CC BY
4%ирсеп
цткэн
гомер
Халкыбызда бик матур, тирэн мэгънэле эйтем бар: исэннэрнец — кадерен, улгэннэрнец каберен бел. Лэкин миллэт буларак, без моца бик тугры була алмадык шикелле. Яз-мышыбыз дучар булган тоталитар ре-жимны моныц теп сэбэплэреннэн берсе дияргэ була.
Патша хакимлегенэ каршы керэш-кэ Ьэм милли-мэдэни хэрэкэткэ ифрат зур елеш кертеп, халкыбызньщ матур килэчэге ечен терле фидакарьлеклэр кылган Ьэм чит иллэргэ китеп, узлэре белгэн туры юлдан читкэ тайпылмаган беек шэхеслэребезнец исемнэрен озак еллар телгэ алу мемкин булмады. Хэт-та ^инаять саналды. Болар арасында Йосыф Акчура, Садри Максуди-Арсал, Рэшит Рэхмэти Арат, Экъдэс Нигъмэт Курат, Хэмит Зебэер Кошай, Зэки Вэ-лиди Тоган, Габделкадыйр Инан, Закир Кадыйри Уган, Габдулла Баттал Тай-мас, Гаяз Исхакый кебек сэяси эшлек-лелэр, галимнэр, язучылар бар. Алар-ныц исемнэре Ьэм хезмэтлэре туган иллэренэ соцлап, узлэре бу деньядан мэцгегэ аерылгач кына кайтты.
Деньякулэм танылган тюрколог профессор Эхмэт Тимер, корыч дивар-лар ^имерелеп ун елдан артык гомер узганнан соц гына денья куйса да, ту-ган якларын кайтып курэ алмады, аныц турында фильмнар тешерелмэде. 1990 нчы елларныц ахырында «Мэцгэрлэр» фондыныц матди булышлыгы белэн Татарстан телевидениесе ечен галиме-безнец тормышы турында документаль фильм тешерергэ эзерлэнгэн булсам да, иц элек Эхмэт аганыц Й. Акчура белэн бэйле китабын тегэллэуне кету, соцын-нан фондныц ^итэкчесе С. Имренец денья куюы проектныц ярты юлда тук-тап калуына сэбэп булды. Якташыбыз-
ныц вафатына дурт ел тулган кеннэрдэ, аны хермэт белэн искэ алып, элеге про-ектныц сценариен шушы язмада теркэп
калдырырга булдым.
* * *
Эхмэт Тимер элеккеге Бегелмэ ея-зенец Элмэт авылында Зэйнэп Ьэм Рэшит Яруллиннарныц икенче балалары булып деньяга килэ. Теркиядэге чы-ганакларда Ьэм уз паспортында 1912 елныц 14 ноябрендэ туган дип языл-са да, Сарман районында яшэп и^ат итуче язучы-галим Д. Гарифуллинныц эзлэнулэре нэти^эсендэ ул чордагы Элмэт авылы мулласыныц уз кулла-ры белэн теркэгэн документта Эхмэт Тимернец 1910 елныц 14 феврален-дэ (яцача 27 февралендэ) деньяга аваз салганлыгы мэгълум. Курэсец, булачак галим, Совет шпионнарыныц эзэрлек-лэулэреннэн шиклэнеп, узе турындагы тегэл билгелэрне яшерергэ тырышкан.
Кечкенэ Эхмэткэ яшьли мэгърифэт-кэ омтылучанлык, мегаен, эти-энисен-нэн кучкэндер. Ченки Рэшит абзый да, Зэйнэп ханым да ул заманныц шактый укымышлы кешелэреннэн саналганнар. Ул укырга-язарга этисеннэн ейрэнэ. Гарэп Ьэм фарсы теллэрен белгэн Рэшит абзыйны 1921 елда Бегелмэдэге рус мэктэбенэ укытырга чакыралар. Этисе кечкенэ Эхмэтне дэ узе белэн ала. Эхмэткэ укуны яцадан беренче сыйныфтан башларга туры килэ. Бу турыда ул узе: «Беренче сыйныфны чиркэу бинасындагы бер мэктэптэ бе-тердем. Инкыйлаптан соц бу мэктэп гади бер урыс мэктэбенэ эверелде. Монда мин, татар баласы булганга, куп интегулэр Ьэм кимсетулэр кичердем. Сыйныфта татарлардан мин берузем генэ идем. Беренче сыйныфны зур ты-
СВИДЕТЕЛЬСТВА. МЕМУАРЫ
рышлык курсетеп тэмамлагач, икенче Ьем еченче сыйныфларда яца ачылган урыс мэктэбендэ укыдым. Мин бик ты-рышып укыдым, русчаны да яхшы ук ейрэндем», — дип ацлата журналист Сэгыйть Хэйригэ биргэн интервьюсын-да. Шул ук вакытта ул туганы, халык укытучысы Ь. Атласи ярдэмендэ бик тырышып алман телен ейрэнэ.
