрымнан артык юл йерергэ туры килде. Мин исэ бу изге сэфэремне хажга баруга тинлэдем. [.]
Сонрак мин лазаретнын бердэнбер исэн калган ветсанитары А. Н. Тихоновны эзлэп таптым Ьэм анын янына барып кайттым. Александр Николаевич та этиемнен Ьэм ветлазаретнын язмышы турында Ф. М. Величко белэн И. С. Пронин сейлэгэннэрне рас-лады.
Бу очрашулар мина этиемнен Ьэм ветлазаретнын язмышларын ачыкларга ярдэм иттелэр. [...]
Этием хезмэт иткэн 175 нче ветлазарет (анын номерын, озак эзлэнулэрдэн сон, 1982 елда гына ачыклый алдым), сугыш башлангач та, Татарстаннын кенбатыш районнарында яшэгэн ветеринария хезмэткэрлэреннэн Казанда тезелеп, 66 нчы укчы корпус ечен оешты-рыла. Бу ветлазарет 1941 елнын 27 июнендэ фронтка жибэрелэ Ьэм ул 29 июньдэ Гомель шэЬэре янындагы урманга килеп урнаша. 21 нче армиянен ветеринария хезмэте начальни-гы С. А. Боровков 175 нче ветлазаретны 63 нче корпус карамагына бирэ, сонрак бу ветла-зарет шул ук корпуснын 154 нче дивизиясенэ кучерелэ.
Ветлазарет 1941 елнын июль башында фронтка килеп житугэ, Жлобин шэЬэреннэн ерак тугел генэ Днепр буендагы урманга урнаштырыла. Июль урталарында 21 нче армия контрЬежумгэ кучэ. Шул армия составында булган 154 нче дивизия Жлобинны немецлар-дан азат итэ. Элеге сугышта безнен якташларыбыз зур батырлык урнэклэре курсэтэлэр. Шу-лар арасыннан Ф. А. Баталовка Советлар Союзы Герое исеме бирелэ. З. Ш. Шэрэфетдинов исэ Сугышчан Кызыл Байрак ордены белэн булэклэнэ. [.]
Ветлазарет биредэ узенен теп бурычын ути башлый. Лазаретнын ветеринария хезмэткэрлэре, сугыш кырына барып, яраланган атларга ярдэм курсэтэлэр, аларны маши-нага теяп, ут эченнэн алып чыгалар Ьэм тимер юл станциясенэ илтеп, тылга озаталар.
Яраланган атлар бигрэк тэ 21 нче армиянен контрЬежуме вакытында куп була. Дивизиялэрдэ ике мен ярымга якын ат исэплэнэ. Ул вакытта артиллериядэге пушкаларны ат жигеп йертэ торган булалар. Бер караганда, барысы да гади генэ бара шикелле. Лэкин сугыш — сугыш инде ул. 11 августта немецлар, естен кечлэр белэн, 21 нче армиянен подразделениелэренэ удар ясаганнар. Бу шартларда И. С. Пронин, дивизия штабы кушуы буенча, ветлазаретны алгы сызыктан 25 км ераклыктагы Неговка авылы янындагы урман-чыкка кучереп куя. Узе, ветлазаретны ут эченнэн коткардым, дип уйлап, тынычланып, штабка кайтып киткэн.
Лэкин дошман 13-15 август кеннэрендэ 21 нче армияне бетенлэй чорнап ала Ьэм ул Неговка авылына кенчыгыштан килеп чыга. 14 августта начальник урынына калган М. С. ЗаЬиров (лазарет начальнигы Б. К. Фабриков 13 августта Гомельгэ киткэн була) Ьэм шул ук урманчыкта урнашкан 183 нче медсанбат командиры Ф. М. Величко дивизиянен штабыннан приказ алалар: «Дошманны, ничек кенэ булса да, тоткарларга!»
