Научная статья на тему 'ГАЛИМӘ ХӘКИМОВА РАБИГА АФЗАЛОВНА: ТОРМЫШ ЮЛЫ ҺӘМ ЭШЧӘНЛЕГЕ'

ГАЛИМӘ ХӘКИМОВА РАБИГА АФЗАЛОВНА: ТОРМЫШ ЮЛЫ ҺӘМ ЭШЧӘНЛЕГЕ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
53
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ХәКИМОВА РАБИГА АФЗАЛОВНА / ТАТАР ТЕЛЕ һәМ әДәБИЯТ БүЛЕГЕ

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Баһаветдинова Халидә Зиннатовна

Мәкаләдә күренекле татар теле белгече, доцент, Казан дәүләт университетында татар теле һәм әдәбияты бүлеген оештырган Хәкимова Рабига Афзаловнаның тормыш юлы һәм фәнни-педагогик эшчәнлеге өйрәнелә. Р.А. Хәкимова - авыл укытучысыннан университет доценты дәрәҗәсенә ирешкән галимә. Хезмәте өчен хөкүмәт тарафыннан медальләр, почет билгеләре белән бүләкләнгән. Немец, рус, башкорт һәм татар телләрен яхшы белгән, казах, кыргыз телләрендә дә аралаша алган. Мәскәүдә СССР Фәннәр академиясенең Тел, СССР халыкларының язма мирасын өйрәнү институтының аспирантурасын тәмамлап, кандидатлык диссертацияcен яклаган. Мәкаләдә галимәнең басылып чыккан кайбер фәнни хезмәтләренең исемлеге дә китерелә. Хәкимова Рабига Афзаловна партия эшләрендә дә актив катнашкан галимә, шуның аркасында, аңа шелтәләр дә алырга туры килә. Бу хәлләр лаеклы, бәхетле гаилә кору мөмкинлегенә дә киртә булып баса. Шулай ук мәкаләдә 1944-1951 еллар арасында татар теле һәм әдәбияты кафедрасының эшчәнлегенә дә анализ ясала. Казан федераль университетының Н.И. Лобачевский исемендәге китапханәсендә сакланган, профессор Хатыйп Госманның “Формирование новой специальности” дигән хезмәтеннән өзек китерелә. Бу чорларда эшләгән укытучылар, белем алган студентлар турында да мәгълүмат бирелә. 1951 елның 9 маенда Р.А. Хәкимова авыру сәбәпле эшеннән азат ителә. Ни кызганыч, тормыш юлында очраган каршылыкларны җиңү эзсез калмаган, күрәсең. Күренекле галимәбезнең сәламәтлеге нык какшый, бу аның вакытсыз үлеменә сәбәп була.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SCHOLAR RABIGA AFZALOVNA KHAKIMOVA: ACADEMIC WORK AND LIFE PATH

The article highlights the life and scientific and pedagogical work of the outstanding Tatar linguist, associate professor, founder of the department of the Tatar Language and Literature of Kazan State University, Khakimova Rabiga Afzalovna. R.A. Khakimova worked her way up from a rural teacher to an associate professor at university. For many years of work she was awarded with medals and signs of honour. She knew German, Russian, Bashkir and Tatar languages well, as well as she could also communicate in Kazakh and Kyrgyz. R.A. Khakimova completed her postgraduate studies at the Institute of Linguistics of the USSR Academy of Sciences in Moscow and defended her Ph.D. thesis. The article provides a list of some of the published academic works of the scholar. Khakimova Rabiga Afzalovna was actively involved in the political work, due to which she had to receive reprimands. All of that became an obstacle to a happy family life. The article also analyzes the work of the Tatar Language and Literature Department in the period from 1944 to 1951...The article highlights the life and scientific and pedagogical work of the outstanding Tatar linguist, associate professor, founder of the department of the Tatar Language and Literature of Kazan State University, Khakimova Rabiga Afzalovna. R.A. Khakimova worked her way up from a rural teacher to an associate professor at university. For many years of work she was awarded with medals and signs of honour. She knew German, Russian, Bashkir and Tatar languages well, as well as she could also communicate in Kazakh and Kyrgyz. R.A. Khakimova completed her postgraduate studies at the Institute of Linguistics of the USSR Academy of Sciences in Moscow and defended her Ph.D. thesis. The article provides a list of some of the published academic works of the scholar. Khakimova Rabiga Afzalovna was actively involved in the political work, due to which she had to receive reprimands. All of that became an obstacle to a happy family life. The article also analyzes the work of the Tatar Language and Literature Department in the period from 1944 to 1951. An excerpt from the work of Professor Khatip Guzman “Formation of a new specialty”, which has been kept in the N.I. Lobachevsky library of Kazan University, provides information about the teachers who worked during those years, as well as about the students. On May 9, 1951 R.A. Khakimova was dismissed for health grounds. Unfortunately, the obstacles that arose in the scholar’s life left their mark: Rabiga Afzalovna’s health deteriorated dramatically, which caused her sudden death.

