CC BY
18Национальное образование
УДК 371.2
твркестанда ж;эдит мэктэплэре ьэм татар лар (хх гасыр башы татар ьэм yзбэк вакытлы матбугаты материаллары буенча)
Л.Р. Мортазина
Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец
Ш. Мэрщани исемендэге Тарих институты
Казан, Россия Федерациясе
lyalyamur@mail.ru
Мэкалэдэ XIX гасыр ахыры - ХХ гасыр башында татарларныц Теркестанда жэдит мэктэплэрен оештыру, татар hэм жирле халык балаларына белем бирYДЭге эшчэнлеге яктыртыла. XX гасыр башы, совет чоры hэм хэзерге галимнэрнен элеге проблемага карата фикерлэре тикшерелэ. XX гасыр башы татар hэм Yзбэк вакытлы матбугаты материалларына таянып, аерым мэктэп hэм мэдрэсэлэрнен ачылу тарихы яктыртыла. Жирле миллэт вэкилэренен татар мегаллимнэренец эшчэнлегенэ карата карашлары тасвирлана. Татар авторларыньщ Теркестандагы жэдит мэктэплэрендэ файдаланылган дэреслеклэре hэм аларнын жирле халыклар теллэрендэ дэреслеклэр язылуга ясаган йогынтысы ассызыклана.
Теп тешенчэлэр: жэдитчелек, Урта Азия, Теркестан, татар мегаллимнэре, ысулы саутия, жэдит мэктэплэре hэм мэдрэсэлэре, кардэш халыклар, мэгариф
Сылтама ясау ечен: Муртазина Л.Р. Теркестанда жэдит мэктэплэре hэм татарлар (XX гасыр башы татар hэм Yзбэк вакытлы матбугаты материаллары буенча) // Историческая этнология. 2020. Т. 5, № 3. С. 466-480. https://doi.org/ 10.22378^е.2020-5-3.466-480
XIX гасырныц соцгы чирегендэ барлыкка килгэн, Идел-Урал буе, Кырым, Кавказ hэм Урта Азия меселманнарын Y3 эченэ бетереп алган жэдитчелек хэрэкэтенец киц жэелYендэ, билгеле булганча, татарларныц роле зур. Жэдитчелеккэ меселман мэгариф системасын Yзгэртеп кору, мэгърифэтчелек-агарту фикерлэренец яца баскычка кYтэрелYе кYЗлегеннэн чыгып караганда бу Yзенчэлек аеруча ачык кYренэ.
Теркестанда, казакъ-кыргыз далаларында мэгърифэт тарату, жирле халыкларга белем бирY, жэдиди мэктэплэр ачуда татарларныц башлап йерYе мэгълYм. Совет чорында бу Yзенчэлеккэ зур игътибар бирелмэде,
татарларныц Теркестанда, Урта Азиядэге эшчэнлеклэренэ нигездэ и^ти-магый-сэяси, революцион фактор буларак, коммунистик идеология ^злегеннэн чыгып каралды. Ьэрхэлдэ, совет чорында язылган фэнни хезмэтлэрдэ казакъ, кыргыз, Yзбэк, терекмэн h.6. терки халыкларньщ белем hэм тэрбия системалары тарихында татарлар калдырган эз ассызыкланмады. Хэлбуки, революциягэ кадэрге hэм совет чорыныц беренче елларында язылган, Урта Азия халыкларыныц мэгарифен, мэдэниятен, этнологиясен ейрэнгэн кайбер тикшерYчелэрнец хезмэт-лэрендэ, аерым алганда, А.И. Добромыслов, Н.А. Бобровников, В.В. Бар-тольд h.б. язмаларында татарларныц Теркестан халыкларыныц мэдэнияте hэм мэгарифе Yсешендэ шактый зур эш башкарганлыклары кYрсэтелэ (Бартольд 1927; Бобровников 1913; Добромыслов 1912). А.И. Добромыслов, мэсэлэн, "Россия меселманнары арасында мэгърифэт таратуда ^итэкчелек ролен, иц белемле hэм алга киткэн халык буларак, татарлар Y3 кулларына алды", - дип язды (Добромыслов 1912: 252). Соцгы елларда барлыкка килгэн хезмэтлэрдэ, кыргыз, Yзбэк, казах кб. авторлар тарафыннан язылган китап hэм мэкалэлэрдэ элеге проблеманы беркадэр яктыртуга, тарихи дереслекне кайтаруга омтылыш ^зэтелэ (Галимова 2015; Иманкулов 2016; Карлыбаев 2012; Кубатова 2012; Мамытов 1992; Насретдинова 2011; Расулов 2005).
Татарлар hэм Урта Азия халыкларыныц мэгариф елкэсендэге бэй-лэнешлэре турында CY3 алып барганда, элбэттэ, беренче чиратта дини белем бирYДЭ деньякYлэм эhэмияткэ ия булган Сэмэрканд, Бохара мэдрэсэлэре hэм аларда белем эстэгэн татар шэкертлэре, шулар арасында иц мэшhYрлэре - Габденнасыйр Курсави, Баhаветдин ибн Собхан, Ш^а-бетдин Мэрж;ани, Эбелмэних Каргалый, Габдрэхим Утыз-Имэни, Галим-ж;ан Барудиларны искэ алу меhим. Урта Азиянец атаклы гыйлем иялэре белэн очрашу, алардан белем алу, ^п гасырлык тарихка ия булган мэдэният белэн танышу аларныц дини, фэлсэфи, фэнни карашлары фор-малашуга йогынты ясаган, элеге фикерлэрнец Идел-Урал буенда тара-луына булышлык иткэн. Шул ук вакытта хэзергэчэ элеге уку йортларында укыган башка татар шэкертлэре турында мэгълYмат аз булуны, тормыш hэм эшчэнлеклэре ейрэнелмэYне дэ искэ алырга кирэк. Кайбер чыганаклар, эйтик, Т. Эйди мэгълYматларына караганда, бары тик 1893 елда гына Бохара шэhэрендэ йезлэп татар егете укыган (Эйди 2015: 415).
Элбэттэ, татарларныц башка терки халыклар белэн ныклы бэй-лэнешлэр булдыруында шактый зур тарихлы икътисади-сэYДЭ менэсэбэтлэре дэ, дин hэм гореф-гадэтлэр уртаклыгы, тел якынлыгы да зур эhэмияткэ ия. Патша хакимиятенец татарларны Y3 сэясэтендэ, тэр^емэчелек, дипломатия хезмэтендэ файдалануы билгеле. Лэкин шул ук вакытта татарлар, кайда гына яшэсэлэр дэ, 'узлэренец миллэтлэрен югалтмыйлар, саклап килэлэр, форсат чыккан саен башка дин кардэш-лэрен тэрэкъкый итYДЭ тырышалар" (Измайлов 1927), далада ислам динен ныгытуда, терки-татар телен урнаштыруда, мэгърифэт таратуда зур эш
башкаралар. Жэдитчелек агымы жэелY, яцача, аваз ысулына ("ысулы жэдит", "ысулы саутия") нигезлэнгэн, деньяви белемнэр таратуга юнэл-дерелгэн мэктэп-мэдрэсэлэр барлыкка килэ башлау белэн татарларныц Теркестандагы роле тагын да арткан.