Бу приказнын урынлымы Ьэм дересме икэнен эйтуе бик кыен. Ченки бу урманчык-та дивизиянен начар коралланган ярдэмче подразделениелэре генэ була. Ветлазарет хезмэткэрлэре винтовкалар Ьэм гранаталар белэн генэ коралланган; хэер, ветлазаретнын бер станоклы пулеметы була. Медсанбаттагыларнын купчелеге хатын-кыз Ьэм алар бетенлэй коралсыз булалар; ир врачларга — пистолет, рядовойларга исэ гранаталар бирелэ. [... ]
14 августта кич белэн Ф. М. Величко Ьэм М. С. ЗаЬиров дошманны тиешенчэ карты алыр ечен позициялэрне билгелилэр. Бу урманчык аша кенчыгыштан Неговкага бер генэ юл утэ. встэвенэ, урманчыкны сазлык чорнап алган. Шуна курэ дэ безнекелэрнен позициялэре кечле булган дияргэ кала.
15 августта иртэнге якта немецлар урман аша Неговка авылына утэргэ телилэр. Безнекелэр дошман разведкасын тыныч кына уткэреп жибэрэлэр. Теп кечлэр якынлаш-кач, барлык булган кораллардан ут ачалар, ремонтчылар тезэткэн 45 миллиметрлы пушка да ярап куя. Дошман шактый югалтулар белэн чигенэ. Дошман, берничэ мэртэбэ урман аша утэргэ омтылса да, аннан утэ алмый.
Немецлар, бу урманда зур кечлэр урнашкан дип уйлап, сугышка танклар, самолет-лар Ьэм минометлар кертэлэр. Менэ шунда яралы сугышчылар белэн тулы машиналар яна
ХЭТЕР УТЫ Д6РЛИ Й6РЭКТЭ...
башлыйлар. Бу урманчык тэмугка эйлэнэ. Безнец сугышчыларныц саны кимегэннэн-кими.
Сугыш кичкэ генэ бетэ. Бу тицдэшсез бэрелештэ минем этием, аныц белэн фронтка киткэн якташларыбызныц барысы да диярлек Ьэлак булалар.
Ф. М. Величко узенец истэлеклэрендэ этиемнец, авыр яраланган килеш, бу сугыш белэн идарэ иткэнен язды. Бу — хэрбилэр арасында зур батырлык, дип санала. Мин моныц белэн горурланам. Э шулай да кайтсын иде этиебез сугыштан!.. Юк, кайтмады, ерак щирлэрдэ ятып калды шул кадерле-газиз кешебез...
Шушы урманчыкта урнашкан ярдэмче подразделениелэрнец сугышчылары узлэренец гомерлэре бэрабэренэ дошманны бер кенгэ тоткарлаганнар Ьэм шуныц белэн 154 нче дивизиянец теп кечлэренэ чолганыштан чыгарга ярдэм иткэннэр. «Элеге дивизия соцрак "Гвардияче" дигэн мактаулы исем ала. Берлинга кадэр барып щитэ Ьэм Ж^ицу кенен шун-да каршы ала», — дип язды узенец истэлеклэрендэ Ф. М. Величко. [...]
Камалышта барган бу сугыш турында архив мэгълуматлары сакланмаган. Шулай да, озак эзлэнулэр нэтищэсендэ, элеге сугышта Татарстанда туган Ьэм яшэгэн кешелэрдэн А. И. Абмаев, Г. А. Эхмэтов, З. В. Вэлиев, А. Е. Васин, Ш. Г. Гыймадиев, Г. Л. Гордеев, М. С. ЗаЬиров, Г. К. Константинов, Г. Г. Котмаков, К. Г. Морага, К. Г. МэЬдиев, А. К. Николаев, Г. В. Пронин, И. С. Сивелькин, М. И. Сиренев, И. В. Терехин, П. Г. Титов, И. Ф. Фэхертдинов, Х. Ф. Фатыйхов, Г. М. Чувашловлар Ьэлак булганлыгы ачыкланды. Краснодар краеннан ветлазарет башлыгы Б. К. Фабриков, Украинадан дэвалау часте баш-лыгы Элькони да (исеме билгесез) бар алар арасында. Гомумэн, элеге бэрелештэ 175 нче ветлазареттан — иллелэп, Ульяновск елкэсендэ оешкан 183 нче медсанбаттан алтмышлап кеше Ьэлак булган. Мин шактый сугышчыларныц балаларын, якыннарын эзлэп таба алдым.