Текст научной работы на тему «ГАЛИМӘ ХӘКИМОВА РАБИГА АФЗАЛОВНА: ТОРМЫШ ЮЛЫ ҺӘМ ЭШЧӘНЛЕГЕ»

УДК 929

ГАЛИМЭ ХЭКИМОВА РАБИГА АФЗАЛОВНА: ТОРМЫШ ЮЛЫ ЬЭМ ЭШЧЭНЛЕГЕ

Х.З. Баhаветдинова

Татарстан Фэннэр академиясенец

Ш. Мэрщани исем. Тарих институты

Казан, Россия Федерациясе

ИаИёа12_61 @таИги

Мэкалэдэ кYренекле татар теле белгече, доцент, Казан дэYлэт университе-тында татар теле hэм эдэбияты бYлеген оештырган Хэкимова Рабига Афзаловна-нын тормыш юлы hэм фэнни-педагогик эшчэнлеге ейрэнелэ. Р.А. Хэкимова -авыл укытучысыннан университет доценты дэрэжэсенэ ирешкэн галимэ. Хезмэте ечен хекYмэт тарафыннан медальлэр, почет билгелэре белэн бYлэклэнгэн. Немец, рус, башкорт hэм татар теллэрен яхшы белгэн, казах, кыргыз теллэрендэ дэ ара-лаша алган. МэскэYДЭ СССР Фэннэр академиясенен Тел, СССР халыкларынын язма мирасын ейрэнY институтынын аспирантурасын тэмамлап, кандидатлык диссертациясен яклаган. Мэкалэдэ галимэнен басылып чыккан кайбер фэнни хезмэтлэренен исемлеге дэ китерелэ.

Хэкимова Рабига Афзаловна партия эшлэрендэ дэ актив катнашкан галимэ, шунын аркасында, ана шелтэлэр дэ алырга туры килэ. Бу хэллэр лаеклы, бэхетле гаилэ кору мемкинлегенэ дэ киртэ булып баса.

Шулай ук мэкалэдэ 1944-1951 еллар арасында татар теле hэм эдэбияты кафедрасынын эшчэнлегенэ дэ анализ ясала. Казан федераль университетынын Н.И. Лобачевский исемендэге китапханэсендэ сакланган, профессор Хатыйп Госманнын "Формирование новой специальности" дигэн хезмэтеннэн езек ките-релэ. Бу чорларда эшлэгэн укытучылар, белем алган студентлар турында да мэгълумат бирелэ.

1951 елнын 9 маенда Р. А. Хэкимова авыру сэбэпле эшеннэн азат ителэ. Ни кызганыч, тормыш юлында очраган каршылыкларны ^ину эзсез калмаган, кYрэсен. КYренекле галимэбезнен сэламэтлеге нык какшый, бу анын вакытсыз Yлеменэ сэбэп була.

Теп тешенчэлэр: Хэкимова Рабига Афзаловна, автобиография, татар теле hэм эдэбият бYлеге

Сылтама ясау ечен: БаИаветдинова Х.З. Галимэ Хэкимова Рабига Афзаловна: тормыш юлы hэм эшчэнлеге // Историческая этнология. 2021. Т. 6, №. 1. С. 132-140. https://doi.org/10.22378/he.2021-6-1.132-140

Халкыбыз мэгарифенен тарихына ^з салсак, анда гомерлэре бик кыска, эмма кылган гамэллэре белэн hич онытылмаска тиешле гYЗЭл шэхеслэребез бар. Чистай еязе Краснояр волосте (Татарстаннын хэзерге

Баhаветдинова Х.З. Гaлима Хакимoвa Paбигa Aфзaлoвнa: тopмыш юлы hам эшчанлeгe

Чисгай paйoны) Кyтлyшкинo (Яyшиpма) aвылындa туып Ycкан Paбигa Хакимoвa шyлapныц 6epce. Гaилада атиce Афзгл aгa дa, аниce Хадича xa-ным дa миллатeбeзнeц бeтeн гopeф-гaдатлаpeн xepматлап, таму^ь! xeзмат итeп яшаган игeнчeлаp бyлгaннap.