Мегаллимлек иткэн кYп кенэ татарларныц (алар арасында Миф-тахетдин Акмулла, Муса Акъегет, Шэехзадэ Бабич, Габдрэшит Ибраhимов, Галимжан Ибраhимов, Нэжип Думави, Зариф Бэшири, Кыям Юлдашев кебек бик ^п язучылар, галимнэр бар) башлангыч чор эшчэнлеге Теркестандагы мэгърифэтчелек хезмэте белэн бэйле. Аерым муллалар, мегаллимнэрнец, 'Талия", "Мехэммэдия", "Xесэения" кебек алдынгы мэдрэсэлэрдэ белем алучы кYп кенэ татар шэкертлэренец жэйге айларда кыргыз-казакъ далаларына чыгып балалар укытуы билгеле. Кардэш халыкларга белем бирY белэн беррэттэн, шэкертлэр беркадэр матди якларын да кайгыртканнар, жылы, коры hава шартларында сэламэтлеклэрен ныгытканнар (Казакъ эчендэге шэкертлэр 1910). Тик шулай да теп максат hэм изге бурыч буларак мэдэни-агарту эше каралган. Жэдитчелек хэрэкэте тарала башлау белэн, татар мегаллимнэренец эшчэнлеге тагын да кицэйгэн.
Кыргыз тикшеренYчелэре билгелэп Yткэнчэ, Урта Азиядэ жэдитчелек таралуны татар мэгърифэтчелэре эшчэнлегеннэн аерып карау hич мемкин тYгел (Кубатова 2012: 26). Кайбер галимнэрнец, эйтик, Б.Б. Зулуевныц, жэдитчелекнец барлыкка килYен турыдан-туры Урта Азия белэн бэйлэп каравына карамастан (Зулуев 2018), элеге хэрэкэтнец иц беренче чиратта Идел-Урал буйларында, Кырымда формалашуын, нэкъ менэ татар-башкорт мегаллимнэренец тырышлыгы аркасында башка тебэклэргэ, шул исэптэн Теркестанга да таралуын, кYп галимнэр таный (Кубатова 2012: 54).
Билгеле булганча, жэдитчелекнец нигезлэре Г. Курсави, Ш. Мэржани хезмэтлэрендэ салынса да, мэгариф елкэсендэ аны практик яктан тормышка ашырган, жэдиди мэктэплэргэ нигез салган, белем бирYДЭ яца аваз ысулын беренчелэрдэн булып файдалануга кертYче, шуца нигезлэнеп дэреслеклэр тезYче педагог Исмэгыйль Гаспринский була. Ул Россиянец терле тебэклэрендэ йереп, яца мэктэплэр булдыру эшенэ ^зэтчелек иткэн, фикри ярдэм кYрсэткэн. 1893 hэм 1908 елларда Гаспринский Теркестанда да була (Турсунова 2017: 24), соцыннан бу елкэлэрдэ яшэYче халыкларныц тарихына, мэдэниятенэ, мэгарифенэ багышланган хезмэтен яза (Гаспринский 1900). Россиянец кYп шэhэрлэрендэ Гаспринский исемендэге мэктэплэр ачылу да1 элеге шэхеснец меселман халыкларыныц мэгарифе тарихында тоткан урынын ассызыклый. Лэкин шул ук вакытта, Идел-Урал буе татарларыныц, нугайларныц (Теркестанда Идел буе татарларын "нугай" атамасы белэн йертY киц таралган була; э жэдит мэктэплэре, бигрэк тэ "Фирганэ елкэсендэ, "нугай мэктэплэре" "исеме илэ
1 И.Гаспринский исемендэге мэктэп Каракол шэhэрендэ, Ташкентта, 1918 елда Казанда hэм башка шэhэрлэрдэ ачыла.
шehpэт тaпмыштыp. Ченки 6y мэктэплэpнeц Фиpгaнэдэ иц ЭYвэл aчмыш зaтлap тaтap кapдэшлэpeмeз 6улып, xa^^^i мэдэнияткэ бaшлaмaк ният мeкaтдэce илэ aчкaн бyлaлap" (Tepкecтaн мэктэплэpe 1914) элeгe милли идeянe тapaтyгa hэм YCтepYгэ, aны пpaктик яктaн тоpмышкa aшыpyгa кepткэн eлeшлэpeн aepым OTbrn6apra aлy мehим. Иц бepeнчe чиpaттa, тaтapлap (aepyчa Tepкecтaн жиpлэpeндэ теплэжп яшэгэннэpe) оeштыpгaн мэктэпнeц бepeнчe чиpaттa тaтap бaлaлapы eчeн aчылyын иста тотapгa киpэк. Бу мэктэплэpнeц уцышын кYpeп, жиpлe xaлык тa YЗ бaлaлapын aлapгa биpepгэ тыpышкaн. Элeгe мэктэплэp YPнэгeндэ бaшкa милли мэктэплэp бapлыккa килгэн.
1910 eлдa "Ba^rr" гaзeтacындa денья кYpгэн "Боxapaдa ьюулы жэдидэ мaжapacыныц xоляcace" дигэн мэкaлэдэ бэян итeлгэнчэ, Боxapaдa 1907-1908 eллapдa aчылгaн жэдит мэктэбeндэ тaтap бaлaлapын yкытыp eчeн Бyaдaн 6ep мeгaллим чaкыpтылa. Tэpтип бeлэн эшлэгэн, yкyдa (имтиxaннap бyeнчa) югapы нэтижэлэp кYpcэткэн бу мэктэптэн кYpeп боxapaлылap дa YЗ бaлaлapынa шул мэктэп Ypнэгeндэ бep мэктэп aчaлap. Иcкe мэктэптэ 15 eл укып тa, бeлeм дэpэжэce бик тYбэн бyлгaн 25 яшьлeк eгeтлэp, 4-5 aй укып, имтиxaндa югapы нэтижэлэp кYpcэтэлэp. Xamrn, шул pэвeшлe, жэдит мэктэплэpeнeц фaйдaлы булуын кYpэ, бaлaлapын yкыpгa биpYчe aтaлap caны apтa (Гaйн Шин 1910).
Лэкин жэмэгaтьчeлeк apacындa бу мэктэплэpгэ кapaтa кapaш бик кapшылыклы бyлгaн. Aлдa иcкэ aлынгaн Боxapa мэктэбeндэ yздыpылгaн имтиxaн вaкытындa aлдынгы кapaшлы дин эheллэpe элeгe мэкгапте яклaп нотык тотca, иcкe мэктэплэpдэ бeлeм биpYнe дэвaм итYчe, тpaдицион cиcтeмaны гынa тaныгaн кaдимчe мyллaлap элeгe мэктэпкэ кapшы чыгaлap. Aлap фикepeнчэ, жэдит мэктэплэpeндэгe еч ropcp дepec тYгeл: пapтaгa yтыpтып укыту; ыcyлы жэдидэ бeлэн yкытyчылapныц "тэмэкeчe бyлyлapы имeш" hэм "эжнэби миллэтжц (нyгaйлapныц) ыcyлы тэгьлимнe кYpcэтYe яpaмый имeш"; "ыcyлы жэдидэ кepтeп, Боxapaны xapan итэлэp, дэhpи бyлaлap, нaмaз вэ ypaзaны шэйгэ aлмыйлap" h.б. Шyлapны cэбэп итeп, мэктэпнe ябыфга кapap итэлэp (Гaйн Шин 1910).
Taтap мэктэплэpe hэм мeгaллимнэpe бeлэн бэйлэп кapaлгaн тaгын бep кYpeнeшнe иcкэ aлып утми мемкин тугел. Шул зaмaнныц Yзбэк гaзeтaлapы xэбэp иткэнчэ, бу нyгaй мэктэплэpeнeц тиз ap'^^ бep яктaн кapaгaндa, кYцeллe кYpeнeш бyлca д^ "yкый-язa бeлэ тоpгaн hэpбep кeшeнeц кYцeлeндэ бep "нyгaй мэктэбe" aчмaк, бaй бyлмaк фикepe тешу" (Tepкecтaн мэктэплэpe 1914) ^зэт^лу aлapныц эчтэлeгeнeц яpлылaнyы, a^a эшлэу чapacынa гынa эвepeлeп кaлy кypкынычы булу xaкындa ceйли. Лэкин мондый иcлax кылынмaгaн, Yзгэpepгэ тeлэмэгэн, пeдaгогик нигeзлэpгэ коpылмaгaн мэктэплэp озaк яши aлмaгaн, бapы тик кeчлeлэpe гeнэ Yceш aлгaн.