Менэ шул чакларда Белоруссия щирендэ дошманга каршы изге керэштэ шэЬит киткэн 175 нче ветлазарет сугышчыларына Ьэйкэл салу уе туды. Элбэттэ, Ьэйкэлнец урыны этилэр Ьэлак булган Неговка авылында булырга тиеш! Бу максатка ирешу юлында кургэн кыенлыкларны, кичергэн мэшэкатьлэрне эйтеп-язып бетерерлек тугел. Башланган эшне ахырына кадэр щиткеру ечен куп тырышырга туры килде.
Мецлэгэн мэшэкатьлэрне артта калдырып, Неговка авылында Ьэйкэл салырга киле-шенде. Моныц ечен мин анда ике тапкыр бардым, бик куп очрашулар уткэрдем.
Бу мэсьэлэдэ мица генерал Ф. Г. Булатов, полковник С. Э. ТаЬиров зур булышлык курсэттелэр.
«Красная звезда» газетасында журналист А. П. Хоревныц «Хэбэрсез Ьэлак булганнар» («Без вести павшие») дигэн очеркы (1985 ел, 2 март саны) Неговкада куеласы Ьэйкэл язмы-шын уцай хэл итудэ шулай ук зур роль уйнады.
НиЬаять, Беек Ж^ицунец 40 еллыгын билгелэп уткэн кеннэрдэ авылда Ьэйкэл ачу тан-танасы булды. Мэрмэр пьедестал естендэ бронзадан эшлэнгэн яшь кенэ хатын-кыз басып тора. Башын игэн, кулында чэчэклэр, йезендэ олы кайгы билгелэре. Ьэйкэлнец уц ягына «154 нче дивизиягэ караган 175 нче ветлазаретныц Ьэлак булган сугышчылары хермэтенэ» дип язылган. Бу, мегаен, безнец якташларыбызныц хэрби подразделениесе исеме язылган бердэнбер Ьэйкэлдер эле. Аны республиканыц «Хэтер Китабы»на да кертергэ кирэктер, дип уйлыйм. [... ]
Аннары, 175 нче ветлазаретныц Ьэлак булган сугышчыларына атап, Казанда да Ьэйкэл торгызырга кирэк, дигэн карар кабул иттек. Шушы уцайдан мин янэ баш-аягым белэн мэшэкатьлэр дицгезенэ кереп чумдым.
Аннан соц купме гомерлэр узды, эмма ул чакта щилкэмэ салынган йекнец авырлыгы эле дэ булса узен сиздерэ. Авыр сугыш шартларында какшаган сэламэтлегем кеннэн-кен начарлана, естэвенэ кулымда авыру хэлдэге фронтовик-ирем — Фэиз Фатих улы Садый-ков (1920-1991) белэн олы яшьтэге энием — Бибимицнесорур Муллагали кызы да (19001994) бар бит эле. (Суз уцаенда шунысын да эйтим: аларныц Ьэр икесе дэ минем ышаныч-лы рухи таянычларым Ьэм булышучыларым иде. Шуца да бирешмэдем).
«Минем этием Ьэм аныц сугышчан иптэшлэре, игътибардан мэхрум калып, оныты-лачак бит!» — дигэн уй да Ьич тынгы бирмэде мица. Эйтерсец лэ, шушы Ьэйкэл уземнец Ьэм, минем кебек, этилэрен югалткан башка ятим балаларныц йерэк эрнешен баса тешэр кебек тоела иде.
Ьэйкэлне, 175 нче ветлазарет белэн бергэ, Беек Ватан сугышы фронтларында Ьэлак булган 66 нчы укчы корпус Ьэм 18 нче укчы дивизия сугышчыларына да багышларга бул-дылар.
«ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 3/4, 2010
65-ЛЕТИЕ ПОБЕДЫ В ВЕЛИКОИ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОИНЕ
Мицнегали ЗаИиров Ьэм аныц сугышчан дуслары батырларча Иэлак булган изге урында Иэйкэл ачу тантанасы. Белоруссия, Буда-Кошелово районы, Неговка авылы, 1985 елньщ 9 мае.
66 нчы укчы корпусны минем тэкъди-мем буенча керттелэр. Эш шунда ки, 1975 елдан башлап мин Казан финанс-икътисад институтында элеге берлэшмэнец сугышчан юлын ейрэнуче эзлэну теркемен житэклэдем. Эзлэну теркемен студентлар узлэре оештырды. Шуннан соц алар миннэн узлэренец житэкчесе булуымны утенделэр. 66 нчы укчы корпус — эзлэну эшлэренец объекты буларак, офицерныц тол хатыны Татьяна Семеновна Строкина тэкъдиме буенча алынды. Югарыда эйтелгэнчэ, элеге ханым мица этиемнец сугышчан язмышын ачыклауда да ярдэм курсэткэн иде. [...] Татьяна Семеновнага рэхмэтем чиксез зур булганга, аныц телэсэ нинди гозерен утэргэ эзер идем. Ул исэ иренец каберен эзли иде.
Дистэ елдан артыкка сузылган эзлэнулэребез бик катлаулы Ьэм авыр булды. Беренчедэн, безгэ республика-да 66 нчы укчы корпусныц сугышчан подразделениелэре ветераннарын эзлэп табу насыйп булмады. Баксац, берлэшмэнец сугышчан подразделениелэре (дивизиялэр, полклар) Украинада оештырылган икэн. Ка-занда исэ корпусныц штабы, аерым элемтэ батальоны Ьэм медицина подразделениелэре
Ч. ЗаЬированыц ире фронтовик Фэиз Садыйков. Казан, 1990 ел.
л
I
ХЭТЕР УТЫ ДОРЛИ йе^,. 47
генэ тезелеп, фронтка озатыла. [...] Икенчедэн, чолганышка элэккэч, элеге корпуснын ар-хивлары да юкка чыгарылган. [...]
Шулай булса да, эзлэну теркеменен тир тугеп эшлэве нэтищэсендэ, исэн ветераннарны Ьэм Ьэлак булган сугышчыларнын гаилэ эгъзаларын эзлэп табуга, 66 нчы укчы корпуснын фронт биографиясен булдыруга ирештек. [... ]
66 нчы укчы корпус сугышчылары 1941 елнын июль уртасында 21 нче армия соста-вында Белоруссиянен Гомель елкэсендэ алып барган контрЬещумдэ катнашалар, август аенда шул ук Гомель елкэсендэ оборона тоталар. Алга таба алар Украинанын Чернигов Ьэм Полтава елкэлэрендэ — 1941 елнын 21 августыннан 19 сентябренэ хэтле — коточкыч авыр оборона сугышлары алып баралар. Камалышта калган элеге корпустагылар немец-фашист илбасарларына каршы керэштэ тулысынча диярлек Ьэлак булалар. Казаннан ки-теп Ьэлак булган сугышчыларнын исемнэре: И. Е. Афанасьев, В. А. Беккер, И. К. Гринько, А. П. Зубарева, В. Ф. Иванов, А. Г. Моисейчев, Н. С. Пиказин, П. Г. Смирнов, М. Ф. Стро-кин, М. И. Субботин, В. И. Ухов, И. Ш. Фэйзуллин, И. Г. Шир. [...]
Без ун ел буена элеге берлэшмэнен сугышчан юлын ейрэндек Ьэм бик куп материал тупланды. Бу материалларнын куп елеше, «Эзлэну» группасынын командиры — студентка И. Саркеева ярдэмендэ, 70 нче мэктэпнен «Сугышчан дан» музеена бирелде Ьэм ул музей Ьэйкэл белэн бер кенне ачылды.
