CC BY
4Боек ВаТан сугышыныи, беренче какарманы
Беек Ватан сугышы девере мил-лионлаган кешенен язмышын бо-тарлап ташлаган, гомерен езген фаж;игале еллар, кеннер. Сугыш барган Ьер кенде, Ьер сегатьте дисте меннерче кеше юкка чыккан. Менгелекке кучкен. Шуларнын бик азларыньщ гына исе-ме хезер безнен кунеллерде сакла-на. Без аларны онытмаска тырышабыз. Дересреге, яу кырында алар кылган батырлыкларны узебезге урнек итеп кунеллерде саклыйбыз.
Шундый урнек шехеслер исемле-генде якташыбыз Федор Баталов та бар. Ул Казаннын Иске Татар бистесенде 1900 елда туган. Хезмет юлын сеудегер Крестовниковларнын сабын заводын-да башлап ж;иберген. Гражданнар су-гышында катнашып, Сембер, Самара, Царицын шеЬерлерен аклардан азат итешкен. 1929 елда Казанда махсус ко-мандирлар мектебен темамлаганнан сон Урта Азия тарафларында кече командир вазыйфаларын ути. вметле командир буларак аны 1939 елда Мескеудеге Югары «Выстрел» курсларына укырга ж;иберелер. Эйтерге кирек, Беек Ватан сугышында полк, дивизия, армиялер белен командалык иткен купчелек ко-мандирлар шушы курсларда херби осталык серлерен узлештергеннер. Су-гыш алды елларында ул курсларда дан-лыклы генералларыбыздан Зеки Кот-лин, Фатих Булатов Ьем Гани Сафиул-лин да укыганнар.
«Выстрел» курсын темамлагач Ф. Баталов батальон командиры итеп билгелене. Ул елларда тулы комплект-лы укчы батальон биш-алты йезлеп
Ф. А. Баталов. Правда. - 1941. - № 220
сугышчыны берлештере. 1939 елнын кезенде Финляндияге каршы сугыш башлана. Капитан Баталов хезмет иткен дивизия де бу сугышта катнаша. Анын батальоны сугышнын алгы сызыгында була. Совет-фин сугышындагы херби осталыгы Ьем батырлыгы ечен капитан Федор Баталов 1940 елда Кызыл Байрак ордены белен булеклене1.
Финнар белен сугыш темамлангач, 1940 елнын ж;ей башында, аларнын 154 нче укчы дивизиясе Ульяновск шеЬере янешесендеге лагерена кайтып
к
I
урнаша. Бер ел узмастан Беек Ватан су-гышы башлана.
1941 елньщ июнь ахырларында 154 нче дивизия сугышчылары ашы-гыч рэвештэ Днепр елгасы буйла-рына китереп ^иткерелэ. Дивизиягэ Белоруссиянец Бобруйск, Рогачев, Жлобин шэЬэрлэре тарафыннан Ье^ум итеп килуче дошман кечлэрен елганыц кенчыгыш ярына уткэрмэу бурычы ку-ела. Сугышчылар ашыгыч рэвештэ окоплар казырга, блиндажлар тезергэ керешэлэр. Немецларныц 24 нче ме-ханикалаштырган корпусы Ьэм танк дивизиялэре бу вакытта инде Днепрныц кенбатыш ярына килеп терэлгэн була. Аеруча каты сугышлар Днепр елгасы буенда, Белоруссиянец Орша, Могилев, Гомель шэЬэрлэре юнэлешендэ бара. Дошман кечлэре Днепрны кичеп чык-кан очракта Смоленск шэЬэренец язмы-шы да кыл естендэ калачагы мэгълум. Э аннан инде Мэскэугэ дэ ерак тугел.
Сугыш башлануныц беренче атна-сында ук Кенбатыш фронт штабы Мин-скидан Могилевка кучерелэ. Бобруйск шэЬэрен дошман 28 июньдэ яулап ала.
Могилев шэЬэре тирэсендэ безнец 61 нче укчы корпус сугышчыла-ры, э алардан кеньяктарак, Днепрныц кенбатыш ярындагы Быхов белэн Жлобин шэЬэрлэренэ каршы ярда 63 нче корпус сугышчылары оборона тота. (Бер корпус еч дивизияне берлэштерэ.) Июль аеныц беренче кеннэрендэ Кенбатыш фронт штабы ашыгыч рэвештэ Могилевтан Смоленскига кучерелэ. (Сугыш башлануга ун кен дигэндэ еченче урынга кучу!) Дошман Могилев каласын ике яклап урап утеп, Смоленскига таба ташлана.
Сугышныц беренче елында фашист-лар безнец гаскэрлэрнец эзлексез оборона сызыгын булдыра алмавыннан, кайбер командирларныц йомшаклы-гыннан Ьэм куркаклыгыннан бик оста файдаланган. Дошман, осталык Ьэм танклар куэтен кулланып, аз кеч белэн ^ицугэ ирешэ.
Э безнец танклар, самолетлар су-гышныц беренче кеннэрендэ ук куплэп юк ителгэн...
Нэти^эдэ йез мецлэгэн сугышчыла-рыбыз Ьэлак булган яисэ эсир ителгэн.