КYпчeлeк тaтap мeгaллимнэpe пeдaгоглык эшeн вaкытлычa, килeп-китeп кeнэ тYгeл, э Tepкecтaндa яшэп, шyндa тeплэнeп aлып бapгaннap. Apaлapындa шул тебэктэ тyып-YCкэннэpe дэ булган. Лэкин шул нэpcэ кузгэ чaлынa: aлap бapыcы дияpлeк Идeл бye-Уpaл мэдpэcэлэpeн тэмaмлaп
чыккaннap. "Икъбaлия" мэдpэcэceнeц мeдэppиcлэpe З. Вahaпoв, M^a-ков, мэcэлэн, Tpoицкидaгы "Pэcyлия" hэм Уфaдaгы 'Tan^" мэдpэ-cэлэpeндэ бeлeм aлгaннap, Нypгaли Maмин иcэ "Mexэммэдия"дэ yкыгaн h.6. (Kyбaтoвa 2012: 53).
Гaлимнэp билгeлэвeнчэ, Tepкecтaндa ^эдиди мэктэплэp Х1Х racbip-ныц corçra eллapындa бapлыккa килэ бaшлый (Бapтoльд 1927: 136). Cэмэpкaнд шэhэpeндэ aвaз ыcyлы бeлэн укыгга тopгaн тэ^ибэ мэктэбe 1893 eлдa ук Гaни Хecэeнoвныц мaтди яpдэмe бeлэн oeшa (Cэмэpкaнд мэктэбe 1893). Kaйбep бaшкa мэгълYмaтлap бyeнчa, бу мэктэп ^бдуллин aтлы cэYДЭгэp тыpышлыгы бeлэн aчылa, мэктэпжц эшeн ждйга caлy eчeн И. Гacпpинcкий дa чaкыpтып aлынa (Очepки иcтopии школы 1976: 489). ХХ ra^ip бaшы вaкытлы мaтбyгaты мэгьлYмaтлapынa кapaгaндa, бу eлкэлэpдэ ^эдит мэктэплэpe якынчa 1902-1903 eллapдaн биpлe эшлэп килэ (Pacyлoв 2005). 1905-1907 eллapдaн coq мэктэnлэpнeц caны кYЗгэ кYpeнeп apтa.
Лад ыcyллы мэктэплэp бapлыккa килY ите тepлe юл бeлэн бapгaн: дате, кaдими мэктэплэpгэ иcлax яcay hэм яда нигeзлэpгэ кopылгaн ^эдит мэктэплэpe oeштыpy. Фэндэ ":щэдит мэктэплэpe" бyлapaк билгeлe бyлгaн бу мэктэплэpнe ХХ ra^ip бaшы мaтбyгaтындa (aepым aлгaндa, Yзбэк тeлeндэ дeнья кYpгэн гaзeтaлapдa) икe тepгэ бYлeп кapay кYpeнeшe дэ кYЗЭтeлэ. "Caдaи Tepкecтaн" гaзeтacы, мэcэлэн, 'в^улы cayтия" мэктэп-лэpeн, ":щэдит" мэктэплэpeннэн aepмaлы бyлapaк, дате кaдим мэктэп-лэpeннэн Yзгэpтeп яcaлгaн мэктэплэp, hэм иcкe мэктэплэp бeлэн чaгыштыpгaндa, "бepaз тэpтипкэ кepгэн" мэктэплэp дип caный: aлapдa cыйныфлapгa бYлeнeш, пapтaлap кyллaнy, aвaз ыcyлы бeлэн укыту кepтeлгэн, лэкин пpoгpaммaлap юк, "фeнYн ^эдидэ"лэp укытылмый (Tepкecтaн мэктэплэpe 1914). KYn oчpaктa пeдaгoгик бeлeмe бyлмaгaн, 'в^улы cayтиянeц ни икэдандэн xэбэpceз зaтлap бу мэктэnлэpнe дате ыcyлдaн hэм xэpaбэлeк бep xэлгэ китepдeлэp. Хэзepдэ (мэкaлэ 1914 eлдa дeнья кYpгэн - Л.M.) Taшкeнт, Хoкaнд кeби олуг шэhэpлэpдэ вэ бэгьзe кышлaклapдa бoндaй бyямa мэктэплэpдэн бepничэ дaнэ тanмaк мeмкиндep", - дип язa гaзeтa. Бу кYpeнeш, aвтop билгeлэвeнчэ, "моншн биш элeк зaмaннapдa идe", ягьни 1908 eллapгa кaдэp. Aннaн отцы чop, гaзeтa билгeлэвeнчэ, ^эдит мэктэnлэpe эшчэнлeгe бeлэн бэйлe. "Б^улы ^эдидэ мэктэnлэpe "нoвoмeтoдный" гыйнвaны илэ xeкYмэт тapaфыннaн pэcмэн тaнылмыш мepэrтиб вэ мeнтaзэм мэктэплэpдep". Aлapдa npoгpaммaлap, дэpecлeклэp кyллaнылa, пeдaгoгик бeлeмгэ ия бyлгaн мeгaллимнэp укыта. Жэдит мэктэnлэpeндэ "hэp eл мaй aeндa имтиxaн Yткэpeлэ", ^иpлe xaлык тeлeндэ язылгaн дэpecлeклэp фaйдaлaнылa (ДэYли 1914). Бу клaccификaциянeц нигeзeндэ ^эдит мэктэnлэpe эшчэнлeгeнeц чopлapынa бэйлeлeк ^инцибы ятa. Чыннaн дa, бepeнчe дэвepдэ мэктэnлэp oeшy xaoтик pэвeштэ бapa, мaxcyc npoгpaммaлap булмый h.б., лэкин бу rema элeгe икe чopгa кapaгaн мэктэnлэpнe икe aepым тepгэ aepыn кapapгa hэм aлapдa эшлэгэн тaтap мeгaллимнэpeнeц poлeн кимeтepгэ мeмкинлeк
бирми. Моннан тыш, мэкалэнец 1910 елдан соц, хекYмэт тарафыннан Теркестандагы татар мегаллимнэренэ карата караш беркадэр Yзгэргэн чорда2 язылуын да истэ тотарга кирэк. Шул сэбэпле щэдит мэктэплэре дигэндэ щирле халык вэкиллэре мегаллимлек иткэн, щирле авторлар тарафыннан тезелгэн дэреслеклэр белэн укытылган мэктэплэрне генэ атау, аларга hэрьяклап уцай карау сизелэ. Моннан тыш, мегаен, хекумэт сэясэтенэ бэйле рэвештэ, бу чорда Теркестан щэмэгатьчелеге арасында да татар мегаллимнэренэ булган менэсэбэт беркадэр Yзгэрэ. "Вакыт" газетасы бу хэлгэ Yзенец фикерен белдереп: "^я казакъларныц бэгъзе голямасы татар хэлфэлэренец казакъ балаларын укытуларына эче поша вэ шул хэлфэлэргэ каршы хэрэкэт итэлэр имеш. Эгэр дерес булса, бу бик куцелсез бер эштер. Миллэтнец хэл вэ истикъбален кайгыртырга тиеш булган голяма вэ олуглар, аз булса да халыкка хезмэт шучелэрне Yзлэренец химаялэренэ алырга, анларга яхшы кYЗ берлэн карап, ярдэмдэ булышырга тиеш иде. Заманыбыз казакълык, татарлык яки картлык-яшьлек фэрэкълэре илэ маташа торган заман тYгел, мэдэният вэ тэрэкъкый юлына керер ечен тырыша торган замандыр," - дип язып чыга (Казакъ эчендэге шэкертлэр 1910). Теркестандагы щэдит мэктэплэре эшчэнлегендэ татар мегаллимнэренец ролен куреп бетермэскэ тырышу кайбер хэзерге авторларныц хезмэтлэрендэ дэ чагылыш таба (Казакъ эчендэге шэкертлэр 1910; Турсунова2017).