Paбигaньщ магapифка бaгышлaнгaн xаepлe гoмepe 15 яшeннан 6ana-лap укыту бeлан бaшлaнып кита. Tyгaн aвылы мактабeн тамaмлay бeлан ул Чиегай ^OTomi^iR Иcкe Taтap Эдамcyы, Элки, Кapгaлы, Мecлим, Чж-тaй, КизлаY (Кypмaнaeвo) aвыллapыньщ бepeнчe бacкыч мактаплаpeнда yкытa (TP ДА P-1137: 22).

1920 eллap ypтacы - cyгышлap тамaмлaнгaн, акpeнлап aчлык aфа-тeннан да кoтылa бaшлaгaн 4op. Ил, ниhaять, тыныч тeзeлeшка, ягъни xa-лык xy^amirarn тopгызyгa кepeша. Бу Yзгаpeшлаpга xaтын-кызлapны тap-ту eчeн мaкcaтлы эш ^аeлдepeла. Хaтын-кызлap apacындa эшлаY eчeн пapтия иц уцган aлдынгы кapaшлы yкытyчылapны тapтa. Pa6rna дa шyлap apacындa бyлa: Элмат, 3yp Tиганалe aвыллapындa xaтын-кызлap

oeшмaлapын ^итакли. Tыpыш xeзматe eчeн aны 1928 eлдa Бeтeнcoюз том-мyниcтлap пapтияce caфлapынa кaбyл италаp hам, пapтия агъзacы бyлapaк, arça тaгын дa ^aвaплыpaк эшлаp тaпшыpaлap.

Шушы ук eлдa ул Кaзaнгa кYчeп кила hам 5 нoмepлы тeгY фaбpикa-cынa эшка ypнaшa. Биpeда да Paбигa ^амагать эшлаpeнда aктив кaтнaшa, цex пpoфcoюз бюpocыныц pаиce, coцpaк фaбpикa кoммyниcтлap пapтия oeшмacыныц ^aвaплы ceкpeтape вaзифaлapын y™.

Хакимoвa Paбигa Aфзaлoвнaныц шаx-от тopмышынa байлe дoкyмeнтлap, иста-лeклаp юк дияpлeк. Taтapcтaн Pecпyбликa-милли apxивындa caклaнгaн, 1930 eлныц 14 июнeнда язгaн aцлaтмacыннaн, 1928 eлдa Бahayтдин иceмлe укытучы eгeтка кияYга чыгып, 3 aй яшагач, aepы-лышyлapы aцлaшылa (TP ДА П-1198: 4-4o6.). Икeнчe тaпкыp 1930 eлдa Шаpа-фeтдинoв Ми^^ (1898) бeлан тopмыш кopa. Аныц бeлан да кyлaк мaлae булганга aepылыpгa тypы кила (TP ДА P-1137: 14). № китаpлeк xал, икe oчpaктa дa Paбигa Aфзaлoвнaгa пapтия тapaфыннaн шeлта бeлдepeлган. Momirç ecтавeна, 1936 eлдa peпpeccияланган aвтopлapныц пceвдoним acтындa чыккaн мaтepиaллapынa pexcат имзacын кyйгaн eчeн Moлoтoв paйкoмын-нaн кaты шeлта aлгaнлыгы билгeлe (TP ДА P-1137: 5). Бу гaдeлceзлeклаp, шeлталаp aлy amirç шаxcи тopмышынa дa таэcиp итми кaлмaгaн, кYpаceц. Paбигa Aфзaлoвнa, дepecлeкнe яклaп, югapы oeшмaлapгa мepа^агaть ита. Бу «xa-

Paбигa Aфзaлoвнa Хакимoвa. Taтapcтaн Pecпyбликacы ДаYлат apxивы. Ф. P-1137. T. 31. Эш 190. 2 б.

таларны» тэ^рибэсезлектэн, белеме аз булу белэн ацлата h9M, н^аять, 1940 елда бирелгэн шелтэлэрне кире алалар.

Бу вакыйгалэрдан соц ул k^y^ чыкмый, эти-энилэрен югалткан бертуганнарыньщ кызларын тэрбиягэ ала. Зарэ Рабига ханым белэн яши. Казан шэhэренец 11 номерлы мэктэбен тэмамлый.