Бегелмэдэ белем алу еллары озак-ка сузылмый. Режимныц мэрхэмэтсез филлере аларныц да тыныч тормышын ^имереп ата. Решит абзыйныц революция елларында милли херекетке катнашкан бер мулла булуын искертеп Эхметне укый торган мектебеннен ку-алар. Шулай итеп, булачак галим Совет иленде белем алу ирегеннен бетенлейге мехрум ителе.
Туган илдэн гомерлеккэ аерылу
1929 елда Эхметне текъдире туган туфрагын ташлап, Теркияге качарга ду-чар ите. Башта юлга биш кеше чыгарга карар кылына. Лекин Батумга ^иткен-де аларныц ечесен тотып алалар. Эхмет узенец юлдашы — Карабаш авылы имамы Шакир хезретнец улы Габделехет Биккол белен, ике атнага соцрак кузга-лып, чик буен утеп Теркия ягына чы-гуга иреше. Аныц ети-енисе Ьем бетен туганнары Татарстанда кала. Лекин Сталин заманында барган эзерлеклеулер, халкыбызныц иц зыялы кешелерен
нахакка гаеплэп _
юк итулэр Эхмэт-нец етисе — Решит хезретне де чит-летеп утми. Аны куренекле мегъ-рифетче, тарихчы-галим Ь. Атласи
Исэнме, Теркия
Чик буен уткеч те, качкын егетлер Эхмет белен Габделехетне терек хер-билере тотып ала. вч ай тоткарланган-нан соц алар укырга телеклерен белде-реп, Теркия мегариф министрлыгына гариза язалар. Теркиянец деулет парламенты егъзасы Й. Акчурадан ярдем алгач кына аларны кез кене Трабзон укытучылар интернат-мектебене ур-наштыралар. Бу деулет мектебе бул-ганы ечен акча туленелми торган уку йорты була. Лекин ул 1934 елда ябыла Ьем Истанбул Хейдерпаша мегаллим мектебе белен берлешеп лицей булып оеша. Якташыбыз 1935 елда лицейны уцышлы темамлый. Лекин кулына би-релечек аттестатныц мегаллим мекте-бенекеме яки лицейныкымы икенлеге тегаенленмегенге Э. Тимер югары уку йортына мере^егать ите алмый тора. Некъ шул кеннерде газеталарда, Теркия мегариф министрлыгыныц Энкарада Тел, тарих Ьем география факультеты ачылуын, анда имтихан белен 40 кеше алыначагын белдерген игъланнар ба-сыла. Эхмет Тимер шунда мере^егать ите. Теркия меденият министрлыгыныц музейлар буенча медире, куренекле галим, тумышы белен Зей районы Чыбык-лы авылыннан булган миллеттешебез Хемит Зебеер Кошай белен танышуы да шул кеннерге туры киле.
1935 елныц 12 ноябренде матбугат-та имтихан нети^елере басылып чыга.
^итекчелегендеге «Идел-Урал» оеш-масы белен бейле-неште булуда га-еплеп кулга алалар Ьем 1938 елныц 15 февраленде 9 ип-теше белен берге атып утерелер. Бу фа^игане Эхмет бик авыр кичере Ьем ул аныц гомере буена тезелмес ярасы булып кала.
Хейдарпаша лицееныц теп бинасы. Истанбул, 2006 ел.
ЖИРСЕП УТКЭН ГОМЕР
Якташыбызныц исеме ялгышлык белэн Эхмэт урынына Мэхмэт дип язылган була. Эле ул чакта Теркия ватандашы булырга елгермэгэнлектэн узенец фа-милиясен Тимур дип йери. Берничэ ай-дан соц терек ватандашлыгы алып, туу турындагы таныклыгына Тимер дип яз-дыра, Ьэм ул бетен татар-терек денья-сына Эхмэт Тимер булып таныла.