Татар вакытлы матбугатында Теркестанда щэдит мэктэплэрен оештыруда башлап йергэн, кYп кеч куйган аерым татар мегаллимнэре турында мэгълYматлар очрый. "Шура" журналыныц 1913 елгы 23 нче санында, мэсэлэн, "Хоканд меселманнарыныц балаларына "ысулы саутия" илэ башлап укытучы" мегаллим Сэлахетдин Сиращетдин улыныц эшчэнлеге шактый тэфсилле тасвирлана (Хэйрулла Эhлиулла 1913). Элеге мэкалэ гомумэн Теркестанда щэдит мэктэплэрендэ хезмэт куйган татар мегаллимнэренец эшчэнлеген кузалларга мемкинлек бирY ягыннан Yзенчэлекле. Ул шулай ук татар hэм гомумэн терки-меселман педагогик фикере тарихында эз калдырган, моцарчы билгесез яки аз билгеле булган педагогларны ачыклау кYЗлегеннэн караганда да кыйммэтле.
Сэлахетдин эфэнденец атасы Сиращетдин чыгышы белэн Сембер губернасы Иске Тинчэли авылыннан була, яшь вакытында Эще авылына (Рязань елкэсендэге авыл - Л.М.) кYченеп килеп, анда мегаллимлек итэ. Сэлахетдин 11 яшенэчэ атасыннан белем алганнан соц, Касыйм еязе
2 1910 елда Эчке эшлэр министрлыгыныц "Татар-меселман йогынтысына каршы тору ечен чаралар булдыру буенча махсус кицэшмэсе"ннэн соц, Теркестанда исламчылык hэм терекчелек идеялэрен тарату куркынычы тудырган, "дала миссионерлары" буларак кабул ителгэн татар мегаллимнэренэ укытучылык итY эше тыела. 1912 елда Теркестанда "сарт балаларын сарт мегаллиме генэ укытырга тиешлек" турындагы карар чыкканнан соц, татарлар белем бирYДЭн читлэштерелэ.
Яyбaш aвылы мэдpэcэceнэ бapыn, 20 яшeнэ кaдэp шyндa бeлeм aлa. Якындaгы Taтapбaй aвылындa яда ыcyллы мэктэп aчылгaннaн coq, кичлэpeн шyндa бapыn укый. Шyлaй теп, ул бep Yк вaкыrтa "mc^ фэннэн" дэ, "arça фэннэн " дэ мэгълYмaт aлa. Meгaллимлeккэ шэhaдэтнaмэ aлгaннaн coq, Cэлaxeтдин Фиpгaнэ яклapынa юл тoтa ("мeгaллим булу ниятe илэ тYгeл, Yзeн эзлэгэнгэ"). шэhэpeнэ килгэннэн coq, Эxмэт
бaй Хecэeнoвныц шэhэpдэгe кибeтeнэ эшкэ ypнaшa, бep Yк вaкыrтa Эxмэт бaйныц дoвepeнныe Гaлиэcгap Cyтюшeвныц улын y^iraipra aлынa. Бep aй эчeндэ бaлaныц бик кYn нэpcэлэpгэ eйpэнYeн кYpгэн Гaлиэcгap эфэндe бepничэ дycты бeлэн бepгэлэn Cэлaxeтдингэ мэктэп aчыn биpepгэ кapap кылaлap, бу тypыдa Эxмэт бaйгa дa мepэ^эгaть итэлэp. Эxмэт бaй: "Mинeм xeзмэтeмдэ aлa тopгaн жaлyнияceн биpen тopыpмын," - дип, яшь мeгaллимгэ мaтди яpдэм кYpcэтэчэгeн бeлдepэ. Шyлaй итen, 1900 eлныц 11 фeвpaлeндэ Koкaнд шэhэpeндэ тaтapлap тapaфыннaн бyлдыpылгaн бинaдa ыcyлы cayтия мэктэбe эшли бaшлый.
Koкaндтa мовд кaдэp Шaкиp Ceлэймaниныц3 иcкe ыcyллы мэктэбe эшлэп килгэнгэмe, эллэ "^и^л укыту" CYзeнeц мэгънэceнэ тeшeнen бeтэ aлмay cэбэnлeмe, xaлык явд мэктэпкэ бaлaлapын биpepгэ бик aшыгыn тopмый - aндa бapлыгы 6 бaлa гынa укый бaшлый. Озaклaмый, arapmiR yцышлapын кYpen, кYnлэp элeгe мэктэпкэ тapтылa бaшлый - 6 aйдaн coq Yткэpeлгэн имтиxaндa бaлaлap cami 20 гэ тyлa. Имтиxaн мэждегенэ ^ышлган тaтapлap, capтлap (Tepкecтaндaгы тepки hэм фapcытeллe yтpaк шэhэp xan^i - Л.M.) бaлaлapныц тиз apaдa yкyдa иpeшкэн yцышлapын кYpen, xэйpaн кaлaлap. "Чeнки бу тapaфлapдa "уку-укыту" дигэн CYЗ бyлca дa, 9-10 яшeннэн мэктэпкэ кepen, ниhaять 16-17 га ^иткэндэ xэpeф тaнy, 20 лэpгэ ^иткэндэ YЗ иceмeн язa aлyдaн гыйбapэт идe. Индe 8-9 яшьлэpдэгe бaлaлap зypлap бeлмэгэннe бeлYлэpe, мyллaлap hэм мэxдYмнэpгэ эca yлa тopгaн кeчeк кeнэ бaлaлapныц язу язa бeлYлэpe Шэpыкныц caдэ xan^rn йoмшaprты", - дип язa мэкaлэ aвтopы Эhлиyллa Хэйpyллa углы (Хэйpyллa Эhлиyллa 1913: 718). Бу шэhэpeндэ
ыcyл cayтия мэктэбeнeц бepeнчe имтиxaны бyлa. Лад ыcyл нигeзeндэ capт бaлaлapын укытып, aлapгa язу тaнытy тypындaгы xэбэp бeтeн eязгэ тapaлa. Озaклaмый, бaлaлap caны ^бэю cэбэnлe, мэктэп яда, зyppaк бишга кYчepeлэ - Гoмэp xa^M дигэн бep бaй YЗ мэxэллэceндэ мэктэпxaнэ caлдыpa hэм Cэлaxeтдин мeгaллимнe шyндa кYчepэ. Mэктэnтэ кeндeз 100 бaлa, кичeн зyppaк яшьлэp укый бaшлый. Cэлaxeтдин мэктэбe - Koкaндтa ыгсулы ^эдит мэктэбeнeц бepeнчece, oзaклaмый бepничэ тaтap мeгaллимe килen, Cэлaxeтдин эфэндeдэн eйpэнen чыгып, Yзлэpe мэктэп aчaлap.
