CC BY
7УДК 82-94=512.145
ТЭФКИЛ АГА БИКЧЭНТЭЕВ ИСТЭЛЕКЛЭРЕ
Л.Ш. ДэYлэтшина
Татарстан Фэннэр академиясенец
Татар энциклопедиясе hдм твбжне вйрэнY институты
Казан, Россия Федерациясе
tafkilevna@mail.ru
Язмада 1943-1944 елларда Беек Ватан сугышында булган Тэфкил Бикчэн-тэевньщ сугыш кеннэре турында истэлеклэре тэкъдим ителэ. Истэлеклэр ЖиHYнен 60 еллыгы унаеннан hэм мэктэп балаларына атап язылган. Истэлеклэрдэ ниндидер нечкэлеклэр, хис-тойгылар бик чагылмый; автор, киресенчэ, ин теп, Yзе бик меhим дип санаган моментларны гына яктырта.
Язманын структурасы да уйланган: кереш елешендэ автор беек сугышта ^инунен кыйммэтен, татар халкынын ^инугэ керткэн елешен зурлап искэ ала. Язманын бу елеше ендэмэ теле белэн язылган. Аннан автор армиягэ алынуы, Суслонгер лагерында булуы, Икенче Балтыйк фронтында сугышка керYе турында яза. Язманын бу елешендэ инде анын Yзэгенэ Yткэн вакыйгалар искэ алына.
Язмалар гади татар авылы баласынын сугыш афэтен кYPYе, шулай булуга карамастан, ныклы тормыш коруы турында бэян итэ.
Теп тешенчэлэр: Беек Ватан сугышы, истэлеклэр, Суслонгер лагеры, Тэфкил Бикчэнтэев
Сылтама ясау ечен: ДэYлэтшина Л.Ш. Тэфкил ага Бикчэнтэев истэлеклэре // Историческая этнология. 2021. Т. 6, № 1. С. 171-176. https://doi.org/10.22378 /Ье.2021-6-1.171-176
Тэфкил ДэYлэтша улы Бикчэнтэев (1925-2014), эти ягыннан минем бабай, Беек Ватан сугышына кагылышлы истэлеклэрен 2005 ел башында, ^инYнен 60 еллыгы якынлашкан кеннэрдэ яза. Сэбэбе - мэктэптэ укучы-лар белэн очрашу кетелэ. Шул очрашуга эзерлек йезеннэн ул истэлеклэрен теркэп куя. Истэлеклэр гади дэфтэргэ язылган, теле тезек, диалек-таль CYЗ-формалар юк диярлек. Дэфтэр минем гаилэ архивында саклана.
Тэфкил ага Бикчэнтэев Яшел Yзэн районынын Айдар авылында туып, Yсеп, укып, гомер буе шунда хезмэт куйган кеше. Атасы ДэYлэтша авылда мулла булып тора; Тэфкил Yзе счетовод, бухгалтер булып эшли. Анын авылдан чыгып китYе дэ сугышка алыну белэн генэ бэйле.
Сугыш бетеп 60 ел узгач язылганга, бу истэлеклэрдэ ниндидер нечкэлеклэр, хис-тойгылар бик чагылмый; автор, киресенчэ, ин теп, Yзе бик меhим дип санаган моментларны гына яктырта.
Язманын структурасы да уйланган: кереш елешендэ Тэфкил ага, па-фоска бирелеп, беек сугышта ^ищнен кыйммэтен, татар халкынын
Иcтоpичecкaя этнология. 2021. Том б, № 1
^инугэ кepткэн eлeшeн зypлaп иcкэ ала. Язманыц 6y eлeшe eндэмэ тeлe бeлэн язылган. Аннан aBTOp apмиягэ алынуы, Сycлонгep лaгepындa булуы, cyrarnra кepYe тypындa яза. Язманыц бу eлeшeндэ индe аньщ Yзэгeнэ уткэн вaкыйгaлap иcкэ алына.
Язмaлap гади тaтap авылы бала^тыщ cyгыш aфэтeн кYPYe, шулай булуга кapaмacтaн, ныклы тоpмыш коpyы тypындa бэян итэ.