Яца ачылган Тел, тарих Ьэм география факультетында укыту ечен терек галимнэреннэн башка, чит иллэрдэн, кубрэк Алманиядэн фэн белгечлэре чакырылган була. Аларныц байтагын якыннан танучы Хэмит Зебэер Ко-шайныц Эхмэт Тимергэ укытучылары белэн якынлашуында шактый ярдэме тия. Чит илдэн килгэн галимнэр ара-сында иц беренче танышкан кешесе, Хэмит Зебэер Кошайныц Будапештта укыгандагы сыйныфташы, профессор Л. Рашшоний була. Э. Тимер аца ал-манча лекциялэрен терекчэгэ тэрж;емэ итудэ зур булышлык курсэтэ: «Бу яр-дэм ечен акча мэсьэлэсе кузгатылмаган булса да, кесэмэ мул итеп чэйлек куяр-га онытмый иде», — дип искэ ала аныц турында язмабыз герое. Л. Рашшоний белэн Э. Тимернец укытучы-укучы менэсэбэтлэре соцыннан ярты гасырга сузылган шэхси Ьэм гаилэ дуслыгына эверелэ.
Узенэ белем бируче чит ил мегал-лимнэре арасында Эхмэт Тимернец тормышында эЬэмиятле урын билэгэн кешелэрнец берсе — Алманиянец Лейпциг университеты профессоры Бенно Ландсбергер. Терекчэ белмэгэн укы-тучысына миллэттэшебез бик яхшы итеп терек телен ейрэтэ. Соцыннан бу мегаллиме аца Алманиядэ белем алу дэверендэ зур булышлык курсэтэ.
Русча, алманча, гарэпчэ, урта дэрэж;эдэ инглиз Ьэм француз теллэрен белгэн Эхмэт Тимерне, фэннэр белге-че, галим буларак кына таныту — аныц шэхесен тулы ачу ечен ж;итеп бетмэс-тер. Мехтэрэм миллэттэшебезнец оста итеп боз естендэ фигуралы шуучы, тапкыр шахматчы, талантлы скрипка-чы икэнлеге куплэргэ мэгълум тугел. Хэтта аныц узе язган кейлэре булуын да аз даирэдэ генэ белэлэр. Профессор-лар Рашшоний Ьэм Ландсбергер белэн уртак тел табуыныц сере — музыкага мэхэббэт, дисэк ялгыш булмас, мегаен.
СВИДЕТЕЛЬСТВА. МЕМУАРЫ
«60 ел Алманиядэ»
Эхмэт Тимернец Алманиягэ берен-че мэртэбэ сэяхэт хыяллары миллэттэ-шебез, терки деньяда санап бетергесез гыйльми хезмэтлэре белэн танылган галим, профессор Рэшит Рэхмэти Арат-ныц булышлыгы белэн чынга аша. Алманиягэ дурт айга дип киткэн якта-шыбыз Теркиягэ ж;иде елдан соц гына кайта. Ул анда Берлин университетын-да белем ала. Шул ук уку йортыныц чит теллэр югары мэктэбендэ жиде ел татар теле дэреслэре бирэ. Фэн юлына беренче адымнарын атлый. Э. Тимер 1941 елныц 17 июнендэ аспирантура тэ-мамлый, тик имтиханнарын тапшырып бетеруенэ карамастан, диплом яклау тантанасы ечен мерэж;эгатен кичекте-реп килэ. Моца Алмания белэн Совет-
Э. Тимер. Энкара, 1963 ел.
лар Берлеге арасында сугыш башлану Ьэм милли мэсьэлэлэр белэн тыгыз шегыльлэнуе сэбэп була.
Сугыш башланып берничэ ай узу-га Алман дэулэте рус булмаган миллэт эсирлэре арасында тикшерену эшлэре алып бару ечен комиссия тези. Анда-гы хезмэткэ татарча Ьэм русча белуче кирэк була. Эхмэт Тимернец бу узен-чэлеген белгэн алманнар аны эшкэ ча-
кыралар. Уз халкы белен турыдан-туры аралашу мемкинлеге булачагын исепке алып, ул алманнарныц текъдимен кабул ите. Теркестанлы есирлер ечен узбек Вели Каюмхан, Теньяк Кавказлылар ечен Алимхан Кантемир, азербей^ан-нар ечен Мехмет бей, татар, башкорт, чуаш Ьем фин халыклары ечен Эхмет Тимер билгелене. Бу эш башта есирлер белен танышып, сейлешуден гыйбарет була, тора-бара алар арасыннан уцайлы дип табылганнарны сайлап «Теркес-тан» «Кавказ», «Татар-башкорт» кебек исемнер астында легионнар корыла. Бу гаскери берлешмелерне алманнар Со-ветлар Берлегене каршы сугышка езер-лилер.