3 Ceлэймaни Шaкиp бинe Mexэммэтзaкиp, тepки xaлыклap apacындa бик пoпyляp бyлгaн "TapMxe Иcлaм" (Бepeнчe тaбгыcы. Kaзaн: Бp.Kэpимoвлap, 1910. 224 б.) китaбыныц aвтopы. ДYpт томлык элeгe китan киpиллицaгa кYчepeлen, 2019 eлдa "Хoзyp" нэшpиятындa кaбaт бacылbш чыкты.
Лэкин, уцай якларны санау белэн беррэттэн, автор элеге куренешнец кимчелекле якларына да тукталып китэ. "Ысул щэдидэ белэн укыту щицел икэн, дип коры язу танучы берничэ адэм дэ бала щыеп акча суга башладылар. Боларны кYреп, щэдитчэ дэ тYгел, кадимчэ дэ тYгел, дип укытучы дамеллалар да кара такта алып балалар яздырып-боздырып укыта башладылар. Берничэ язу танучы татар разносчиклары, дворниклары да Сэлах эфэндедэн, бэгъзелэре Шакир эфэндегэ айга 10-15 сум биреп ысул щэдидэ тэртибен Yгрэнделэр hэм мэктэп ачып балалар укыта башладылар", - ди (Хэйрулла Эhлиулла 1913: 718). Бу, элбэттэ, элеге мэктэп-лэрнец данын беркадэр киметкэн hэм татарлар башлап щибэргэн эшкэ hэм татар мегаллимнэренэ карата тискэре караш формалаштыруга сэбэп булган. Эмма шулай да, Э.Хэйрулла билгелэп Yткэнчэ, 'Ъэрничек булса да, Хокандта "ысул щэдит" исемендэ мэктэп кубэйде, хэтта 20 щирдэ мэктэпханэ ачылды" (Хэйрулла Эhлиулла 1913: 718). Бу мэктэплэрдэ аз дигэндэ 70, иц кубе 300 тирэсе бала укыганын (Хэйрулла Эhлиулла 1913: 718) исэпкэ алсак, моца кадэр укудан мэхрYм булган никадэр щирле халык балаларыныц мэктэпкэ якынаюын, hэм, димэк, купмедер дэрэщэдэ белем алуын кYЗ алдына китерергэ мемкин.
Теркестанда щэдит мэктэплэренэ нигез салган татарлар арасында Yзбэк балаларын укыткан Ш. Мохтар, З. Габделвэлиев, Ташкентта И. Гаспринский исемендэге мэктэпне ачуда катнашкан ЭбYбэкер Диваев, Габдулла Биги, Булат Сэлиев, Габдрахман Чанышев, Ьади hэм Хэбиб-рахман Фэйзилэрне атарга мемкин (Эйди 2015: 400). Курбатова тикше-ренYлэре буенча, 1913 елда татар укытучыларыныц саны 40лап була. Тарихта каракалпаклар ечен щэдит мэктэбе оештыру ечен 1915 елда Теркестаннан биш татар чакырылуы, алар арасында Иманкулов атлы кеше дэ булуы билгеле (Карлыбаев 2012: 114).
Оренбург елкэсе дэYлэт архивында сакланган бер документка караганда, ХХ гасыр башында Теркестан халкына мэгърифэт таратуда катнашкан мегаллимнэр арасында алда искэ алынган "Мехэммэдия", "Галия", "Хесэения" мэдрэсэлэреннэн тыш, "Касыймия", Буа, Чистай, Сем-бер hэм Кышкар мэдрэсэлэрен тэмамлаучылар да кYп була. 1912-1913 уку елында Казан шэhэреннэн килYчелэр арасында Уфа губернасында туып-Yскэн, "Касыймия"дэ белем алган, Ж^идесу вилаятенец Сергиополь шэhэ-рендэ балалар укыткан МэYлет Латыйпов, чыгышы белэн Хвалын елкэ-сеннэн булган, шул ук мэдрэсэне тэмамлаган Хэсэн Yзбэков, Новоузенск еязеннэн чыккан, Казан шэhэрендэ яшэYче Гатаулла Эхмэров, казан татар-ларыннан Харис hэм Ьади Давытовлар кб. атала (ГАОО: Б. 21 и.я., 206).
Моннан тыш, соцгы чор тикшерещлэрендэ Теркестанда мэгъри-фэтчелек эшчэнлеге алып барган Надыршин Салих Ми(д)хэт улы (1879 елда Казан губернасы Чистай еязе Яца Эмзэ авылында туган) турындагы мэгълYматлар искэ алына. Ул 1898 елда Казанда мэдрэсэ тэмамлаганнан соц, Тамбов, Саратов губерналарында мегаллимлек иткэн, 1905 елда Каракол шэhэренэ килгэн, андагы татар щэдит мэктэбенэ укытучы булып
ypнaшкaн, coвeт чopындa И. Tac^M^R™ иceмeндэгe мэктеп^ч диpeктopы булып эшлэгэн (Kyбaтoвa 2012: 46). Hxeme бep тaтap мeгaллимe Caбиp Гыйльмaнoв (1879-1917) 1902 eлдaн шул ук Kapaкoл шэhэpeндэгe тaтap ^эдит мэктэбeндэ, coцpaк Toкмaк шэhэpeндэгe "Икбaлия" мэдpэcэceндэ yкыткaн, кыpгыз тeмaтикacынa бaгышлaнгaн эcэpлэp hэм мэкaлэлэp бeлэн тaтap мaтбyгaтындa чыгыш яcaгaн (Maмытoв 1992: 15-16). Kapaкoлдa мeгaллимлeк иткэн тaтapлap apacындa шyлaй ук Meж;aзиpoв Эxмэтcaдыйк, Pэxимoвa ДилэфpYЗ, Aйтyгaнoв Cитдыйк, Aшимoв Paзыйк, Уфa шэhэpeндэ мэдpэcэ тэмaмлaгaн Хэcэнж;aн Бaязитoв, Уфaдaн Хy^aгaли Paфикoв, 'Т8лия"дэ yкыгaн Эxмэт Aбдyллaдигин (?), Чистой eязeннэн Coлтaн Чepкacoв h.б. иceм-фaмилиялэpe дэ бap. 1915 eлдa Уфa шэhэpeннэн килгэн Хэби Якубов hэм Хэби Pэxимoвлap Пишneк, Toкмaк шэhэpлэpeндэгe мэдpэcэлэpдэ уныта бaшлaгaннap (Kyбaтoвa 2012: 46, 52-54).
Гомумэн aлгaндa, ^эдит мэктэnлэpeнeц hэм aлapдa xeзмэт кушан мeгaллимнэpнeц neдaгoгик эшчэнлeгe ^иpлe xamiraap apacындa aбpyй кaзaнa. "Caдaи Tep^cra^' гaзeтacы язyынчa, "Бу мэктэnлэpнeц мeгaл-лимнэpeнeц бэгъзeлэpe мeгaллим дияpлeк гaйpэтлe, иcтигъдaдлы вэ таби-лиятлe. Бу aдэмнэp бaлaлapныц pyxын кYтэpмэктэ aллapындaгы ^эhaлэт вэ нaдaнлык зэ^ж гайтом вэ эдэп нypы илэ юып нypлaндыpмaк вэ зыялaндыpмaк eчeн xeзмэт кыйлмaктaдыp" (ДэYли 1914). Дaлa xan^i apacындa яцaчa фикepлэp тapaлa бaшлayдa дa элeгe мэктэnлэpнeц poлe зyp булуын шул зaмaнныц aлдынгы кapaшлы зaтлapы тaный. CacыккYлдэ мeгaллимлeк иткэн Mэгьжaн Жoмaбaeв4 билгeлэn Yткэнчэ, 1910 eллap бaшынa "aз бep зaмaндa тaтapлapны xэйлe тэpэкъкый иrтepгэн" 'в^улы ^эдидэ" кaзaкълap apacынa дa кepэ бaшлый, "ыcyлы ^эдит" киpэк дип ceйлэнYчe шэкepтлэp, мэдpэcэ caлy apтыннaн йepYчeлэp кYpeнгэли (Жoмaбaeв 1910). Taтapлap иcэ, кYбэйгэннэн-кYбэялэp, "нaдaнлык дэpья-^irn чyмгaн дaлaны тepгeзэлэp, мэxэллэ тэшкил шет, мэктэп вэ мэc^eтлэp aчкaлыйлap, нэшpe мэгapифкэ xeзмэт итэлэp" ^apM^M xэбэpлэp 1910).