Днепр буендагы оборона сызыгыныц нык булмавы тиздэн Смоленск шэЬэре тирэсендэ кабатланган мэхшэргэ китергэн. Кайбер галимнэр анда безнец юкка чыккан дивизиялэр санын чик бу-еннан башлап чигенэ-чигенэ сугышып юкка чыккан дивизиялэр саннарына тиц дип белдерэлэр. Э инде ил кулэмендэ 1941 елныц ^эйге айларында яу кы-рында булган дивизиялэрдэн егерме си-гезе юк ителэ, ^итмешлэбендэ сугышчылар Ьэм хэрби техника, корал саны яртылаш кими, дип эйтелэ2. Элбэттэ, кулына корал тоткан еч сугышчыныц кимендэ икесе яу кырында батырлар-ча сугышып Ьэлак булган яисэ бик авыр хэлдэ эсир ителгэн. Бу зур югал-туларда гади сугышчы белэн урта буын командирларныц гаебе юк.
Якташыбыз Федор Баталовтан бе-разга аерылып, сугыш барышын тас-вирлавыбыз — аныц фа^игале язмы-шына бэйле килэчэк шартларны куз алдына китеру максатыннан чыгып утэлде. Батальон командиры Федор Ба-таловка Ьэм аныц полкы буйсынган 154 нче дивизиягэ нинди шартларда су-гышырга туры килгэнен хермэтле уку-чым алдан ук белеп торсын. Шунысын да естэп эйтергэ кирэктер — бу дивизия сугышчылары арасында безнец бик куп якташларыбыз дошманга каршы аяусыз керэшкэн. Шуларныц кубесе яу кырында батырларча сугышып Ьэлак булган. Сугыш алдыннан Ульяновскида тупланган 154 нче дивизиягэ Чупрэле, Буа, Тэтеш тебэгеннэн, республиканыц кайбер башка кеньяк районнарыннан куп кенэ солдат Ьэм кече командирлар мобилизациялэнэ. Ульянов елкэсенец татар, чуаш, мукшы авыллары кешелэре дэ шул каЬэрлэнгэн язмышлы гаскэри берэмлектэ авыр сынау утэ. Мэсэлэн, уземнец туган авылымнан гына да ул дивизиянец рота Ьэм батальоннарын-да егермедэн артык кеше катнаша. Шуларныц икесе, эсирлек фа^игалэрен кичереп, туган туфрагына эйлэнеп кай-ту бэхетенэ ирешэ.
Сугыш башланганда Ф. Баталов бу дивизиянец 437 нче укчы полкында икенче батальон командиры була. Аныц батальонындагы еч рота командирла-рыннан берсе лейтенант Шэрэфетдинов
Б6ЕК ВАТАН СУГЫШЫНЫН, БЕРЕНЧЕ КАЬАРМАНЫ
булган. Ф. Баталовныц хатыны Александра белэн улы Эдик Ьэм кызы Маяга язган хатларында тагын берничэ татар фамилиясенец теркэлгэн булуы хакын-да мица Белоруссия язучысы Александр Капустин сейлэгэн иде... Эсирлектэн исэн-сау котылып кайткан авылда-шым Мицлегали ага Эхмэтев сугышка кергэндэ шул дивизиянец 77 нче тупчы полкында була. «Камалышта калган-нан соц якташыбыз Баталов туплаган отрядта сугыштым» дигэн иде. Димэк, бу очракта без уз якыннарыбызныц да ни рэвешле сугыш мэйданына барып керулэрен, нинди шартларда дошман кечлэренэ каршы торганлыкларын кузалдына китерэ алачакбыз.
Капитан Баталовныц сугышчан яз-мышы тенге кукне балкытып узган сирэк метеорны хэтерлэтэ. Беек Ва-тан сугышы башланган кеннэрдэ капитан Баталов бер балкып, батырлыгы белэн дан-шеЬрэт казана да, ярсу ме-теордай куздэн югала. Ут еермэсе уй-наган яу кырында аныц нибары еч ай чамасы гына сугышканлыгы мэгълум. Лэкин шул кыска вакыт эчендэ ул оста командир буларак дан казанып елгерэ. Ул командалык иткэн укчы батальон дошманга каршы махсус оештырылган беренче зур контрЬе^умнец алгы са-фында бара.
Эйе, 154 нче укчы дивизия 1941 елныц июнь ахырларында Днепр яры буендагы урман читенэ килеп урна-шып, окоплар казырга керешэ. Ул ва-кытта елганыц аръягындагы Бобруйск шэЬэренец кем кулында булганлыгы эле ачыкланып та бетмэгэн була. Диви-зияне 63 нче корпуска буйсындыралар. Аныц командующие итеп Л. Г. Петровский билгелэнгэн була. Хэрби корреспондент Константин Симонов аны бик тэ^рибэле командир дип таныта. Лэкин ул эле яцарак кына термэдэн котылып, фин сугышыннан соц кабул ителгэн тэртип буенча генерал исемен дэ алып елгермэгэн, киемен, хэрби дэрэ^э билгелэрен дэ алыштырмаган иде, ди3. Бу корпус исэ 21 нче армиягэ (командующие Ф. И. Кузнецов) буйсына.
