CC BY
6ЖЭЛИЛЧЕ-МАКИЗАР
•VT" /*ай чыккан саен, Яца бистэдэге лы жэлилче жташым — нэсел таИл Татар зиратында булырга мырлары белэн Мамадыш еязенец Хтырышам мин. Мэркэзебез бскебаш тебэгеннэн булган мех-Казанныц иц истэлекле Ьэм изге урын- тэрэм Р. Хисаметдинов таныштыр-нарыныц берсе ул. Биредэ миллэ- ган иде: «Франциядэ фашистлар-тебезнец йезек кашлары булган бихи- га каршы керэштэ зур батырлыклар сап олуг шэхеслэр узлэренэ мэцгелек курсэткэн легендар шэхес ул Эмир сыену урыны тапкан. Араларында абыец! Озак еллар дэвамында хаксыз-узем белгэн, якыннан аралашкан ку- га рэнэцетелгэн, «онытсырылган» чын ренекле эдэбият-сэнгать эЬеллэре каЬарманнарыбызныц берсе. Эйдэгез дв, хэрби эшлеклелэр, сугыш Ьэм эле, бергэлэшеп, Бсугэрик эле узен — хезмэт каЬарманнары да байтак. Мон- кайтарыйк эле илгэ, халыкка данлы да горур данлы ясэлилче-макизар Эмир исемен ! »
Галимзкан улы Утэшев тэ (1919-1996) Э. Г. Утэшев белэн соцгы еллар-
узенец лаеклы урынын алган. да якыннан аралашуым-дослашуым,
Аныц белэн мине уткэн гасырныц андагы искитмэле тарихи язмалар,
туксанынчы еллары башында атак- Франциядэн зкибэрелгэн, Дэулэт кур-
кынычсызлыгы комитеты (Ю"Б) ар-хивларында дистэлэрчв еллар яткан байтак документлар белен танышуым нэтижэсендэ, мин Рушад аганьщ батыр йврэкле кврэпггэше турында ихластан эйткэн сузлеренец хаклыгына тагын бер мэртэбэ ышандым.
Сугышка хэтле Эмир Галимжан улы, Уфада кооперация техникумын твмамлап, Татарстанныц Арча районы узегенде, райпотребсоюзда баш бухгалтер урынбасары, аннары баш бухгалтер булып эшлвгвн. Фронтка да шуннан китквн. Алабугада политрук-лар хезерлеуче кыска сроклы курс-ларны тэмамлаган елкэн лейтенант Утешев (батальон комиссары) берен-че сугышчан чыныгуны 1942 елныц июне азагында Курск олкэсендэ ала. Хэлиткеч керешлернец берсендэ, дош-ман танклары белэн «доэль» вакы-тында ул, ике аягы да авыр яраланып, ацсыз хвлдв берничв теулек бомба чо-кырында ята. Ьем шул хэлдв дошман «т^нагы»на килеп элвгв. 1942 елныц 6 июленнэн анын вчен газаплы всирлек тормышы башлана.
Баштарак фашистлар Э. Г. Утешев-ны Киевта, аннары Дарница, Владимир-Волынский лагерьларында яткыралар, соцыннан Полынаныц Ченстохов ла-герена кучерелер. Яралары да тезэлеп бетмэгэн Эмир Галимждн улы биредэ тифтвн егьша. Немец офицеры, аныц терелуене вметен жуеп, мэетлэр бара-гына чыгарып ташларга боера. Эмма двньяда яхшы адэмнвр дв бар бит еле: таныш бер есир-санитар Эмир Утешевнец документларын улген чуваш егете Александр Николаевныкы белен алыштырып куя да, аны эчлере китуче авырулар ята торган баракка кучере Ьем тифтен девалау чараларын куре. Шулай итеп, Эмир Утешев Александр Николаев (Францияде Александр Николас, Капитан Александр) булып ките. Французлар бирген бар-лык документларда аныц исеме алга таба «Эмир» дип тугел, «^ександр» дип телге алына.
1943 елныц маенда Э. Г. Утешевны Польшаныц Едлинодагы херби есирлер лагерына — «Щел-Урал» легионы-на китерелер. Биреде ул, Рехим Сат-
тар, Экрем Мамлеев ярдеменде, Муса Ж^елил белен якыннан таныша Ьем биредеге яшерен оешманыц ныклы езерлекле бер егъзасы булып ките.