Mэдpэcэ yкытyчылapы, тeп neдaгoглык xeзмэтлэpeннэн тыш, xaлыккa мэгьpифэт тapaтyныц бaшкa юнэлeшлэpeндэ дэ a^™ кaтнaшкaннap -Yзлэpe бeлeм б^гэн уку йopтлapындa мyзыкa, тeaтp тYгэpэклэpe oeштыpгaннap, eK cneктaкльлэpe кyйгaннap. Mэcэлэн, Kapaкoлдa яшэгэн 2 нчe гильдия cэYДЭгэp Х. Гaбдeлвэлиeвнeц eeндэ oeштыpылгaн шундый yeн-тaмaшaдa amirç кызы Нэгыймэнeц (язучы Чыщгыз Aйтмэтoвныц эниce) кaтнaшyы тypындa мэгълYмaтлap caклaнгaн (Kyбaтoвa 2012: 54).
Tarap мeгaллимнэpeндэ бaшлaнгыч бeлeм aлгaн ^иpлe миллэт вэкиллэpe шул ук тaтapлap YPнэгeндэ "Mexэммэдия", "Гaлия", "Хecэ-eния", Эcтэpлeбaш кeбeк тaнылгaн ^эдиди мэдpэcэлэpдэ бeлeм aлыpгa oмтылгaннap. "Хecэeния"дэ, мэcэлэн, "Kaзaкъ тeлeн eйpэнY ^эмгыятe" дэ aчылгaн бyлa. ^фгаз тeлeндэгe "влипте" aвтopы И. Apaбoв, бepeнчe
4 Mэгъжaн Жoмaбaeв (1893-1938), кaзaкъ шaгыйpe, мeгaллим, яцa xasa^ эдэбиятынa нигeз caлyчы. "Гaлия" мэдpэcэceндэ бeлeм aлгaн.
казакъ галиме Ч. Вэлиханов, казакъ язучысы Б. Майлин ^б.лар элеге мэдрэсэлэрне тэмамлап чыкканнар. Бары тик 1906-1916 еллар аралыгында гына да «Галия»дэ Урта Азиядэн килгэн 242 шэкерт белем алган (Га-лимова 2015: 17). Бу хэл, элбэттэ, хекYмэт даирэлэрендэ телэктэшлек тапмаган, ул татарларныц щирле халыкларга тээсиреннэн, аларныц берлэшYеннэн курыккан: "Читтэн килгэн мегаллимнэрнец щирле кыргыз халкына йогынтысы шул дэрэщэдэ зур ки, аларныц кайберлэре кышкы якта Уфага китэлэр, шул ук татарлар тарафыннан шундагы 'Талия" мэдрэсэсенэ укырга кабул ителэлэр, аннан инде YЗ гаилэлэренэ чын мэгънэсендэ "эшкэртелеп" кайтып керэлэр, [...] русларга (бу очракта: хекумэткэ - Л.М.) карата сансызлык кYрсэтэлэр" (ГАОО: Б. 21, 22).
Татар мегаллимнэре, укыту эше белэн беррэттэн, терки халыклар арасында татар матбугаты hэм Казан, Оренбург шэhэрлэрендэ басылып чыккан китаплар таралуга, шулай итеп далага яцача фикерлэр Yтеп керYгэ дэ теп сэбэпче булганнар. "Тэрщеман", "Вакыт", "Йолдыз", "Бэянел-хак", "Идел", "Шура" кебек газета-журналлар белэн Теркестан яшьлэрен татарлар таныштырган (Кубатова 2012: 48). Татарлар Yрнэгендэ казакъ, Yзбэк, кыргыз яшьлэре Yзлэре дэ мэкалэлэр, китаплар язганнар. Татарлар ярдэмендэ hэм аларныц щитэкчелегендэ Yзбэк телендэ беренче газеталар барлыкка килгэн. Болар: "Тэрэкъкый" (редакторы И. Габитов, 1906), "Хершид" (1906), "Шехрэт" (1907, редакторы ЭYлэнов), "Асия" (Бик-тимеров, 1908) (Добромыслов 1912: 294).
Жэдит мэктэплэренец дэреслеклэр белэн тээмин ителеше мэсьэ-лэсенэ килгэндэ, аларда укытучы мегаллимнэрнец беренче чорда татарлар булуын, соцрак татарларда белем алган теркестанлылар белэн тулылануын искэ алганда, татар авторларыныц татар телендэ махсус татар шэкертлэре ечен язылган дэреслеклэре кулланылуы табигый. 4-5 ел шул рэвештэ дэвам итеп, "аз-аз ислах кылып китаплары химмэтле яшьлэремез (щирле халыклар - Л.М.) тарафыннан YЗ лисанымызда тэртип вэ нэшер кылынды вэ мэктэп программасына кертелде" (ДэYли 1914). Шул рэвешле, татар авторлары язган дэреслеклэр щирле халыкларда YЗ теллэрендэ дэреслеклэр язуга этэргеч биргэн. Жэдит мэктэплэре эшчэнлегенец соцрак чорында Yзбэк, казакъ, кыргызлар арасында мегаллимнэр эзерлэнY белэн, шул теллэрдэ дэреслеклэр дэ барлыкка килэ башлый. Лэкин чынлыкта татар дэреслеклэре hаман да кулланыла килэ. Теркестан район охрана бYлеге документларына караганда, эле 1913 ел башларында да Теркестанда щэдит мэктэплэрендэ укыту Казанда басылган татар дэреслеклэре нигезендэ барган, татар теле укытылган, башка предметлар, эйтик, арифметика, тарих, география шулай ук татар телендэ алып барылган, алай гына да тYгел, шэригать белемнэрен, Коръэнне, хэтта гарэп телен укытуда да татар теле файдаланылган (ГАОО: Б. 21 и.я.).
Шунысын да искэртY меhим: щирле халыклар телендэге яца дэреслеклэр купчелек очракта татар авторларына ияреп язылган. Бу хакта хэтта элеге дэреслеклэрнец исемнэренэ карап та фикер йертергэ мемкин.
Mэcэлэн, Caидpacyл Caидaзизовныц узбэк тeлeндэгe "Уcтози aввaл" ("Бepeнчe мeгaллим") дэpecлeгe язылyдa А.h. Maкcyдиныц "Мегаллим эувэл" эcбaбыныц тээcиpe булуы шeбhэceз. А. Авлониныц "Биpинчи мyaллим", "Иккинчи мyaллим" дэpecлeклэpe бeлэн дэ шул ук хэл кYЗЭтeлcэ киpэк.