63 нче корпус дивизиялэре Могилев шэЬэре тирэлегендэ тицсез керэш алып баручы 61 нче корпус дивизиялэренэ
терэк булырга тиеш саналгандыр. Лэкин тегелэр Днепрныц аръягын-да кан коеп сугыша, э 63 нчелэрнец дивизиялэре элегэ бирге якта «дошман-ны елга аша уткэрмэскэ» дигэн бурыч-ны утэргэ хэстэрлэнэ.
Дошман, июль башында яцарак кына фронт штабы урнашкан Могилев шэЬэрен камалышта калдырып, алга, Смоленскига таба юнэлэ.
Шуннан соц 63 нче укчы корпус дивизиялэре алдына яца бурыч куе-ла: кичекмэстэн Днепрны кичеп чы-гып, дошманныц Жлобин Ьэм Рога-чев шэЬэрлэре тирэсендэ тупланган кечлэренэ Ье^ум итэргэ! Ягъни, элегэчэ дары исе татымаган яца кечлэр ярдэме белэн дошманныц алга Ье^ум итеп ба-руыннан туктатырга. 63 нче корпусныц еч дивизиясенэ ярдэмгэ тагын берничэ гаскэри берэмлек, шул исэптэн 102 нче укчы дивизия дэ билгелэнэ.
154 нче дивизиягэ Жлобин шэЬэрен яулап алу Ьэм шуннан соц тимер юл буйлап Бобруйск юнэлешендэ хэрэкэт итэргэ боерык бирелэ.
1941 елныц 13 июль тацында 437 нче полк сугышчылары Днепр ел-гасын кичэ, кенбатыш ярдагы дошман естенэ ябырыла. Аларга ярдэмгэ 77 нче артиллерия полкыныц бер дивизионы беркетелгэн була. 63 нче корпус сугышчыларыныц мондый кискен чара куруен кетмэгэн фашистлар югалып ка-лалар. Бу корпусныц 154 нче дивизия-се сугышчылары шул ук кендэ Жлобин шэЬэрен дошманнан тартып ала. Курше дивизия дэ тиздэн якындагы Ро-гачев шэЬэрен азат итэ. 154 нче дивизия ^итэкчелеге бу Ье^ум барышын-да аеруча Ф. Баталов батальоныныц оста хэрэкэт итуен, аныц сугышчыла-ры сафында югалтуларныц аз булуын билгелэп утэ. Бу батальон сугышчылары шэЬэрнец узэк урамнарыныц берсендэ барган бэрелешлэрдэ дошманныц куп кенэ солдатын Ьэм берничэ танкын юк итэлэр. Яхшы беркетелгэн объектлар исемлегендэ торган тимер юл депосын Ьэм тагын берничэ бинаны зур оста-лык белэн сугышып алалар. Бу очрак-та Ф. Баталовка Гражданнар сугышын-да алган тэ^рибэсе дэ, финнэр белэн сугышуда кулланган осталыклары да
нык ярдэм итэ. ШэЬэрдэ озак тоткар-ланмастан, 14 июль кичендэ ук бу батальон Ье^умен дэвам иттерэ Ьэм Боб-руйскига баручы тимер юл белэн шоссе юлы аралыгында урнашкан Загра-дье авылына якынлаша. Дошманныц ике юл хэрэкэтен тээмин итуче гарнизоны шэЬэрдэн чигенгэн гаскэри берэмлеклэр белэн дэ ныгытылган була. Батальон сугышчыларын алар кечле ут ачып каршы алалар. Бу хэлгэ юлыккач та Баталов роталарга алга барудан тук-талып торырга боера. Дошман гарни-зонын кичэге кебек хэйлэ корып кына ^ицеп буласын ацлый. Кичэ дэ бит ул депоныц берничэ бина диварлары са-гында утыручы дошман кечлэренэ кар-шы берничэ терле ысул кулланып кына уцышка ирешэ алган иде. Дошман ты-лына кыю егетлэрдэн зур бер теркем ^ибэреп, кетмэстэн еч яклап Ье^ум иту аеруча отышлы була.
Япан кырдагы Заградье авылында тупланган дошман, элбэттэ, аларныц туктаусыз Ье^ум итуен кетэ. Шушы кырда батальон сугышчыларын берэм-берэм юк итэргэ хыяллана. Димэк, Ье^умне туктатып торырга, кара тен килуен кетэргэ кирэктер. Шулчак бэлки дошман узе, болар кечсез икэн дип, Ье^умгэ ташланыр? Минометлар барлыгын да алдан ук сиздермэскэ!..
Баталов батальоны бу тендэ, шулай дошманны алдап-йолдап, Заградье авы-лын яулауга да ирешэ. Батальон сугыш-чылары яулап аласы чираттагы Заводная авылы тимер юлдан уц тарафтарак була. Алда, Заградьедан бер читтэрэк, Придорожье исемле кечерэк авыл да куренэ. Аца еченче батальон сугыш-чылары Ье^ум итэргэ тиеш. Лэкин алар эле артта калган шул. Нишлэптер соцлыйлар. Шул сэбэпле Баталов килэсе тендэ алга барырга комачаулап торган шул авылга да, Заводнаяга да бер-бер артлы Ье^ум оештырырга план кора. Ьэм аныц планы уцышлы башка-рылып чыга.