Рабига Хакимованыц бертуган 2 сецлесе, 2 энесе була: Хэнифэ (1906) - ире Гэлимов белэн Юхмачы районында ^итэкче урыннарда эшлилэр, партия эгъзалары; Сафия (1918) Казанда ТЭЦ-2 дэ эшли, Беек Ватан су-гышында катнаша. Шулай ук ике энесе дэ Беек Ватан сугышында катна-шалар: сугыштан соц Эгълэм (1910) авылда колхозчы, Камал (1913) партия эгъзасы, Чистайда яши hэм эшли.

Рабига 1930-1932 елларда Татар коммунистлар университетында 2 ел белем ала. Бер yk вакытта райкомда инспектор булып эшли. 1932 елдан Казан Педагогика институтына укырга керэ. 1933 елда Партия Yзэк комитеты карары белэн Сарман МТСы сэяси бYлекчэсенэ эшкэ ^ибэрелэ. 1935-1936 елларда Татарстан радиокомитетныц сэяси редакторы булып тора. 19361940 елларда Педагогика институтында укуын дэвам итэ. Шул ук елларда Казан шэhэренец 80 нче номерлы мэктэбендэ укытучы булып та эшли.

1940 елда институтны тэмамлагач, Рабига МэскэY шэhэрендэге СССР Фэннэр академиясенец Тел, СССР халыкларыныц язма мирасын ейрэнY институтыныц (соцыннан бу институт академик Марр исемендэге Тел hэм фикерлэY институты дип Yзгэртелэ) аспирантурасына укырга керэ. 1944 елныц 30 июнендэ МэскэYДЭ «Глагольное управление в современном литературном языке» темасына кандидатлык диссертациясен яклый hэм филология фэннэре кандидаты дигэн фэнни дэрэ^эгэ ия була (ТР ДА Р-1137: 6).

1944 елныц октябрь аеннан В.И. Ульянов исемендэге Казан дэYлэт университетында укыта башлый. Бер ай узу белэн, Хэкимова Рабига Аф-заловнага университетныц Гыйльми советы, доцент hэм кафедра медире вазифаларын йеклилэр. Тавыш бирY нэти^элэре: 24 - эйе, 3 се - тыелып кала (ТР ДА Р-1137: 23).

1804 елда ачылган Казан университеты тарихында беренче тапкыр hэм Рабига Афзал кызы тырышлыгы белэн 1944 елда Татар теле hэм эдэбияты бYлеге ачыла. Биредэ филолог-галимнэр, киц профильле гуманитар белгеч-лэр, шулай ук татар теле hэм эдэбияты укытучылары эзерлэнэ башлый.

Казан федераль университетыныц Н.И. Лобачевский исемендэге фэнни китапханэсендэ профессор Х. Госмановныц «Формирование новой специальности» дигэн кулъязмасы саклана (Усманов: 1). Язмада университетта татар теле hэм эдэбияты бYлеге ачылу hэм аныц Yсеш баскычлары тарихы тасвирлана. ТYбэндэ кулъязмадан езек китерэбез (тэр^емэ. - Х.Б.): «Авыр вакытлар иде. Сугыш hаман дэвам итэ. БYлекне оештыру доцент Рабига Афзаловна Хэкимовага тапшырылды. Аныц оештыру тэ^рибэсе бар иде, ул тиз арада, яца уку елы башына I курска студентлар кабул итэргэ иреште. Эмма иц авыры - уку процессын ^айга салу булды. Барыннан да элек кадр-лар юк иде. Профессор М. Корбангалиев сугыш башланыр алдыннан вафат

Баhаветдинова Х.З. Гaлима Хакимoвa Paбигa Aфзaлoвнa: тopмыш юлы hам эшчанлeгe

булды. Aлap (гaлимнаp. - Х.Б.) Кaзaнныц бaшкa уку hам фанни yчpeждe-ниeлаpeнда да бик aз к^ган идeлаp. КYбece cyгышкa киттe, бик aзлapы гынa RMpe кaйтты. Унивepcитeттa бYлeк aчылгaн вя^т^ бeтeн Кaзaнгa тaтap филoлoгияce фанeнда 2-3 ^вдадят иcаплана, дoктopлap тypындa айтeп та TOpaœ юк. Кaфeдpa эшeна кepeшY eчeн 4 штaт бepамлeгe бYлeп биpeлдe: мeдиp, гаpап тeлe бeлгeчe hам 2 лaбopaнт. Aлap apacындa, бapы мeдиpнeц гeна кaндидaтлык гыйльми даpа^аce бyлa.