Ж¡иpлe xaлыклap тeллэpeндэ дэpecлeклэp бapлыккa килcэ дэ, тaтap пeдaгоглapы тapaфыннaн тeзeлгэн эcбaплap озaк вaкытлap aктyaльлeгeн югaлтмaгaн. Шундый китaплap apacындa Эxмэтhaди Maкcyдиныц "Meгaллим эувэл", "Meгaллим caни" дэpecлeклэpe бap. 1913 eлдa ул pэcми pэвeштэ тaтap hэм pyc-тaтap мэктэплэpeндэ pexcэт итeлэ. Шул eлдaн amm лaтин элифбacы кaбyл итeлгэнчeгэ кaдэp бу дэpecлeклэp Fоccиянeц мeceлмaннap яши тоpгaн тeбэклэpeндэ кyллaнылынa (Maкcyдий 2018: 4). "Meгaллим эувэл", "Meгaллим caни" бYгeнгe кендэ дэ дини бeлeм биpY cиcтeмacындa, тepки xaлыклapдa гapэп элифбacын YЗлэштepYДЭ иц эhэмиятлe дэpecлeклэp pэтeндэ йepи. 2018 eлдa бacылып чыккaн нecxэ шул xaктa гайли. Cоцгы бacмa узбэк тeлeнэ тэpжeмэ итeлгэн, э гapэп aлфaвитын hэм шул нигeздэ Kоpъэн cypэлэpeн eйpэнY eчeн тэкъдим итeлгэн мaтepиaл гapэп тeлeндэ биpeлгэн (Maкcyдий 2018: 5). Элeгe дэpecлeк тaтap мeгaллимнэpeнeц Tepкecтaндa, Уpтa Азиядэ яшэYчe кapдэш xaлыклapныц мэгapифe Yceшeнэ кepткэн зyp eлeшeн pacлayчы caллы миcaллapныц бepce булып тоpa.
Шyлaй итeп, XX ra^ip бaшы тaтap hэм узбэк тeллэpeндэ денья кYpгэн гaзeтa hэм жypнaл мaтepиaллapынa hэм cоцгы чоp тикшe-peнYлэpeнэ тaянып, тaтap мeгaллимнэpeнeц, тaтap мэгьpифэтчeлэpeнeц Tepкecтaндa жэдитчeлeк xэpэкэтeн тapaтyдa hэм жэдит мэктэплэpe ypнaштыpyдa, тaтap hэм бaшкa жиpлe xaлыклapныц бaлaлapынa бeлeм биpYДЭ, элeгe мэктэплэp eчeн мeтодик эcбaплap, дэpecлeклэp язyдa, димэк, тepки xaлыклapныц мэгapифeн YCтepYДЭгe pольлэpe, hичшикceз, зyp бyлгaн дигэн нэтижэгэ килepгэ мемкин. Taтap xaлкыныц гыш тYгeл, гомумэн тepки-мeceлмaн пeдaгогик фикepe Yceшeнeц иц кызыклы чоpлapыннaн бepce бyлгaн жэдитчeлeк xэpэкэтe hэм жэдит мэктэплэpeнeц, aepым пeдaгоглapныц эшчэнлeгe, aлapныц тepки xaлыклap мэгapифeн, мaтбyгaтын, cэнгaтeн hэм мэдэниятeн YCтepYДЭгe pолe, hичшикceз, тиpэн-тeн eйpэнeлepгэ тиeш. Бу эштэ, тapиxи докyмeнтлap бeлэн бeppэттэн, XX гacыp бaшы тaтap hэм бaшкa тepки тeллe вaкытлы мaтбyгaт мaтepиaллapы кыйммэтлe чыгaнaк булып TOpa.
ЧЫГАНАКЛАР hЭM MATЕFИAЛЛAF
Эйди 2015 - Эйди T. ^т^тлы кеч // Эйди T. Caйлaнмa эcэpлэp. ДYPт томдa. Kasan: Taтap. кит. romp., 2015. T. 3. Б. 396-427.
Бобpовников 1913 - Бобpовников H. А. Fyccко-тyзeмныe yчилищa, мeктeбы и мeдpecы Cpeднeй Азии: пyтeвыe зaмeтки. CПб.: Ceнaт. тип., 1913.
Гайн Шин 1910 - Гайн Шин. Бохарада ысулы жрдидэ маждрасыньщ холясасе // Вакыт. 1910. 18 февраль.
ГАОО - Государственный архив Оренбургской области. Ф. 21. Оп. 2. Д. 618. Гаспринский 1900 - Гаспринский И. Туркестан улемасы. Бахчисарай: Изд-во типолитогр. газ «Терджиман=Переводчик», 1900.
ДэYли 1914 - ДэYли М. Бездэ уку вэ укыту // Садаи Теркестан. 1914. 6 май. Жомабаев 1910 - Мэгъжан Жомабаев. Казакълар арасында уку hэвэсе // Вакыт. 1910. 30 гыйнвар.
Измайлов 1927 - Измайлов Ш. Теркестан вэ татарлар // Олуг Теркестан. 1917. 30 апрель.
Казакъ эчендэге шэкертлэр 1910 - Казакъ эчендэге шэкертлэр // Вакыт. 1910. 5 июнь.
Очерки истории школы 1976 - Очерки истории школы и педагогической мысли народов СССР. Вторая половина XIX в.. М.: Педагогика, 1976.
Сэмэрканд мэктэбе 1893 - Сэмэрканд мэктэбе (идарэгэ мэгаублэрдэн) // Тэр^еман. 1893. 7 ноябрь.
Теркестан мэктэплэре 1914 - Теркестан мэктэплэре // Садаи Теркестан. 1914. 4 апрель.
Хари^и хэбэрлэр 1910 - Хари^и хэбэрлэр // Вакыт. 1910. 26 гыйнвар. Хэйрулла Эhлиулла 1913 - Хэйрулла Эhлиулла. Теркестан вилаятендэ ысуле ^эдид тарихы // Шура. 1913. № 23. Б. 717-718.
ФЭННИ ЭДЭБИЯТ Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. Л.: Акад. наук СССР,
1927.
Галимова А.Р. Литературные связи киргизской и татарской поэзии конца XIX - первой половины XX в. Бишкек: Изд-во КРСУ, 2015.
Добромыслов А.И. Ташкент в прошлом и настоящем. Исторический очерк. Ташкент: Электро-паровая типо-литогр. О. А. Порцева, 1912.
Зулуев Б.Б. Литература джадидистов и активность выпускников в общественной жизни // Международный журнал экспериментального образования. 2018. № 6. С. 5-10. http://expeducation.ru/ru/article/view?id=11812
Иманкулов М.К. Развитие системы образования в начале ХХ в. // Известия Кыргызской академии образования. 2016. № 1 (37). С. 42-46.
Карлыбаев М.А. «Татарские» книги в мектебах Каракалпакии в начале ХХ в. // Тюркоязычная книга: наследие веков. Казань: ИЯЛИ, 2012. С. 112-114.
Кубатова А.Э. Кыргызстандагы жадидчилик кыймылы (1900-1916). Бишкек:
2012.
Максудий А.Х. Муаллими соний. Тошкент: Гафур Гулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2018.
Мамытов С. А. Татарско-кыргызские литературные связи второй половины XIX - начала XX вв.: Автореф. дис. ... к. филол. н. Казань: 1992.
Насретдинова Д.М. Туркистоннинг маданий хаётида татар-бош^ирд аёлла-рининг тутган урни (Х1Х аср охири - ХХ асрнинг биринчи чораги). Тарих ф. дис. автореф. Тошкент, 2011.
Расулов А.Н. История взаимоотношений народов Туркестана, Поволжья и Приуралья (1917-1924): автореф. дис. ... докт. ист. наук. Ташкент, 2005.
Турсунова М. Мадрасалар таълими тари^идан лавхалар. Тошкент, 2017.