Лэкин шушы еч-дурт кендэ инде дошман 63 нче корпус дивизиялэренэ каршы тору ечен естэмэ кечлэр туплап елгерэ. Щицел туплар Ьэм миномет-лар белэн генэ «куэтлэндерелгэн» укчы полк Ьэм дивизиялэргэ каршы танк
теркемнэрен ^ибэрэ. Ье^ум иту тукта-тыла. Безнец гаскэрлэр оборонага кучэ.
К. Симонов Кенбатыш фронт яз-мышы ечен зур эЬэмияте булган бу контрЬе^ум турында: «Петровский корпусы дивизиялэре 13 июль тацында Днепрны кичеп контрЬе^умгэ кучте. Гаскэрлэр Жлобин Ьэм Ро-гачев шэЬэрлэрен азат иттелэр, Бобруйск юнэлешендэ хэрэкэт итэ баш-ладылар. 13-еннэн 14-енэ каршы тендэ 102 нче дивизия сугышчыла-ры да бераз теньяктанрак Днепр елга-сын кичтелэр» дип яза. Лэкин фашист-лар кечлэрен арттырып, безнекелэрне тар-мар итэлэр. 17 август — 63 нче корпус гаскэрлэренец камалыштан чыгар-га беренче зур талпыныш ясаган кене булса кирэк. Кайбер язмаларда Федор Баталовныц да шул кендэ вафат булуы турында мэгълумат урнаштырылган. Лэкин эле ул керэшуен дэвам иткэн.
Ф. А. Баталов батальоны оборона сугышларын да ярыйсы ук оста оеш-тыра. Яуланган позициялэрдэн аныц батальоны иц соцгы чиккэ ^иткэн очракларда гына чигенэ. Батальон сугышчыларыныц уцышлары корпус ^итэкчелегенэ дэ мэгълум була. Корпус Ьэм армия штабы ^итэкчелэре исеменнэн Мэскэугэ бу контрЬе^умдэ батырларча сугышкан солдат Ьэм ко-мандирларны булэклэу кирэклеге турында махсус юллама хатлары ^ибэрелэ. Анда капитан Федор Баталов Советлар Союзы Герое исеменэ лаек диелэ, дэлиллэр китерелэ.
1941 елныц 10 августында чык-кан «Правда» газетасыныц дурт би-тендэ сугышчан батырлыклары ечен орден Ьэм медальлэр белэн булэк-лэнучелэрнец зур исемлеге бирелгэн. Ул исемлектэ, элбэттэ, 63 нче укчы корпус сугышчыларыныц, шул исэптэн 154 нче дивизия солдат Ьэм офицерларыныц исем-фамилиялэре дэ ишле итеп теркэлгэн. Э газетаныц бе-ренче битендэ, баш мэкалэ янэшэсендэ батыр якташыбыз Федор Баталовныц фоторэсеме урнаштырылган. Аца СССР Верховный Советы Президиумыныц 9 августта чыгарылган карары белэн Со-ветлар Союзы Герое исеме бирелуе, аныц Алтын Йолдыз медале Ьэм Ле-
Б6ЕК ВАТАН СУГЫШЫНЫН, БЕРЕНЧЕ КАЬАРМАНЫ
2'
нин ордены белен булекленуе ту-рындагы хебер китереле. Беек Ва-тан сугышы барышында Татарстан векиллереннен шундый зур данлауга ин беренче ия булучы Федор Баталов иде. Э миллеттешлеребез арасыннан икен-че булып Советлар Союзы КаЬарманы исемен алучы, Казанда туып ускен очу-чы, истребительлер эскадрильясе командиры Ферит Феткуллин булды. Аца ул дере^еле исем шул ук елныц ноябрь аенда биреле.
СССР хекуметенен иц югары булеклере, билгеле инде, камалышта херекет итуче батырларнын узлерене тапшырылмагандыр. Ул вакытта кабул ителген тертип буенча, булекленуче ул булекне Мескеуге килеп алырга тиеш була. Сонрак кына андый чараны утеуне урындагы дере^еле командир-лар карамагына тапшыралар. Э мене булеклеу карары чыккан газета санна-рын, мегаен, самолетлар белен 63 нче корпус дивизиялерене илтеп тапшыра алганнардыр.
Ничек кене булмасын, якташлары-бызнын батырлыгын ил башлыклары белген, хуплаган. Лекин камалыштан чыгарга булыша алмаган. Ченки некъ шушы кеннерде башкала узе де бик мешкел хеллер кичере башлый.
Куренекле херби ^итекче, маршал Георгий Константинович Жуков соныннан бу вакыйгаларны ту-бендегече тасвирлаячак. «Дошман гаскерлере Днепрдан кенчыгышка ка-рап атлыгып Ье^ум иткен бер вакытта генерал Ф. И. Кузнецовка буйсын-ган 21 нче армия дивизиялере 13 июль танында Днепр елгасын кире кичтелер. Рогачев Ьем Жлобин шеЬерлерен яу-лап алганнын сонында, сугыша-сугыша теньяк-кенбатыш тарафтагы Бобруйск шеЬерене таба херекет иттелер...