БYлeкнe зypaйтy нага^^нда уку-укыту эшeнeц пpoфилe тaгын дa apтты. Бу oчpaктa кYптан тYгeл гeна aчылгaн CCCP ФА Кaзaн филиaлы бeлгeчлаpeн яpты cтaвкaгa hам cагaтьлап (пoчacoвoй) yкытыpгa чaкыpy фaйдaгa булды. Aлapныц дa гыйльми даpа^алаpe юк идe. Кыeнлыклapгa кapaмacтaн, 1950 eлдa тaтap тeлe hам адабияты бeлгeчлаpeнeц бepeнчe чы-гapылышы бyлa.

Кaфeдpa ^rn^^ece P.A. Хакимoвa oзaккa aвыpып киттe (1952 eлдa вaфaт булды). 1951 eлныц ^аeнда мeдиp итeп минe caйлaдылapi. ...

^муман aлгaндa, бyлeкнeц ни xалда кaлгaнын тYбанда язып yзaм. Бя-pыннaн дa элeк, кaфeдpaныц тeгe яки бу уку йeкламалаpeн YтаY бeлан байлe кeчлаpнeц бepлашYe ^итмадe. TYбанда кYpcатeлган дaими cocтaвтaгы дYpт зaттaн тыш, яpты cтaвкaгa hам cагaтьлап yкытyчылap чaкыpылгaн. Aлap apacындa Лaтиф Ж^алай, адаби танкыйтьчe Гaзи Кaшшaф кeбeк ^итди кeшeлаp бap иде. Tиздан Пeдaгoгикa инcтитyтыннaн бу eлкада та^ибате бyлгaн ocтa пeдaгoг, филoлoгия фаннаpe кaндидaты Якуб Халил улы Аги-шeв килдe. Moннaн тыш, Хaкимoвa тыpышлыгы бeлан, бутекжц бepeнчe чыгapылышыннaн кaлгaн тягын eч acn^arn" тa бap идe (Уcмaнoв: 1)».

Aбитypиeнтлapны yкыpгa aлгaндa ук, yкытyчылap aлapныц бeлeм даpа^аceна гeна тYгeл, и^ади мeмкинлeклаpeна да игътибap италаp. БYлeк кapшындa адаби тYгаpак hам aгитбpигaдa эшли, «Эдаби cyз» дип aтaлгaн кyлъязмa гaзeтa чыгa бaшлый (Зaмaлeтдинoв, Хaбyтдинoвa 2018: 103). Бу чapaлapныц бapлыккa килYe, Paбигa Aфзaлoвнaныц oeштыpy cалатe югapы булуын далилли тopгaн фaктлap.

Кaфeдpaдa Paбигa Aфзaлoвнa oeштыpy hам мeтoдик эшлаpнe, уку плaннapын hам пpoгpaммaлap тeзY, фанни xeзматкаpлаp тyплay, cтyдeнтлap кaбyл иту, таpбия эшлаpeн aлып бapa. Yзe нeмeц, pyc, бaшкopт hам тaтap тeллаpeн якшы бeла. Шуляй ук кaзaкь, кыpгыз тeллаpeнда да apaлaшa aлa. Кoнфepeнциялаpда югapы даpа^ада фанни чыгышлap яcый. 1947 eлдa

1 1947 eлдa P.A. Хакимoвa тapиx-филoлoгия фaкyльтeты дeкaны, пpoф. Вoз-нeceнcкий иceмeна мeдиpлeктан язят итyнe copan raproa (дoклaднoй) язя. Yз ypы-ныня филoлoгия фаннаpe кaндидaты, адабият гaлимe Я.Х. Aгишeвны эшка ялуля-pын copый. Аця уцяй xapaRrep^raRa биpа (TP ДА P-1137:45-45o6.). Ку^а^ц, Paбигa Aфзaлoвнaны мeдиpлeктан язят итмаганнаp. Бapы тик, ^итди aвыpyы cабаплe, 1951 eлныц 16 фeвpaлeннан бyлeк мeдиpe вaзифaлapын М.Х. Гяйнуллин бaшкapгaн (TP ДА P-1137: 81). Уку eлы тамaмлaнгaч, мeдиp итeп Хятиб Гocмa-нoвны caйлaгaннap.