Э. Тимер 1941 елныц август аеннан башлап ноябрене кадер 15 концлагерь-га барып, рус булмаган есирлер белен аралаша, Идел-Урал тебегеннен чыккан татар-башкортларныц исемлеклерен тези. Анда аларныц номерлары, исем-фамилиялере белен берге туган елла-ры да курсетеле. Элеге мегълуматлар сугыш башлану белен оештырылган Альфред Розенбург ^итекчелегендеге Кенчыгыш министрлыгына тапшыры-ла. Бу эш белен озак мавыкмый, кен-лек сеясетне ташлап фен белен ныклап шегыльленуен девам ите. Комиссияде-ге вазифасын миллеттеше Габдрахман Шефи Алмаска йекли.
1943 елныц 22 июленде ул фен док-торы исемен ала. Шул ук елныц 15 ок-тябренде поезд белен Истанбулга юлга чыга. Теркия аны херби хезметке кет-кен була.
Э. Тимер тормышында Алман иле-нец аерым бер урыны бар. Авыр, катлау-лы, лекин шул ук вакытта гаять кызык-лы гыйлем деньясына аяк басуы, фен елкесенде сикелтеле юлларны узып, баскычтан-баскычка кутерелеп, Анне-марие вон Габаин, Эрих Ьейнич, Ричард Ьартман, Ганс Уберсбергер кебек куре-некле галимнер арасына керуе белен аца бу мемлекет туган иле кебек изге, кадерле. Шуца куре ул Алмания белен арасын, эшлекле курешулерен езмеске тырышкан.
Галим икенче мертебе Алманияге тугыз елдан соц киле. 1952 елда Ьам-бург университеты Якын кенчыгыш та-рихы Ьем меденияте семинары ^итек-чесе, профессор Б. Шпулер аны терек теле дересе буенча лектор итеп чакыра.
»
Алманиядеге берер университетныц доцентлык имтиханнарына керерге уйлап йерген галимебез бу текъдимне сеенеп кабул ите. 1953 елныц 1 авгус-тында доцентлык баскычына кутереле. Аннан соц «Татар едебияты тарихы» Ьем «Монголча текстлар» диген дерес-лер бире башлый. Болар белен гене чикленмиче, фенни эшченлеген бик актив девам ите. Ул беек тюрколог В. Радловныц тормышы Ьем эшченлеге турында тикшеренулер алып бара. Бу фенни есере 1955 елда Алманияде, 1991 елда Теркияде басылып чыга.
Э. Тимер 1954 елда яцадан Теркияге ейленеп кайта.
Ул Алманияге еченче тапкыр 1975 елныц октябрь аенда ките. Бу юлы аны Мюнхен шеЬерене, «Азатлык» радиосына эшке чакыралар. Миллеттешебез «Эсир миллетлерне большевизмнан коткару узеге», «Советлар Берлеген ей-рену институты», «Хер Аурупа» радио-сы кебек Америка карамагындагы елеге радионыц «Татар-башкорт» редакция-сенде бер ел консультант булып эшли.
Э. Тимерне терки деньяга хезмет иткен галим дип кене ейту, дереслек-ке бик ук туры килеп бетми кебек. Ул, терки халыкларныц тарихын белмеген Ьем терки денья буенча ^итерлек мегълуматы булмаган алманнарга, без-не, теркилекне ацлаткан кеше, шулай ук алман миллетенец асыл тарихыннан хеберсез теркилерге алар турында киц Ьем дерес мегълумат бирген остаз да. Аныц турында фенге, гыйлем эстеуге гене тугел, халыклар дуслыгына да чик-сез еЬемият бирген кеше дип ейтесе киле. Ченки гасырга якын гомеренец Ьер мизгеле эзленулер Ьем ачышлар, и^ат белен, халыклар Ьем галимнер дуслыгы белен бейленген. Шул дуслык нети^есенде 1981 елда Берлин универ-ситетында берге укыган сыйныфташы, профессор Щуанс Бензинг Э. Тимерне 2 елга Маинц университетында кунак профессор буларак, тюркологияге бейле лекция укырга чакыра. Дереслер биру белен берге ул елеге дустыныц шекер-те Клаус Шёнигка татарлар белен бейле кандидатлык диссертациясен езерлерге ярдем ите.