Алда искэ алып утелгэн 18 нче укчы дивизия Казанда оештырыла Ьэм сугышнын ба-шында ук Кенбатыш фронтка озатыла. 1941 елда, июльнен беренче яртысында, дивизия сугышчылары Витебск, Смоленск елкэлэрендэ канкойгыч оборона сугышлары алып ба-ралар. Аларнын актив хэрэкэтлэре дошманнын удар теркемнэрен тоткарлап торып, аны зур югалтуларга дучар итэ Ьэм Мэскэу тирэсендэ ныгытмалар кору ечен вакытны артты-ру мемкинлеге тудыра.
Камалышта калган дивизия немец-фашист илбасарлары белэн тиндэшсез керэштэ ту-лысынча диярлек тар-мар ителэ. Ьэлак булган сугышчыларнын кубесе бугенге кенгэ кадэр хэбэрсез югалган булып санала.
Мин 18 нче укчы дивизия буенча эзлэнулэр алып бармадым. Э шулай да тубэндэ уземэ билгеле булган, Татарстаннан фронтка китеп Ьэлак булган сугышчыларнын исемнэрен китерэм: В. Л. Васильев, В. С. Галиев, Б. Х. Кадыйрмэтов, Н. Ф. Катаргин, Г. В. Ларионов, Д. П. Максимцев, В. Л. Нурминский, И. Е. Прокопенко, Ш. Х. Садыйков.
66 нчы укчы корпус, 18 нче укчы дивизия Ьэм 175 нче ветлазаретларнын Ьэлак бул-ган сугышчыларына Ьэйкэлне Казан шэЬэренен Киров районындагы 70 нче мэктэп янын-да торгызырга карар кылынды. Ьэм бу — очраклы тугел иде. Мина берничэ мэртэбэ элеге мэктэп укучылары алдында, 66 нчы укчы корпуснын Ьэлак булган офицеры кызы, шушы мэктэп укытучысы Э. М. Березюк утенече буенча, партизан отрядында уткэргэн сугышчан юлым хакындагы хатирэлэр белэн уртаклашырга туры килгэн иде. Энгелина Михайловна белэн безне анын энисе Т. С. Строкина таныштырды. Ьэйкэл куясы урынны билгелэгэндэ мэктэп директоры И. Н. Староверованын да телэк-ризалыгы исэпкэ алынды. Ул элеге Ьэйкэл тирэсендэ хэрби-патриотик эш щэелдереп щибэру ниятен белдергэн иде.
Югары оешмаларга йери-йери, Ьэйкэл салырга рехсэт алдык. Лэкин эшлэр бик куп иде эле. Мин Горбунов исемендэге авиация берлэшмэсенэ барып, гранит плитэлэрне бар-лап, аларга языласы текстны хэзерлэргэ керештем.
Югарыда эйткэнчэ, алдагы ин зур плитэгэ 175 нче ветлазарет белэн бергэ Казанда тезелгэн 18 нче укчы дивизия Ьэм 66 нчы укчы корпус турында да язарга булдык. Менэ анын эчтэлеге: «1941-1945 елларда Беек Ватан сугышы фронтларында Ьэлак булган 66 нчы укчы корпус, 18 нче укчы дивизия, 175 нче ветлазарет сугышчыларына». Бу язманын рус-ча дэвамы урнаны каплаган плитэлэрдэ Ьэлак булганнарга мэдхия булып янгырый: «Вечная слава», «Благодарность потомков».
Ьэйкэлне тезудэ безнен республикабызнын дистэлэрчэ кешелэре Ьэм оешмалары кат-нашты. Шуна курэ анын алгы плитэсенэ «Татарстан халкыннан» дип тэ язарга иде. Моны тезэтергэ эле сон тугел.
Арткы плитэдэ: «Ьэйкэлнен урнасына Ьэлак булганнарнын кумелгэн щирлэреннэн алынган изге туфрак салынган», — дип язылган. Бу язма астында туганнар каберлеклэре булган шэЬэрлэр Ьэм авыллар исемнэре курсэтелгэн.