СССР Фэннэр академиясе Тел hэм фикерлэY институтыныц 25 еллык юбилее уцаеннан узган 3 кенлек фэнни сессиядэ катнаша (ТР ДА Р-1137: 43).

Рабига Афзаловна университет тарафыннан оештырылган диалектоло-гик экспедициялэрнец ^итэкчесе була (ТР ДА Р-1137: 47). 1948 елда мишэр-лэр hэм аларныц телен ейрэнугэ багышланган зур экспедиция оештырыла. Теркемгэ ^итэкче иц яхшы дип саналган студентларны - Фэсиев, Хафизова, Кэримова, Галимж;анова (3 курс), Сабирова (1 курс), Маннапова, Габдрахи-моваларны (2 курс) сайлап ала. Фэн ягыннан бик кирэкле, кызыклы булган материаллар ^ыеп кайталар. Рабига Афзаловна, студентлар яхшы эшлэгэн-нэре ечен аларга рэхмэт белдерYлэрен сорап, ректор К.П. Ситниковка гариза яза, студентларны hэрвакыт кайгыртып яши (ТР ДА Р-1137: 65).

Икенче бер мисал, язучы Аяз Гыйлэ^ев истэлеклэреннэн: «...Азык-телек юнэтер эмэлне белмибез, сала кабартмалары, шыр тилелэр... Кафедра медиребез Н.Я. Марр шэкерте Рабига Афзаловна гына кYцелне кYтэрэ» (Замалетдинов, Хабутдинова 2018: 104).

КYренекле шэхеслэр - филология фэннэре кандидаты, тел белеме га-лиме Фазыл Салих улы Фэсиев (1925-2016), филология фэннэре докторы, профессор, язучы Ибраhим Зиннэт улы Нуруллин (1923-1995), филология фэннэре кандидаты, татар эдэбияты белгече Рашат Габдерэшит улы Гай-нанов (1925-1990), язучы Аяз Мирсэет улы Гыйлэ^ев (1928-2002) h.б. -Рабига Афзаловна шэкертлэре.

Хэкимова Рабига Авзалованыц фэнни-педагогик эшчэнлегенец теп юнэлеше - татар телен укыту мэсьэлэлэре. Ул докторлык диссертациясе естендэ дэ эшли, тикшеренулэр алып бара. Хэтта Y3 хисабына МэскэYгэ командировкаларга йери. Лэкин, авыру сэбэпле, фэнни хезмэтен тэмам-лый алмый (ТР ДА Р-1137: 62). Басылып чыккан фэнни хезмэтлэреннэн: «Татар теле орфографиясе CY3леге» (1940); «Каюм Насыров как лингвист» (1947), «Н.Я. Марр и новое учение о языке» (1949), «Тел белэн ац, эчтэлек белэн форма арасындагы бэйлэнеш» (Совет мэктэбе, 1949); «Тел гыйле-менец яца баскычында» мэкалэлэрен атап утик.

«Кызыл Татарстан» газетасында 1951 елда басылып чыккан «Тел гыйлеменец яца баскычында» мэкалэсендэ Рабига Хэкимова болай дип яза (тэр^емэ. -Х.Б.): «...Филология кечлэре зур проблемаларны hэм мэсьэлэ-лэрне ^ентекле ейрэнY hэм хэл иту тирэсенэ тупланмаган, hэркем, Y3 оешмасы, уз кабыгына биклэнеп эш итэ, берсе нэрсэ эшлэгэнне икенчесе белми, педагогия институты hэм университет филологлары укыту эшлэре белэн фэнни-тикшерену эшлэрен бергэ бэйлэп алып баруны тиешле дэрэ^эдэ оештыра алганнары юк эле. Фэнни-тикшерену эшлэренэ ^итэк-челек итэргэ hэм гомумилэштерелгэн теоретик гыйльми хезмэт урнэклэре бирергэ тиешле булган Тел, эдэбият hэм тарих институты исэ фэнни кечлэрнец hэм учреждениелэрнец энергиясен туплауга искиткеч ваемсыз-лык курсэтеп килэ, эйдэучелек ролен уйнамый, тел hэм эдэбият фэннэре елкэсендэге фэнни эшлэрне ... узгэртеп кору урнэклэрен курсэтми» (Миц-

Баhаветдинова Х.З. Галимэ Хэкимова Рабига Афзаловна: тормыш юлы hэм эшчэнлеге

нуллин 2016: 153-154). Мэкалэдэ китерелгэн фикерлэр бYгенге кендэ дэ актуаль дип эйтсэк, ялгышмабыз дип уйлыйм.