Совeт халкы hэм аныц коpaллы кeчлэpeнeц 1941-1945 eллapдa Бeeк Ватан cyгышындa ^ицYeнeц 60 eллыгы якынлаша. Фaшиcт apмияceн тap-мap иткэн hэм кYп иллэpгэ азатлык алып килгэн Совeт cолдaтлapыныц кypкycыз бaтыpлыгы мэpмэpдэ hэм дэ бpонзaдa мэцгeлэштepeлгэн. He-мeц-фaшиcт ба^т aлyчылapынa кapшы Бeeк Ватан cyгышындa cовeт халкыныц ^ивдп чыгуы кeшeлeк тapихыныц мэцге онытылмac cэхифэ-лэpeннэн бepce. Бу cyгыштa яца ^эмгыять тeзeлeшe тapaфыннaн туды-pылгaн cовeт кeшeceнeц кaкшaмac ныклыгы, бeeк пaтpиотик хиce ачык кYpeндe. Ватаныбызга бeтeн дeнья алдында дан китepгэн бу тapихи жищ, илeбeз хaлыклapыньщ фpонттa hэм тылда кYpcэткэн бaтыpлыгы нэти^э-ceндэ яулап алынды. KYn миллэтлe илeбeзнeц башка хaлыклapы бeлэн бepлeктэ тaтap халкы да Y3 Ватаныныц азатлыгы hэм бэйceзлeгe eчeн кepэшYчeлэp caфынa бacты. Дошманны ^^Yro Yзeннэн кepткэн eлeш бeлэн тaтap халкыныц чыннан да гоpypлaныpгa хакы бap. Хэтep китапла-pындa hэм дэ hэйкэллэp apacындa, кeшeлэp кYцeлeндэ hэлaк булган cовeт cyгышчылapы тypындa CYнмэc хэтep aepым ypын алып TOpa.
Мактау hэм дан aлapгa!
Mero шушы 1941-1945 eллapдa 1418 ^н дэвам иткэн кан коюлы cy-гышта минeм дэ eлeшeм булды. Элбэттэ, ceзнe минeм, cyгыш вeтepa-ныныц, ватан cyгышындa булуы yызыкcындыpa. Мин Yзeм Бикчэнтэeв Тэфкил ДэYлэтшa улы 1925 eлныц 31 июлeндэ Айдap авылында туган. 1940 eлдa KYгeш cигeзъeллык мэктэбeн тэмамладым, аннан отц колхозда эшлэдeм. 1943 eлныц б гыйнвapындa бeзнe хэpби хeзмэткэ aлдылap. Ул вакытта Taтapcтaн хэpби комиccapиaты бepничэ ^^гэ бYлeнгэн идe, мэcэлэн, Буада, Бeгeлмэдэ, Минзэлэдэ hэм 3rep^^. Meнэ бeзнe индe Буага алып киттeлэp, анда 12 ^н булдык. Бу чоpдa индe, элбэттэ, тик тенэ яткыpмaдылap, хэpби хeзмэткэ eйpэттeлэp.
Шуннан cоц эшэкeлeгe бeлэн бeтeн Совeтлap Союзына мэгълYм булган кYpшe Mapи pecпyбликacыныц Сycлонгep лaгepeнa алып бapдылap. Бeз Айдapдaн eч кeшe: мин, Абзалов Габдулла, Хэлилов Эхмэдулла; Ty-гайдан Meхтэpeв Галиэхмэт булдык. KYпчeлeк Апac, ЧYпpэлe paйоны eгeтлэpe идe. Meнэ шунда бeзгэ иcкepeп, таушалып бeткэн ^ыфтык хэpби киeмнэp кидepeп 133 me запастагы полк, танкка кapшы aтapгa eйpэтY pо-тacынa ypнaштыpдылap.