Плитэлэрнен сул ягына — урысча, ун ягына татарчалатып Ьэлак булган сугышчы-ларга — безнен этилэргэ багышланган хат-васыятьнамэ тезедем. Озак еллар кунеллэрдэ
«ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 3/4, 2010
65-ЛЕТИЕ ПОБЕДЫ В ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЕ
йерткэн газаплы уйларны, куцел сыкравын, йерэк яраларыныц сызлавын шушы язмага са-лырга тырыштым:
Ватаныбыз хакына курсэткэн батырлыгыгыз, Гузэл килэчэк турындагы якты хыялларыгыз Иэм уйларыгыз, нурлы йезлэрегез безнец куцеллэрдэ мэцгегэ сакланыр.
Без аларны килэчэк буыннарга васыять итеп тапшырырбыз!
Ант итэбез!
Газиз Ватаныбызны Сез яраткан кебек яратырга, Сез саклаган кебек сакларга
Ант итэбез!
Хат-васыятьнамэ естенэ ечпочмаклы солдат хаты конвертларын ясадым. Алар эченэ кыр почтасы номерларын язып куйдым. Эйтерсец лэ, бу конвертлар мэцгелеккэ — безнец Ьэлак булган этилэребез янына очалар. Бу сузлэрне гравер мастерскоенда плитэлэргэ бик матур итеп яздылар.
1984 елныц октябрь аенда барлык гранит плитэлэрне Ьэм Горбунов исемендэге берлэшмэдэ ясатылган зур кулэмле, бишкырлы йолдызны мэктэпкэ китерттем. Бетен кичергэн кыенлыкларны язып та Ьэм сейлэп тэ бетереп булмас. Э шулай да шэфкатьлелек йезеннэн мица ярдэм иткэн Горбунов исемендэге берлэшмэнец хезмэткэрлэре Н. А. Саво-синга, П. В. Карабановка, В. Г. Карповка, Н. Н. Черницынга зур рэхмэтлэремне белдерэм.
Алда яца этап — Ьэйкэлне урнаштыру Ьэм бетон эшлэрен башкару бар иде. Бу этап-та Киров районы житэкчелэре Ьэйкэл урнаштыру ечен бетон эшлэрен башкарырга бишен-че тезу трестын, Мэскэу вертолет заводы филиалын Ьэм икенче тимер-бетон эшлэнмэлэр комбинатын эшкэ тарттылар.
70 нче урта мэктэп каршында каЬарман якташларыбызга торгызылган Ьэйкэл янында.
Казан, 1990 елныц 9 мае.
к
I
хэтер уты дерли йэрэктэ...
Тезелеш вакытында проектны узгэрту тэкъдимнэре дэ булмады тугел. Эшне башкару-чылар эле бетоннан коелган бишкырлы йолдызны пластмасска алыштырырга, эле Ьэйкэл колоннасын тутыкмый торган корычтан ясарга кирэк дип, терледэн-терле тэкъдимнэрен эйтеп кенэ торалар иде. Проектны узгэртусез саклап калыр ечен, куп кеч куярга туры кил-де. Бу щэЬэттэн безгэ архитекторлар И. Д. Галанин Ьэм С. С. Айдаров эшлекле ярдэм курсэттелэр. Ьэйкэлне урнаштыру эшлэрендэ, сугышта Ьэлак булган этисен хермэт итеп, 175 нче ветлазарет ветфельдшеры улы Р. Ш. Гыймадиев керткэн лаеклы елеш турында да эйтмичэ китеп булмый.
НиЬаять, тезуче оешмалар 1985 елныц март-апрель айларында Ьэйкэл урнаштыру ечен кирэк булган бетон эшлэрен тегэллэде. [...]
Ьэйкэл ачу тантанасы 1985 елныц 8 май кенендэ булды. Онытылмас, тетрэндергеч кен иде бу! Элеге тантанада мин Хэтер йоласын уткэрдем. Ьэлак булган сугышчыларныц исемнэрен эйтеп, Ьэйкэл янына аларныц балаларын Ьэм хатыннарын чакырдым. Ьэлак булганнарныц кумелгэн урыннарыннан алып кайтылган уч-уч туфрак Ьэйкэлнец урнасына салынды. Мылтыклардан залп биру дэ, изге мизгеллэр буларак, куцеллэрдэ калды. Безнец кузлэрдэ яшь иде. Бу — безнец ечен Олы Хэтер Кене булды!..