Э. Тимерге «Советлар Берлеген ей-рену» институты егъзасы буларак ул оешманыц Алманияде уздырыла торган утырышларына еш катнашырга туры
_ЖИРСЕП УТКЭН ГОМЕР ^^
килэ. Лэкин институт 20 ел хезмэт курсэткэннэн сон, 1972 елда ябы-ла. Институтнын теркестанлы Ьэм Идел-Ураллы галимнэре инициа-тивасы нэти^эсендэ 1958 елларда терки ^емЬуриятлэр белэн бэй-ле «Идел-Урал» Ьэм «Теркестан» дип исемлэнгэн коллектив эсэрлэр ^ыентыгы эзерлэнэ башлый. Институт эгъзасы булмаган кайбер миллэттэшлэребез дэ «Идел-Урал» китабы ечен мэкалэлэр язып тап-шыралар. Язмаларны эувэл терек-чэ Ьэм инглизчэ, соныннан алман белэн рус теллэренэ тэр^емэ итэр-гэ уйлыйлар. 1965 елда профессор Экъдэс Нигъмэт Курат бу эшне уз естенэ алып, инглизчэсен эзерлэр-гэ керешэ. Тик эгъзалар арасына совет шпионы утеп кергэн дигэн шик туа. Болай да эшлэре бик ук яхшы бармаган институтка ябылу куркынычы яный башлый. Экъдэс Нигъмэт Курат «Идел-Урал» кита-бына керергэ тиешле бетен язма-ларны, чит-ят кеше кулына элэкмэсен яше тулгач, лаеклы ялга чыга. Лэкин дип, узенэ ала. Аньщ улеменнэн сон гыйльми Ьэм и^ади эшчэнлек алып улы Юлунг Текин Курат язмаларнын баруын туктатмый, узенен бетен тор-кайберлэрен Э. Тимергэ тапшыра. мышын еч китап итеп бастырып чыга-
ра. Беренчесендэ — «Уз калэменнэн Язлардан — кезлэргэ, кезлэрдэн тормышы Ьэм эсэрлэре» (Энкара, 1993. — мэцгелеккэ - 117 б.) — Татарстандагы тормышы
Э. Тимер Теркиядэ беренче булып анлатылган булса, «60 ел Алманиядэ Энкарада Терек мэдэниятен ейрэну (1936-1996)» (Энкара, 1998. - 426 б.) институтын оештыра, 1961-1975 еллар дип аталган икенче китабында Алма-арасында анын житэкчесе була. Сонын- ниядэ укыган Ьэм эшлэгэн елларын, нан мондый институтлар Истанбул, Из- еченче китапта «Ватаным» дип, Терки-мир кебек эре шэЬэрлэрдэге югары уку ядэ яшэгэн гомерен тасвир итэ. Инде 90 йортларында да барлыкка килэ. Э. Ти- яшендэ булуына карамастан, Й. Акчура мернен матбугатта 250 дэн артык фэн- турындагы китабы естендэ эшлэде. ни хезмэте басылган. Алар арасында, Эхмэт Тимер Татарстанга кайтыр терле журналларда чыккан мэкалэлэр, ечен берничэ тапкыр омтылып караса зур-зур монографиялэр, аерым ки- да, батырчылык итэ алмыйча, 2003 ел-таплар бар. Ул куп иллэрнен гыйльми нын апрель аенда гур иясе булды. Анын оешмаларында эгъза булып тора, халык- кызы Зэйнэп-БаЬшаиш 1993 елда этисе-ара симпозиумнар оештыра. 1962 елда нен туган якларын беренче тапкыр кай-профессор дэрэ^эсе ала. 1980 елда 70 тып курде.
Фотолар авторнын шэхси архивыннан.
Рушания Алтай,
журналист (Истанбул, Теркия)
РЕЗЮМЕ
Статья Р. Алтай посвящена жизни и деятельности татарского ученого, тюрколога-монголоведа Ахмета Тимера (1912-2003), в 1929 г. эмигрировавшего в Турцию. На родину его имя и труды вернулись только после смерти.
Э. Тимер гаилэсе Ьэм туганнары белэн. Энкара, 1992 ел.
СВИДЕТЕЛЬСТВА. МЕМУАРЫ