Дошман естене беренче булып ябы-рылучы теп удар кеч — 63 нче укчы корпус иде. Анын белен генерал Л. Г. Петровский командалык итте... Кызганыч-ка, яу кырында ул озакламыйча батыр-ларча Ьелак булды... 21 нче армиянен ябырылып килуче дошман гаскерлерене каршы оештырылган шушы Ье^уме нети^есенде немецларнын сигез диви-зиясе шул тиреде тоткарланды. Анын
тоткарлануы ул кеннерде безге бик файдага булды...»4
Сугыш башланунын еченче атна-сында ук 63 нче укчы дивизия сугышчы-ларынын контрЬе^умге ташлануы, Брест кальгасында миллеттешебез Петр Гаврилов ^итекчелегендеге гарни-зоннын дошманга бирелмиче еч-дурт атна девамында керешуе кебек ва-кыйгалар гитлерчыларнын башкала-быз Мескеу тиресене шактый сонга ка-лып килуенен нети^есе була. Лекин яу кырында хекемлек иткен башбаш-таклык, хаос аркасында ул нети^енен безнен халыкка никадер кыймметке тешкенлеген буген югалтуларнын ча-масыз куп булганлыгыннан белебез.
Эйе, кыска вакытлы, лекин деЬшетле Совет-фин сугышы кырын-да сугышчан чыныгу алган, орден белен булекленген батальон командиры Федор Баталов сонгы зур кереш мейданында да узен сынатмый. Июль аендагы контрЬе^умде катнашкан йез менлеген сугышчы арасыннан Совет-лар Союзы Герое исемене анын гына текъдим ителуе шуны раслый.
1941 елнын август башларында, зур югалтуларга да карамастан, 63 нче корпус сугышчылары еле бер тиредерек тупланып сугышалар. Шул себепле аларга фронт штабы Ьем Мескеуден емерлер Ьем хеберлер килеп торган-дыр. Димек, корпуснын бер урта буын командирына хекуметнен ин зур ба-тырлык билгесе бирелуен де вакытын-да хебер ите алганнардыр. Ул хебер, мегаен, Ф. А. Баталовнын узене де ба-рып ирешкендер.
Ьем некъ шул кеннер тиресенде ул уз полкынын командиры итеп те билгелене. Ана чаклы 437 нче полк белен ^итекчелек иткен майор Б. Вайнтраубнын уз вазыйфасын ни ечен калдырып китуе мина мегълум тугел. Мегаен, аны дивизия штабына кучерген булганнардыр. Ьерхелде, бу катлаулы вакыйгалардан ул исен-сау котылып чыга алган, Беек Ватан сугы-шын да исен-имин темамлап, генерал-майор дере^есенде отставкага киткен. А. Капустиннын кайчандыр мин тер-^еме иткен «Беренче ^инулер» кита-бында Б. Вайнтраубнын истелегеннен
бер езек китерелэ5. Анда ул Баталов-ка август кеннэрендэ майор дэрэ^эсе бирелуен искэ алмый. Аныц Ьэлак булу датасы да дерес курсэтелмэгэн. Ягъни, алар август башларыннан соц очрашма-ганнар булса кирэк.
Безнец гаскэрлэр тирэсендэ дошман бо^раны Ьаман кыса бара. 63 нче корпус бик авыр хэлдэ кала — кенчыгыш тарафка чигенер мемкинлек юк дияр-лек. Чигенер ечен Днепрны яцадан ки-чеп чыгарга кирэк. Дошман исэ андый мемкинлекне бирмэскэ тырыша. Шу-лай да корпус командирлары 17 август-ка каршы тендэ елганы берничэ урын-нан кичеп чыгу карарына килэлэр. Бу вакыйганыц уз дивизиясенэ бэйле елешен Б. Вайнтрауб тубэндэгечэ тас-вир итэ. «Бу вакытта дошман безнец тулы булмаган дивизиялэргэ каршы узенец ^иде дивизиясен контрЬе^умгэ ташлады... Безнец гаскэрне кабат Днепр ярына китереп кысты. Баталов пол-кы, башкаларны кукрэге белэн каплап, арьергардта барды. 17 август тацында ул полк сугышчылары, кысылып килгэн дошман бо^расына тоташырга ирек бирмэс ечен, соцгы контрЬе^умгэ кутэрелделэр. Дошман кечлэре кеньяк тарафка, Скепня-Первая Ьэм Скепня-Вторая авылларына таба алып таш-ланды. Шуныц нэти^эсендэ бу полк безнец дивизия сугышчыларына 3 нче армия гаскэрлэре белэн кушылырга мемкинлек тудырды. Лэкин, укенечкэ каршы, шул бэрелешлэр барышын-да ватаныбызныц лаеклы улы капитан Федор Баталов батырларча Ьэлак бул-ды...»6
Бу очракта Б. Вайнтраубныц узебезнец гаскэрлэр белэн кабат ку-шылганда чолганыштан исэн-имин чы-гучылар арасында Баталовныц бул-мавына сылтап кына «элеге авыл-ларга Ье^ум барышында Ьэлак бул-ды» диюенэ ышанмауныц ике сэбэбе бар. Бердэн, ул аныц Ьэлак булу-ын курмэгэн. Икенчедэн, сугыш тэмамланганнан соц байтак еллар уткэч язылган бу истэлек авторыныц узен, дивизия ^итэкчелегенэ менэсэбэтле кеше буларак, акларга тырышуын да чамалап була: ни ечен алар Советлар Союзы Ге-роен саклап кала алмаганнар? Нишлэп
ул полк сугышчыларына чолганыштан чыгардай мемкинлек тудырмаганнар?