ДэYлэтшина Л.Ш. Тэфкил ara Бикчэнтэев иcтэлеклэpе
БУ Cyлoнгеp-Cypoк бpигaдacыньщ кoмaндиpы голтовник Кaльный. Безнец пoлк кoмaндиpы годголтовник Петенкo, штaб нaчaльнигы кaпитaн Пapлoвocкий, бaтaльoн кoмaндиpы лейтенaнт Дyнaевcкий, зaмы лейтенaнт Tpoпинoв, пoлитчacть бyенчa зaм cтapший лейтенaнт Евлaнoв. Днепpoв, Aбpaмoв, Щеpбинин взвoд кoмaндиpлapы. Бу poтa ypнaшкaн иде бYpэ-нэдэн кopып эшлэнгэн зyp землянкaдa. Яту ypыннapы ике кaтлы тaктa cэндеpэлэp булып, кяен чыбыгыннaн Ypелгэн мaтaлap, беp мендэp, беp oдеялдaн гыйбapэт иде. Эотэ ябыну hэм acкa ^эю eчен шул oдеял hэм ecrere шинель булды, бaшкa нэpcэ юк. Мич ypынынa землянкяныц ике бaшынa ике 200 литpлы мичкэ куелгян, ул беpтyктaycыз янa иде. Эле яныц oфицеpлap бYлмэcе hэм кызыл пoчмaгы дa бap иде. Менэ шyндa без 1943 елныц 14 февpaлендэ xэpби aнт биpдек. Aннaн cor мoндa менэ КYrеш aвылыннaн Ху^ин Гycмaн бaшкa poтaгa килде hэм ул cнaйпеpгa yкыpгa китте. КYгештэн Хэcэнoв Гaбдpaxмaн мapшoвый poтaгa чыгapылгaн иде cyгышкa китY eчен.
Бу Cycлoнгеpдa без иpтэн зapядкaгa тopгaч, ягapгa hэм землянкaлap кopыpгa кYтэpеп бYpэнэ тaшый идек. Aннaн cor б км дaгы cтpельбищегa ^эяY бapып кaйткaч, тaгын aгaч тaшy эшен бaшкapa идек. Кы^фык ^ы-шглы бyлмaгaн тYбэcе бap иде. Cтoлoвoйдa aшaттылap. Кeнгэ чиле-пешле б00 г икмэк биpделэp, кoнcеpвa caвытлapыннaн ^ыеп яcaлгaн caвытлapдa aш биpэлэp иде. Aштa 3-4 бepтек йoмpы бoдaй, 2-3 [киcэк] тypлaгaн бэpэцге, 1-2 киcэк тypaлгaн яшел пoмидop бyлa иде. Aзpaк aштa мaй бyлca дя, яныц итен без кYpмэдек. Бу кaлaй aш caвытлapын Anac aвылыныкы Нacpетдинoв Хэйpетдин яcaп yтыpa иде. Менэ шундя инде бик кYп кешелэp aвыpды, ячтян Yлделэp, кaйcыбеpлэpе мылтык мaе щелчь эчеп hэм бяшкячя Yлделэp.
Эле мapт aендa бoтинкa биpгэннэp иде, aпpель aендa яны aлыштыpып яцядян киез итеклэp биpделэp, яны кич мичкэдэн эшлэнгэн мичлэpдэ ял-мяшкя тeне буе киптеpэ идек. Бу нэкъ немецлapныц кoнцлaгеpынa ox-шяшлы беp xэpби чacть иде. Coлдaткa тиешле пpoдyкцияне aшaтмыйчa бoздыpьm, чеpетеп бетеpгэннэp. Aндa бездэн cor oбopoнa миниcтpлыгын-нян кoмиccия килеп, бик ^п ^итэкчелэpне xэpби тpибyнaл xeкем иткэн бyлca киpэк. Без яндя 3 яй apтыгpaк булдык. Бу вякыт эчендэ безгэ aшapгa явылдян 2 мэpтэбэ pизыклap ялып килделэp. Aвылдaн aшapгa ялып кил-мэcлэp, безгэ дэ, белмим, нэpcэ булгян бyлыp иде.
Менэ шуннян инде aпpель axыpлapыннaн Ивaнoвo eлкэcенец ropoxo-вец лaгеpыннaн килгэн беp Киcелев фямилияле мaйop безне CTporna тез-деpеп Yзе caйлaп ялып китте. Бу 52 cтpелкoвый учебный толк иде. Бapып ^иткэч, безне мyнчaлap кеpтеп яця киемнэp кидеpделэp, беp-беpебезне тaнымac булдык. Биpедэ кaзapмaлapдa бик яxшы aеpым кoйкaлap hэм яшяу дя бик яxшы иде. Бу Гopoxoвецтa б яй укыгяннян гацындя cеpжaнт звaниеcы биpеп, бяшкя чacтькa ^ибэpделэp. Мoндa мин 85 нче гвapдия дивизия^нец 253 нче укчы пoлкындa oтделение кoмaндиpы булып xезмэт иттем. Э инде 1944 елныц rarnmap яендя без cyrernra кеpдек. Бу вякыття
мин рота командирыньщ ^эяYле элемтэче идем. Бу ротада ^бесе олы кешелэр hэм сугышка икенче-еченче мэртэбэ керYчелэр иде. Бу фронт Икенче Балтыйк буе фронты булып, командующий армия генералы Еременко иде.