Менэ шушы вакыттан Ьэйкэлнец щирдэге тормышы башланды. Аныц тирэсендэ Жицу бэйрэме хермэтенэ тантаналы митинглар уткэрэ башладылар.
18 нче укчы дивизиянец полк командиры кызы С. Д. Дубограева башлап йеруе нэтищэсендэ, 18 нче укчы дивизия Ьэм 175 нче ветлазаретныц Ьэлак булган сугышчыларыныц балалары Ьэм оныклары 1990 елныц 6 маенда шушы Ьэйкэл янына щыелып, Хэтер кенен уткэрдек. Безне ил ечен гомерлэрен биргэн этилэр хэсроте, без кичергэн авыр еллар, ятимнэр язмышы берлэштерде. Иерэклэрдэге хэтер щэрэхэтлэре телэктэшлэр итте безне.
Безнец янга данлыклы Г. Камал исемендэге Татар дэулэт академия театрыныц таныл-ган артистлары килде. Алар атаклы драматург Туфан Мицнуллинныц Муса Жэлил Ьэм аныц кероштэшлэре язмышын чагылдырган «Моцлы бер щыр» спектакленнэн «Сибелэ чэчэк» щырын башкардылар. Ирлэр хоры башкаруындагы бу щыр этилэребезнец якты ру-хына хермэт булып яцгырады! Ул безнец куцеллэрне беразга тынычландырды шикелле. Без элеге артистларга ихластан рэхмэтлебез!..
Сугыш башланган кенне — ягъни 22 июньдэ — бу Ьэйкэл янына тагын щыелдык, чэчэклэр куйдык, этилэрне, сугышта Ьэлак булганнарны искэ алдык. Без, ятимнэр, Ьэр елны бу йоланы кабатларга кирэк, дигэн уйга килдек. [... ]
Югарыда тасвирланган матур Ьэйкэл безнец этилэребез, бабаларыбыз Ьэм якыннары-быз хермэтенэ куелган Ьэм аныц урнасына туганнар каберлеклэреннэн алып кайтылган щир салынган. Сез дэ бу Ьэйкэлне якыннарыгызныц туганнар каберенэ тиц итеп, аныц янына елына бер генэ мэртэбэ булса да килегез. Аца башыгызны иегез, чэчэклэр куегыз. Бэлки, бу йоланы утэу сезнец йерэк щэрэхэтлэрегезгэ дэва булыр, куцел сызлануларыгыз-ны киметер. Бу Ьэйкэлгэ юлны онытмагыз! Ул бит безгэ деньяда иц кадерле Ьэйкэл, аныц турында оныкларыгызга, оныкларыгызныц балаларына сейлэгез. Алар да бу Ьэйкэлне онытмасыннар! Бу — минем сезгэ васыятем!
Килэчэк буын кешелэре, сезгэ дэшэм мин: сугышта Ьэлак булган безнец этилэрне онытмагыз! Аларныц изге исемнэрен Ьэрвакыт хермэт белэн искэ алыгыз! Мин Хэтер чацнарына сугам! Безнец Ьэлак булган этилэрне онытмагыз!..
Статья Ш. Мустафина посвящена боевому прошлому и мирной жизни разведчицы и партизанки Ч. Загировой. В публикации представлены воспоминания Ч. Загировой о своем отце — старшем политруке М. Загирове и других наших земляках, храбро сражавшихся и погибших в боях за Родину.
Ч. ЗаЬированыц шэхси архивы.
Фотолар — Ч. ЗаЬированыц шэхси архивыннан.
Шакинур Мостафин,
язучы-публицист
РЕЗЮМЕ
«ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 3/4, 2010
65-ЛЕТИЕ ПОБЕДЫ В ВЕЛИКОИ ОТЕЧЕСТВЕННОИ ВОИНЕ