1941 елныц кез айларында шул ук тирэлэрдэ хэрэкэт итэ башлаган партизан отрядларына элекке капитан Баталов сугышчыларыныц эле тагын ай-дан артык дошман гарнизоннары-на Ье^ум итеп, аны даими тынычсыз-лап торганлыгы мэгълум була. Шул кеннэрдэге афэтне уз ^илкэсендэ та-тыган авылдашым Мицлегали ага Эхмэтев тэ Баталовныц сентябрь ахыр-ларынача исэн булуын сейлэгэн иде. Ул абзый белэн мин ике мэртэбэ очра-шып сейлэштем. 1972 елныц ^эендэ сейлэшкэндэ аныц эле хэтере бик яхшы иде. Ул 1912 елда туган. Яшьтэш буларак безнец Шакир ^изни Алиев белэн (этиемнец сецлесенец ире) фин сугы-шында да, Беек Ватан сугышында да бер дивизиядэ сугышалар. Совет-фин сугышында бер ротада булалар. 154 нче дивизия Жлобин шэЬэрен яулап алган вакытта Мицлегали абый, тупчы бу-ларак, урам сугышларында катнаша. Эмма пехотачы авылдашларыннан ае-рым була. Сентябрь башларында, уз дивизиялэреннэн аерылып калган су-гышчыларны бер отрядка туплаганда, тагын берничэ авылдашы, шул исэптэн Шакир Алиев белэн дэ очраша. Беренче очрашып сейлэшкэдэ Мицлегали абый: «Чолганышта вакытта безне бергэ ^ыеп туплаучы татар командиры, Баталов фа-милияле кеше иде», — дип эйткэн бул-ган. Ул вакытта эле бу исем мица бил-гесез иде. Шуца курэ аныц турында тепченеп сорашмаганмын. «Якыннан-рак куреп белучелэр эйтте, ул раненный, арбадан тешми дип. Ул вакытта купчелегебез яралы иде. Шакир ^изнэц кечкэ атлап йерде. Бобруйски лагерена, аннан соц Варшавага барып ^иткэнче аны Гомэр Вэлиуллин белэн култык-лап йерттек. Варшава лагерена ^иткэч ^изнэц озак яшэмэде, гыйнвар ахыр-ларында шунда ^ирлэдек узен», дигэн иде. Алар, утызлап кеше, 13 октябрь иртэсендэ дошманга эсир булып тешкэннэр. Ул вакытта еч йезлэп кеше-не берлэштергэн Баталов отряды тар-кала башлаган була инде. Командирлар арасында аерым теркемнэргэ буленеп хэрэкэт иту фикере естенлек ала.
Б6ЕК ВАТАН СУГЫШЫНЫН, БЕРЕНЧЕ КАЬАРМАНЫ
»
Капустиннын Федор Баталов ба-тырлыгына, шул исептен 154 нче дивизия сугышчылары язмышына багыш-ланган документаль повестен тер^еме иткеннен сон элек Минлегали абый-дан язып алган дефтер исеме теште. Анда да суз 154 нче дивизия сугыш-чылары турында барган икен лебаса. встевене «якташ командир Баталов» та телге алынган. 1998 елнын ^еенде без Минлегали абый белен ка-бат очраштык. Лекин инде анын хетере бик «сизреген» иде. Тупчы буларак кайсы частьте хезмет иттегез дип со-рагач та хетерден ейте алмады. «Ки-лен, китер еле минем военный книж-каны», дип сорап алып, ул книжканы Ьем анын эчендеге белешмелерне мина тоттырды. Дерес, 1941 елда ул «77 нче арт. полкта рядовой-ездовой» булып хезмет иткен. Ягъни «пехотный полковой» тупларны атка атланып тарттырып йертуче булган. «Сонгы командирыбыз бик талепчен Баталов фамилияле бер татар иде», дип кабатлады сонгы очрашу барышында да. Ьем инде немецларнын лагерьларында курген авырлыкларын ^ентеклебрек сейлерге кереште.
1970-1980 елларда Белоруссияде ике мертебе нешер ителген, якташы-быз Ф. А. Баталов Ьем анын кереш-тешлерене багышланган «Беренче ^инулер» китабы авторы Александр Капустин да 1941 елнын кезенде Гомель елкесе авыл-урманнарында херекет итуче бер партизан отрядына килген7. Ул отряд Речицк-Жлобин шеЬерлере тирелеренде тупланган була. Шул от-рядта элек камалышта калган гаскери беремлеклерден килеп кушылган берниче кеше де була. Тора-бара бу отряд Беренче Бобруйск партизаннар бригадасы белен берлештереле. «1942 елда бу бригада сугышчылары арасын-да бер ^ыр бик популяр булып китте» дип иске ала А. Капустин. «Слушайте отряды!» («Отрядлар, тынлагыз!») дип башланган бу ^ырнын безнен бри-гадада гына тугел, башка тарафлар-да да бик таралган булуына соныннан, шушы повестька материал туплаган-да ышандым. Шул хакта мина бик куп кеше хебер итте. Бу ^ырны Ьем вакый-галарны сезнен якташыгыз, Белоруссия
партизанкасы Рита Гали кызы ЗаЬирова да беле» дип язды ул. Ританын атасы, елкен политрук Минлегали Сегъди улы ЗаЬиров та шушы тирелерде камалыш-та калучы 63 нче корпус сугышчылары арасында сугышкан, шунда Ьелак бул-ган икен. (1995 елда «Беренче ^инулер» китабы минем тер^емеде чыккач, бер-ара мин ул Рита ханымны эзлеп те ка-раган идем. Хетерем ялгышмаса, сугыш каЬарманнары турында байтак материал туплаган калемдешем Нургали Булатов ул ханымнын телефонын да бирген иде. Лекин, ни себепледер, анын белен хеберлеше алмадык).