Дивизия командиры калмык миллэтеннэн генерал-майор Городовиков, полк командиры подполковник Гришин, комбат старший лейтенант Сергеенко, рота командиры старший лейтенант Колбасин иде. 1944 елныц 16 гыйнварында телефон кабеле езелгэч, аны ялгарга ике солдатны ^ибэр-делэр, алар икесе дэ hэлак булды. Аннан соц, мин ^эяYле элемтэче булсам да, комрота тагын бер солдат белэн мине ^ибэрде. Шулай да без кабельне ялгадык, минем иптэш Yлде, снайперлар аткан булса кирэк. Шуннан кайт-кач мине «За боевые заслуги» медале белэн бYлэклэгэннэр иде.
Аннан соц взвод командиры hэлак булгач, 29 гыйнварда мица лейтенант чины биреп, 2 нче взвод командиры итеп билгелэделэр.
Псков елкэсенец Великие Лукидан киткэч Алешкино, Скопино дигэн авыллар ечен каты сугышлар булды. Мин шунда 1944 елныц 2 февралендэ авыр ^эрэхэтлэндем, сул кулым ике ^ирдэн hэм дэ аягым ^эрэхэтлэнде. Ьэм мине Кызыл йолдыз ордены белэк бYлэклэгэннэр иде. Лэкин бу ор-ден-медальне мин алмаган. Бу сугышта ике взвод командиры hэлак булга-нын ишеттем. Командир роты да ^эрэхэтлэнеп, безнец госпитальгэ кайт-ты, hэм полк командиры Гришин да ^эрэхэтлэнгэн иде. Аларны ат белэн алып кайттылар. Комрота бYлэклэY документларын замполитка калдырыр-га дигэн иде, эзлэтергэ ^ибэреп караган идем, Подольскийга ^ибэрегез диеп ж;авап килде. Шуннан соц бер ^иргэ дэ язмаган.
Минем белэн Апас районынц Олы КYккYЗ авылыннан Шэфигуллин Габдулла исемле егет тэ ^эрэхэтлэнде. Аныц ^илкэсенэ осколок тигэн, хэле авыр иде. Без беребезгэ беребез булышкалап, кыр госпиталенэ кай-тып егылдык. Безгэ сугыш кырында Миловидов фамилияле санинструктор беренче ярдэм кYрсэтте. Моннан палаткаларда урнашкан полковой госпитальгэ килдек. Анда коралларны тапшырып, ^эрэхэтлэрне яхшылап чистартып бэйлэп, тылдарак булган госпитальгэ озаттылар. Аннан соц ^п госпитальлэрдэ булып, соцыннан Ярославль елкэсенец Тутаев районы Константиновка бистэсендэге 3 этажлы 4926 номерлы эвакогоспитальгэ килеп ^иттек. Бу госпитальдэ 4 айга якын дэваланып, соцында хэрби хезмэткэ яраксыз булып авылга кайттым.
Кайткач, КYгештэ сельпо бар иде, шунда эшкэ урнаштым. Бер Yк ва-кытта Айдар башлангыч мэктэбендэ военрук булып эшлэдем. Бу вакытта военкомат линиясе буенча ^гештэ оештырылган штабта шушы кYрше алты авылныц солдатка китэр вакыты ^иткэн яшьлэрне хэрби-патриотик ейрэтеп, армиягэ озата идек. Анда 1927-1928 елда туган яшьлэр иде, мин взвод командиры булдым. Мине военкомат хезмэткэре итеп хисаплап, башка хэрби хезмэткэ алмадылар.
ДэYлэтшина Л.Ш. Тэфкил ага Бикчэнтэев истэлеклэре
Шуннан соц сугышлар туктады. Мине 1948 елда Айдар авылына «Игенче» колхозына бухгалтер итеп алдылар, колхозлар берлэшкэч тэ 22 ел буе баш бухгалтер булып эшлэдем.
Фронтта бергэ ^эрэхэтлэнгэн Апас егете Шэфигуллин белэн очра-шып йердек, ул Яшел Yзэн шэhэрендэ ЦСУ инспекторы булып эшлэде hэм 2002 елда вафат булды.
Хэлэл ^ефетем Эминэ белэн 1949 елныц ноябрь аенда ейлэнешкэн, 56 ел яшибез. 4 кыз, 1 ир бала тэрбиялэп Yстергэн. 6 онык, 2 оныкчык бар.