Рабига ханым 16 ел дэвамында укытучы булып хезмэт итэ. Универ-ситетныц Тарих-филология факультетыныц ^эмэгать эшлэрендэ актив катнаша. Татар бYлегендэ укыту-тэрбия бирY эше белэн ^итэкчелек итэ. Уку теркеменец агитаторы. Казан шэhэренец ^п кенэ оешмаларында ту-ган телендэ чыгышлар ясый (Усманов: 80).

Рабига Хэкимова - кYп кенэ ДэYлэт бYлэклэренэ ия шэхес: 1941 елда МэскэYне саклауда катнашканы ечен СССРныц Югары Совет указы нигезендэ «МэскэYне саклау» медале (Усманов: 9), кадрлар эзерлэYДЭ актив катнашканы ечен «Почет билгесе» ордены, кYп санлы рэхмэт хатлары белэн бYлэклэнэ (1945, 1948, 1950).

1951 елныц 9 маенда Р.А. Хэкимова, авыру сэбэпле (2 группа инвалид), эшеннэн азат ителэ. 1952 елда вафат була.

Рабига ханым - авыр, кырыс елларда яшэп, миллэтебезгэ тугры хез-мэт итэ алган шэхес. Бергэ укыган, эшлэгэн дусларыныц, сабакташлары-ныц ^бесен репрессия еллары йоткан. Нечкэ ^целле хатын-кызга бу борчулар тээсир итми калмагандыр. Без бYген аныц кичерешлэрен ацлап, тормышына сокланабыз.

ЧЫГАНАКЛАР

ТР ДА Р-1137 - Татарстан Республикасы ДэYлэт архивы. Ф. Р-1137. Т. 31. Эш 190.

ТР ДА П-1198 - Татарстан Республикасы ДэYлэт архивы. Ф. П-1198. Т. 1. Эш 2804.

Усманов - Усманов Х.У. Формирование новой специальности // КФУ НБЛ ОРРК. Ед. хр. 100681/1. Рукопись.

ФЭННИ ЭДЭБИЯТ

Замалетдинов Р.Р., Хабутдинова М.М. История создания отделения татарского языка и литературы в Казанском университете в воспоминаниях преподавателей и первых студентов // Та1апса. 2018. №1 (10). С. 91-112.

Мицнуллин Ф.Г. Тел гыйлеменец яца баскычында // Татар педагогик фикере антологиясе. 2 т. (ХХ гасыр - ХХ1 гасыр башы). Казан: Татар. китап. нэшр., 2016.

Автор турында белешмэ: Баhаветдинова Халидэ Зиннатовна - фэнни хезмэткэр, Татарстан халыкларыныц тарихи-мэдэни мирасы бYлеге, Татарстан Фэннэр академиясенец Ш. Мэрж;ани исемендэге Тарих институты (420111, Батурин урамы, 7А, Казан, Россия Федерациясе); halida12_61@mail.ru

Редакциягэ керде 22.09.2020 Кабул ителде 22.03.2021

Басылды 21.04.2021

SCHOLAR RABIGA AFZALOVNA KHAKIMOVA: ACADEMIC WORK AND LIFE PATH

Kh.Z. Bagautdinova

Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences

Kazan, Russian Federation

halida12_61@m ail.ru

The article highlights the life and scientific and pedagogical work of the outstanding Tatar linguist, associate professor, founder of the department of the Tatar Language and Literature of Kazan State University, Khakimova Rabiga Afzalovna. R.A. Kha-kimova worked her way up from a rural teacher to an associate professor at university. For many years of work she was awarded with medals and signs of honour. She knew German, Russian, Bashkir and Tatar languages well, as well as she could also communicate in Kazakh and Kyrgyz. R.A. Khakimova completed her postgraduate studies at the Institute of Linguistics of the USSR Academy of Sciences in Moscow and defended her Ph.D. thesis. The article provides a list of some of the published academic works of the scholar. Khakimova Rabiga Afzalovna was actively involved in the political work, due to which she had to receive reprimands. All of that became an obstacle to a happy family life.

The article also analyzes the work of the Tatar Language and Literature Department in the period from 1944 to 1951. An excerpt from the work of Professor Khatip Guzman "Formation of a new specialty", which has been kept in the N.I. Lobachevsky library of Kazan University, provides information about the teachers who worked during those years, as well as about the students.