А. Капустин хебер итуенче, Бобруйск бригадасы партизаннары ара-сында капитан Баталов Ьем анын керештешлере батырлыгына багыш-ланган бу ^ырны ин элек «Зур ^ирден» ^иберелген махсус бер отряд сугыш-чылары ^ырлый башлаган. Ул отряд белен партизан бригадасына шартлат-кыч корал да китерелген.
«Щырнын кее де, сузлере де безнен барыбызнын да кунелене хуш кил-де. Тизден аны подрывниклар теркеме гене тугел, башка партизаннар да отып алдылар Ьем ^ырлап йери башладылар, — дип иске ала Александр Капустин. Отряд комиссары Дмитрий Лепеш-кин ^итекчелегенде узешчен сенгать тугереге де оештырылды. Алар еш кына авылларга баралар, халык алдын-да шул ^ырны да ^ырлыйлар иде... Ул ^ырнын башка урыннарда да кин та-ралган булуын сонрак уземе юлланган хатлардан да укып белдем».
Эйе, сугышчыларнын рухын кутеруче, кен кадагына сугучы бер ^ыр буларак ул фронттан-фронтка та-ралган була. Щырнын кемге багышла-нуын ачыклык керте торган юллар да бар анда. Щырнын мегънесене зыян китермес ечен аны рус теленде биребез:
Слушают отряды песню фронтовую; Сдвинутые брови, твердые сердца. Родина послала в бурю огневую — К бою снарядила бойца. На прощанье сына мать поцеловала, На прощанье мужа обняла жена, Долго не сходила с мостика вокзала, Взглядом провожала милого она.
Вот они в дороге, в зареве тревоги. У бойца на сердце спрятано письмо: «Лучше смерть на поле, чем позор в неволе, Лучше злая пуля, чем раба клеймо». Бомба разорвется, почва затрясется, Но трястись от бомбы смелым не к лицу. Бомба разорвется, облако взобьется, Перейдет винтовка к новому бойцу... Но пока что пуля мимо пролетела, Но пока что смерти подступ отдален. И опять в атаку капитан Баталов На геройский подвиг поднял батальон...8
1942 елда бу ^ыр башта Белорус-сиянец Гомель, Могилев, Орша тебэк-лэрендэ хэрэкэт итуче партизаннар арасында киц тарала. Нэкъ менэ 1941 елныц ^эендэ Баталов Ьэм Баталов-чылар дошманныц яхшы коралланган гаскэрлэре белэн аяусыз керэш алып барган тебэклэрдэ. Бэлки эле ул ^ырны Федор Баталов полкы сугышчылары ту-дырган булгандыр...
Исеме ^ырда сакланса да батыр якташыбызныц яу кырында кыл-ган гамэллэре уз туган ^ирендэ бай-так еллар буе билгесез калды. Ченки фронтка ул Татарстан ^иреннэн тугел, республикабызга чиктэш Ульяновск тебэгеннэн озатылган. Байтак кына якташларыбыз хезмэт иткэн 154 нче укчы дивизия полклары шул шэЬэрдэ Ьэм аца якын тирэлектэге терле миллэт вэкиллэреннэн берлэштерелэ. Ул полклар сугышчылары арасын-да Татарстаннан тыш Ульяновск, Куйбышев, Оренбург елкэлэреннэн мобилизациялэнучелэр дэ куп була. Мэсэлэн, 1971 елныц кыш кеннэрендэ, сугыш башлануныц утыз еллыгын билгелэргэ ^ыенганда, Оренбург шэЬэрендэ мица алда тасвирланган ва-кыйгаларда катнашкан тагын бер кеше белэн очрашырга туры килде. Муса Щэлилнец язмышынамы, мирасына-мы кагылышлы бер эш белэн мине ул вакытта Татарстан язучылар берлеге идарэсе шул шэЬэргэ ^ибэргэн иде. Ул елларда анда ^ирле язучылар берлеге оешмасын сугыш ветераны Анатолий Гаврилович Рыбин ^итэклэде. Билге-ле, ул кенне без аныц белэн сугыш ва-кыйгалары турында, Муса Щэлил, Петр Гаврилов кебек Советлар Союзы Ге-
ройлары язмышы турында сейлэштек. Шунда Анатолий Гаврилович якташы-быз Баталов фамилиясен телгэ алды. «Мин хезмэт иткэн дивизиянец бер полкында Баталов фамилияле бер командир бар иде. Аныц подразделениесе сугыш барышында беренчелэрдэн бу-лып контрЬе^умгэ кутэрелде, Жлобин шэЬэрен сугышып алды. Бик оста, батыр командир иде. Узен Казаннан дип, сезнец миллэт кешесе дип сейлэделэр. Герой исемен биру турындагы указда гына рус исеме язылган иде шикелле», — диде эцгэмэдэшем.