Автор турында белешмэ: Мортазина Лэлэ Рэис кызы - педагогика фэннэре кандидаты, эйдэп баручы фэнни хезмэткэр, Милли мэгариф тарихы h9M теориясе Yзэге, ТР ФА Ш. Мэржрни исемендэге Тарих институты (420111, Батурин урамы, 7 А, Казан, Россия Федерациясе); lyalyamur@mail.ru
Редакциягэ керде 23.01.2020 Басылуга кабул ителде 27.10.2020
Онлайн басылды 27.11.2020
JADIDIST SCHOOLS IN TURKESTAN AND TATARS (BASED ON MATERIALS OF THE TATAR AND UZBEK PRESS OF EARLY 20th CENTURY)
L.R. Murtazina
Sh. Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences
Kazan, Russian Federation
lyalyamur@mail.ru
The article highlights contribution of Tatar teachers in organizing Jadidist schools and educating children of the local peoples in Turkestan. Opinions of scientists of the early twentieth century, the Soviet period, and also modern researchers on this problem are presented. Based on the materials from newspapers and magazines of the early 20th century in the Tatar and Uzbek languages, the article highlights the history of the opening of certain schools and their activities. The issues of the the local population representatives' attitide to the work of Tatar teachers are revealed. In addition, the role and influence of Tatar teachers and their textbooks on publishing educational literature written in the Turkestan peoples' languages is also emphasized.
Keywords: Jadidism, Central Asia, Turkestan, Tatar teachers (mugallim), sound method ("yusuli sautiya"), Jadid schools, madrassas, related peoples, education
For citation: Murtazina L.R. Torkestanda jadit maktaplare ham tatarlar (ХХ gasyr bashy tatar ham uzbak vakytly matbugaty materiallary buencha) [Jadidist schools in Turkestan and Tatars (based on materials of the Tatar and Uzbek press of early 20th century)]. Istoricheskaya etnologiya, 2020, vol. 5, no. 3, pp. 466-480. https://doi.org/ 10.22378/he.2020-5-3.466-480
REFERENCES
Bartold V.V. Istoriya kul'turnoy zhizni Turkestana [The History of the Cultural Life of Turkestan]. Leningrad, USSR Academy of Sciences Publ., 1927. (In Russian)
Dobromyslov A.I. Tashkent vproshlom i nastoyashchem [Tashkent in the past and the present]. Tashkent: O.A. Portsev Elektric Steam Typolithogr., 1912. (in Russian)
Galimova A.R. Literaturnyye svyazi kirgizskoy i tatarskoy poezii kontsa XIX -pervoy poloviny XX v. [Literary Relations of the Kirghiz and Tatar poetry of the Late 19th - the First Half of the 20th Century]. Bishkek, Kirghiz-Russian Slavic University Publ., 2015. (In Russian)
Imankulov M.K. Razvitiye sistemy obrazovaniya v nachale XX veka [The Development of the Education System in the Early 20th Century]. Izvestiya Kyrgyzskoy akademii obrazovaniya, 2016, no. 1 (37), pp. 42-46. (In Russian)
Karlybayev M.A. "Tatarskiye" knigi v mektebakh Karakalpakii v nachale 20 veka [The "Tatar" Books in Schools of Karakalpakstan in the Early 20th Century]. Tyurkoyazychnaya kniga: naslediye vekov. Kazan, Institute of Language, Literature and History Publ., 2012, pp. 112-114. (In Russian)
Kubatova A.E. Kyrgyzstandany zhadidchilik kyjmyly (1900-1916) [Jadid Movement in Kirghizstan (1900-1916)]. Bishkek, 2012. (In Kyrgyz)
Maksudi H.A. Muallimi soniy [The Second Teacher]. Tashkent, Gafur Gulum Publ. House, 2018. (In Uzbek)
Mamytov S.A. Tatarsko-kirghizskiye literaturnyye svyazi vtoroy poloviny XIX -nachala XX vekov. Avtoref. Diss. Cand. filol. nauk [Tatar-Kirghiz Literary Relations of the Second Half of the 19th - early 20th centuries. Abstract of Cand. Sc. Philology Diss.]. Kazan, 1992. (in Russian)
Nasretdinova D.M. Turkistonning madaniy yaetida tatar-bosh^ird aellarining tutgan yrni (XIX asr okhiri - XX asrning birinchi choragi). Tarikh f. Diss. Avtoref. [The Role of Tatar-Bashkir Women in the Cultural Life of Turkistan (Late 19th - the First Quarter of the 20th Centuries). Abstract of Cand. Sc. History Diss.]. Tashkent, 2011. (In Uzbek)
Rasulov A.N. Istoriya vzaimootnosheniy narodov Turkestana, Povolzh'ya i Priural'ya (1917-1924). Avtoref. Diss. Doct. ist. nauk [The History of Relations between the Peoples of Turkestan, the Volga Region, and the Ural Provinces (19171924). Abstract of Doctor Sc. History Diss.]. Tashkent, 2005. (In Russian)
Tursunova M. Madrasalar ta"limi tarihidan lavhalar [Stories on the History of Madrasahs]. Tashkent, 2017. (In Uzbek)
Zuluev B.B. Literatura dzhadidistov i aktivnost' vypusknikov v obshchestvennoj zhizni [Jadidist Literature and Graduate Activity in Public Life]. Mezhdunarodnyy zhurnal eksperimental'nogo obrazovaniya, 2018, no. 6, pp. 5-10. (In Russian) Available at: http://expeducation.ru/ru/article/view?id=11812
About the author: Lyalya R. Murtazina is Cand. Sc. (Pedagogy), Leading Research Fellow at the Center of History and Theory of National Education, Sh. Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences (7A Baturin St., Kazan 420111, Russian Federation); lyalyamur@mail.ru
Received January 23, 2020 Accepted for publication October 27, 2020
Published November 27, 2020
ДЖАДИДИСТСКИЕ ШКОЛЫ В ТУРКЕСТАНЕ И ТАТАРЫ (НА ОСНОВЕ МАТЕРИАЛОВ ТАТАРСКОЙ И УЗБЕКСКОЙ ПРЕССЫ НАЧАЛА ХХ ВЕКА)
Л.Р. Муртазина
Институт истории им. Ш. Марджани
Академии наук Республики Татарстан
Казань, Российская Федерация
lyalyamur@mail.ru
В статье освещается деятельность татарских мугаллимов в организации джадидистских школ и обучении татар и детей местных народов в Туркестане. Приводятся точки зрения на эту проблему ученых начала ХХ в., советского периода и современных исследователей. На основе материалов периодической печати на татарском и узбекском языках начала ХХ в. освещается история открытия и деятельности отдельных школ. Раскрываются некоторые вопросы отношения представителей местного населения на деятельность татарских учителей, подчеркивается роль и влияние татарских педагогов и их учебников на создание учебной литературы на языках народов Туркестана.
Ключевые слова: джадидизм, Средняя Азия, Туркестан, татарские учителя (мугаллимы), звуковой метод (ысулы саутия), джадидские школы, медресе, родственные народы, просвещение
Для цитирования: Муртазина Л.Р. Теркестанда щэдит мэктэплэре hэм татарлар (ХХ гасыр башы татар hэм Yзбэк вакытлы матбугаты материаллары буенча) // Историческая этнология. 2020. Т. 5, № 3. С. 466-480. https://doi.org/ 10.22378^е.2020-5-3.466-480
Сведения об авторе: Муртазина Ляля Раисовна - кандидат педагогических наук, ведущий научный сотрудник Центра истории и теории национального образования, Институт истории им. Ш. Марджани Академии наук Республики Татарстан (420111, ул. Батурина, 7 А, Казань, Российская Федерация); lyalyamur@mail.ru
Поступила 23.01.2020 Принята к публикации 27.10.2020
Опубликована 27.11.2020