On May 9, 1951 R.A. Khakimova was dismissed for health grounds. Unfortunately, the obstacles that arose in the scholar's life left their mark: Rabiga Afzalovna's health deteriorated dramatically, which caused her sudden death.

Keywords: Khakimova Rabiga Afzalovna, autobiography, department of the Tatar language and literature

For citation: Bagautdinova Kh.Z. Galima Hakimova Rabiga Afzalovna: tormysh yuly ham eshchanlege [Scholar Rabiga Afzalovna Khakimova: Academic Work and Life Path]. Istoricheskaya etnologiya, 2021, vol. 6, no. 1, pp. 132-140. https://doi.org/10.22378/he.2021-6-1.132-140

REFERENCES

Zamaletdinov R.R., Khabutdinova M.M. Istoriya sozdaniya otdeleniya tatarskogo yazyka i literatury v Kazanskom universitetete v vospominaniyakh prepodavateley i pervykh studentov [The History of Founding the Tatar language and Literature Department at Kazan University in the Memoirs of Teachers and First Students]. Tatarica, 2018, №1 (10), pp. 91-112.

Баhаветдинова Х.З. Галимэ Хэкимова Рабига Афзаловна: тормыш юлы hэм эшчэнлеге

Minnullin F.G. Tel gyylemenen yana baskychynda [At a New Stage of Philology]

// Tatar pedagogik fikere antologiyase. 2 t. (XX gasyr - XXI gasyr bashy). Kazan: Tatar Book Publ., 2016.

About the author: Khalida Z. Bagautdinova, Research Fellow, Department of Historical and Cultural Heritage of the Peoples of Tatarstan, Maijani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences (7A Baturin St., Kazan 420111, Russian Federation); halida12_61@mail.ru

Received September 22, 2020 Accepted for publication March 22, 2021

Published April 21, 2021

УЧЕНЫЙ ХАКИМОВА РАБИГА АФЗАЛОВНА: НАУЧНАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ И ЖИЗНЕННЫЙ ПУТЬ

Х.З. Багаутдинова

Институт истории им. Ш. Марджани Академии наук Республики Татарстан Казань, Российская Федерация halida12_61@m ail.ru

В статье освещаются жизнь и научно-педагогическая деятельность выдающегося татарского языковеда, доцента, основателя отделения татарского языка и литературы Казанского государственного университета Хакимовой Рабиги Афза-ловны. Р. А. Хакимова прошла путь от сельского учителя до доцента университета. За многолетний труд награждена медалями, знаками почета. Она хорошо знала немецкий, русский, башкирский и татарский языки, могла также изъясняться на казахском и киргизском языках. Р. А. Хакимова окончила аспирантуру Института языкознания Академии наук СССР в Москве, защитила кандидатскую диссертацию. В статье приводится список некоторых опубликованных научных трудов ученой. Хакимова Рабига Афзаловна активно участвовала и в партийной работе, из-за чего ей приходилось получать выговоры. Все это стало препятствием для счастливой семейной жизни.

Также в статье анализируется деятельность кафедры татарского языка и литературы в период с 1944 по 1951 гг. Приводится отрывок из труда профессора Хатипа Гусмана «Формирование новой специальности», хранящегося в библиотеке им. Н.И. Лобачевского Казанского федерального университета. Приводятся сведения о преподавателях, работавших в эти годы, а также о студентах.

9 мая 1951 г. Р. А. Хакимова была уволена по состоянию здоровья. К сожалению, препятствия, возникшие на жизненном пути ученой, оставили свой след: здоровье Рабиги Афзаловны сильно пошатнулось, что стало причиной ее скоропостижной смерти.

Ключевые слова: Хакимова Рабига Афзаловна, автобиография, кафедра татарского языка и литературы

Для цитирования: Баhаветдинова Х.З. Галимэ Хэкимова Рабига Афзаловна: тормыш юлы hэм эшчэнлеге // Историческая этнология. 2021. Т. 6, №. 1. С. 132140. https://doi.org/10.22378/he.2021-6-1.132-140

Сведения об авторе: Багаутдинова Халида Зиннатовна - научный сотрудник отдела историко-культурного наследия народов Республики Татарстан Института истории им. Ш. Марджани Академии наук Республики Татарстан (420111, ул. Батурина, 7А, Казань, Российская Федерация); halida12_61@mail.ru

Поступила 22.09.2020 Принята к публикации 22.03.2021

Опубликована 21.04.2021

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.