Ул елларда кайсы татар сугышчысы рус исемен йертмэгэн, Иван яки Федя булып йермэгэн. Буген дэ эле ул чор-га караган документларда безнец телгэ ятышмаган исемнэр белэн аталучы-лар даими очрап тора. Яцарак басылып чыккан Татар энциклопедия сузлегендэ генэ дэ андый буталган исемле йезлэгэн кешене очратырга була. Рота писаре аларны ничек теркэгэн, шул килеш ул исем ^итди документларга да кучереп язылган. Эцгэмэдэшемэ дэ мин шун-дыйрак фикерлэр эйттем шикелле. Ул да аныц белэн килеште. Аннары Рыбин иптэш миннэн ул кешенец язмышын ачыклап кара эле, дип утенде. «Указ-да ул Федор Баталов буларак теркэлгэн иде сыман. Сугыштан исэн-имин чыга алдымы икэн? Белеп хэбэр ит эле. Сугышныц башлангыч айларын искэ алып очерк язарга ниятлим. Сез мица аныц язмышын хэбэр итэ алсагыз, Ба-таловка багышланган елешне дэ кертер идем», — диде.
Ул елларда мин аныц утенечен башкара алмадым. Советлар Союзы каЬарманнарына багышлап Казан-да нэшер ителгэн бер генэ китапта да Баталов фамилиясе теркэлмэгэн иде. Беек Ватан сугышы темасын ^итди ейрэнгэн, аца багышлап байтак кына фэнни Ьэм популяр хезмэтлэр язган авылдашым Щэмил ага Гыйльмановка да мерэ^эгать иттем. «Андый каЬарман командир турында эле ишеткэнем бул-мады», — дип ^авап бирде ул. НиЬаять, 1979 елныц кыш башында булса кирэк, Казанда Белоруссия язучысы, элек-ке партизан Александр Петрович Капустин пэйда булды. Федор Алексей
Б6ЕК ВАТАН СУГЫШЫНЫН, БЕРЕНЧЕ КАЬАРМАНЫ
2'
улы Баталов биографиясен ачыклап йеруе икен. «Казанда туып-ускен Со-ветлар Союзы Героен нишлеп мон-да белмилер? Бер китапта да анын исе-ме теркелмеген. Э безде аны белмеген кеше юк. Жлобин шеЬеренен кайчан-дыр ул азат иткен урамы хезер анын исемен йерте», — диде.
Ул еллардагы Язучылар берлеге идаресе реисе, Белоруссиянен атаклы партизаны Зеки Нури кунак белен ике-безне язучы Шамил Рекыйпов янына, Татарстан китап нешриятына ^иберде. «Шамил де шул ук темага есерлер яза. Кайдан нерсе эзлисен беле. Кунак кая тели — шунда алып барсын, таныштыр-сын», — диде. Ул вакытта А. Капустин кулында батыр якташыбызга Ьем анын сугышчыларына багышланган юка-рак бер китапчык та бар иде. Сонрак Ш. Рекыйпов, шул китапчыктагы мегълуматка нигезленеп, Ф. А. Баталов-ка багышланган кыскарак бер мекале де язды. Ьем ул хезмет елешче 1982 елда
нешер ителе башлаган еч томлык герой-лар китабынын 1 нче томында да урын алды9. Ул томнарны тезучелер Щемил Гыйльманов белен Альберт Айнетди-нев иде. Лекин ул китаптагы якташы-бызга багышланган мекаленен таныш-тыру елешенде берниче тегелсезлек бар. Анда Баталовнын полк командиры итеп билгеленуе, майор дере^есенде Ьелак булуы ейтелмеген. Ьелак булу датасы да Б. Вайнтрауб истелегенде китерелгенче — 21 август дип языл-ган. Геройларга багышланган китап-ларда анын миллете «русский» диеле. Лекин ул батырнын Баттал исемле бер миллеттешебез неселеннен икенлеге фамилиясеннен ук куренеп тора. Хеер, узен кем дип кене атамасын, ул батыр йерекле командир барыбер безнен кеше, безнен якташ ич. Ьем анын яз-мышын без белерге, батырлыгын оныт-маска тиешбез!
Ана багышланган ^ыр да кунел-лерде менге саклансын!
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Герои Советского Союза. - М., 1987. - Т. 1. - С. 126.
2. Великая Отечественная война. - М., 1984. - С. 74.
3. Симонов К. М. Собрание сочинений. Разные дни войны. - М., 1982. - Т. 8. - С. 71.
4. Жуков Г. К. Воспоминания и размышления. - М., 1979.
5. Капустин А. П. Беренче динулэр. - Казан, 1995.
6. Вайнтрауб Б. Честь, отвага, мужество. - Саратов, 1979.
7. Капустин А. П. Курс. хез. - Б. 5.
8. Шунда ук. - Б. 68.
9. Герои Советского Союза — наши земляки. - Казань, 1982. - Т. 1. - С. 54-56.
Лирон Хамидуллин
РЕЗЮМЕ
В очерке писателя Л. Хамидуллина повествуется о жизненном и боевом пути уроженца г. Казани, Героя Советского Союза Федора Баталова.