Автор турында белешмэ: ДэYлэтшина Лилия Шамил кызы - елкэн фэнни хезмэткэр, Татарстан Фэннэр академиясенец Татар энциклопедиясе Иэм тебэкне ейрэну институты (420015, Пушкин ур., 56, Казан, Россия Федерациясе); tafkilevna@mail.ru
Редакциягэ керде 02.03.2021 Кабул ителде 22.03.2021
Басылды 21.04.2021
MEMORIES OF TAFKIL BIKCHANTAEV L.Sh. Davletshina
Institute of the Tatar Encyclopedia and Regional Studies of the Tatarstan Academy of Sciences Kazan, Russian Federation tafkilevna@mail.ru
The article presents the memoirs of Tafkil Bikchantaev, who took part in the Great Patriotic War in 1943-1944. His memoirs were recorded at a much later date in honor of the 60th anniversary of the Victory and were directed to schoolchildren. Therefore, T. Bikchantaev is not carried away by details, emotions, on the contrary, he covers only the moments of the war that he considers the most important.
The text is well-structured: in the introductory part, the front-line soldier recalls the value of Victory in the Great War, the contribution of the Tatar people to the Victory. This part is written in slogan language. Then the war veteran recalls how he was drafted into the army, was in the Suslonger training camp, about the famine, about participation in battles on the second Baltic front and about his injury. In this part of the narrative, long-remembered events are mentioned that deeply touched the author of the memoirs.
In general, the recording of memoirs tells how a simple Tatar village guy saw the war, and how he perceived it.
Keywords: the Great Patriotic War, memories, Suslonger training camp, Tafkil Bikchantaev
For citation: Davletshina L.Sh. Tafkil aga Bikchantaev istaleklare [Memories of Tafkil Bikchantaev]. Istoricheskaya etnologiya, 2021, vol. 6, no. 1, pp. 171-176. https://doi.org/10.22378/he.2021-6-1.171-176
About the author: Lilia Sh. Davletshina, Senior Research Fellow, Institute of the Tatar Encyclopedia and Regional Studies of the Tatarstan Academy of Sciences (56 Pushkin St., Kazan 420015, Russian Federation); tafkilevna@mail.ru
Received March 02, 2021 Accepted for publication March 22, 2021
Published April 21, 2021
ВОСПОМИНАНИЯ ТАФКИЛЯ БИКЧАНТАЕВА Л.Ш. Давлетшина
Институт Татарской энциклопедии и регионоведения Академии наук Республики Татарстан Казань, Российская Федерация tafkilevna@mail.ru
В статье представлены воспоминания Тафкиля Бикчантаева, в 1943-1944 гг. принимавшего участие в Великой Отечественной войне. Т. Бикчантаев записал свои воспоминания по прошествии значительного времени, в честь 60-летия Победы, и адресовал их школьникам. Поэтому он не увлекается подробностями, эмоциями, напротив, освещает только самые главные, важные, на его взгляд, моменты.
Продумана и структура текста: во вступительной части фронтовик напоминает о ценности Победы в Великой войне, о вкладе в нее татарского народа. Эта часть написана лозунговым языком. Затем участник войны вспоминает, как он был призван в армию, находился в учебном лагере Суслонгер, о голоде, об участии в боях на втором Балтийском фронте и о полученном ранении. В этой части повествования упоминаются надолго запомнившиеся события, глубоко задевшие автора воспоминаний.
В целом запись воспоминаний повествует о том, как простой татарский деревенский парень увидел войну и как он ее воспринимал.
Ключевые слова: Великая Отечественная война, воспоминания, учебный лагерь Суслонгер, Тафкиль Бикчантаев
Для цитирования: ДэYлэтшина Л.Ш. Тэфкил ага Бикчэнтэев истэлеклэре // Историческая этнология. 2021. Т. 6, № 1. С. 171-176. https://doi.org/10.22378 /he.2021-6-1.171-176
Сведения об авторе: Давлетшина Лилия Шамилевна - старший научный сотрудник, Институт Татарской энциклопедии и регионоведения Академии наук Республики Татарстан (420015, ул. Пушкина, 56, Казань, Российская Федерация); tafkilevna@mail.ru
Поступила 02.03.2021 Принята к публикации 22.03.2021
Опубликована 21.04.2021