«Легионда синец яшерен эш алып баруыцныц теп максаты — узебезнец ватандашларны, ничек кене булса да, партизаннар ягына алып чыгып, фа-шистларга каршы бергелеп керешу булырга тиеш! — ди Муса Эмирге. — Мин сица ышанам: башлаган эше-безне дошманны темам щщгенчеге кадер девам ит. Денья бит бу, безне алда нерсе кетечеген бер Алла узе гене беле».
Куцеле дорес сизенген икен шагыйрьнец. Озак та утми, 10 август-та, фашистлар М. Ж^елилне Ьем яшерен оешма егъзаларыныц бер елешен кулга алып, зинданнарга ташлыйлар. 1943 елныц августында «Идел-Урал» легионыныц Кенчыгыш фронтка ждаберу ечен езерленген еченче (таб) батальонын, ашыгыч ревеште ике эше-лонга теяп (писарь Эмир Утешев те шунда була), немецларныц кечле сагы астында Франциянец Югары Луара де-партаментындагы Ле-Пюи шеЬерене озаталар (чонки бапггагы беренче, икенче батальоннардагы легионерлар, фронт сызыгына килуге ук, немец офи-церларын юк итеп, Витебск елкесенде Ьем Кенбатыш Украинада партизаннар ягына чыккач, гитлерчылар тирен пошаманга теше). Желилчелернец Франциядеге яшерен оешмасы щггек-чесе буларак, Эмир Галимжан улы тиз арада француз партизаннары — ма-кизарлар белен элемтеге кере Ьем легионерларныц бераздан, немецларны коралсызландырып, французларныц Каршылык курсету херекетене бердем ревепгге кушылуларын теэмин ите. Бер ук вакытта Совет Армиясе офицеры да, Франция Эчке Кечлере капитаны да, татар Ьем рус партизаннарыныц беренче группасы щггекчесе де бул-ган Э. Г. Утешев (французлар аны, херметлеп, «Комбатан Волонтер» дип йертелер, узлеренец иц зур орденнары белен булеклилер), ике мецге якын ле-гионерны, макизарны Туган илге исен-имин кайтаруда да Ьем жрлилчелерден Г. Шерипов, авылдашы Н. Терегулов,
УЧ 65-ЛЕТИЕ ПОБЕДЫ В ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЕ ^44>-—-
Капитан Э. Г. Утэшевнец партизаннар отряды. Франциянец Ле-Пюи шэ1шре, 1944-1945 еллар.
М. Ж^элил музей-фатиры фондыннан.
француз патриоткасы М. Дебиезе белен берлектэ, деньяны тетрэткэн «Моабит дефтерлере»нец беренчесен саклап ка-луда да чын егетлек курсэтэ. Аларныц Ьэркайсына — хэтта кайберлэре инде исэн булмаса да — Россия, Татарстан хекумэтлэре тарафыннан тиешенчэ беЬа бирелергэ тиеш. Энэ бит, Бельгия гражданы А. Тиммермансны, «Мо-абит дефтерлере»нец икенчесен саклап калганы ечен, совет хекумэте 1966 елда «Батырлык очен» медале белен булэклэде.
Э. Г. Утешевне дэ «булеклилер». Тик — башкача. 1945 елныц 1 сен-тябрендэ аны — Франциядэге ватан-дашларын Туган илгэ алып кайтучы эшелон житекчесен — совет-герман чигендэ армия контрразведкасы кул-га ала. Хэрби трибунал башта аны «Ва-танга хыянэт иткэн ечен» атарга хекем итэ, бераздан бу карар 25 елга иректэн мэхрум иту — каторга белэн алыш-тырыла. Гаделлек, чын дереслек тан-тана итсен ечен бик озак керешерге туры киле бу батыр йерекле, курку белмес ир-атка. Узеннен бигрек, бер гаепсезге термелерге ябылган, ла-герьларга озатылган сугышчан дус-лары ечен борчыла, газаплана ул. Фа-шизмга каршы бергелеп керешкен иптешлеренец намуслы исемнерен
кире кайтарырга булышу, инде вафат ветераннарныц якыннарына легионер-макизарлар турында чын хакыйкать-не ачу ечен, Эмир Галимждн улы 1990 елныц августында, француз теле бел-гече Н. Татаренко (Казан) белен берге, махсус ревеште Францияге — Ба-инс, Ле-Пюи шеЬерлерене барып, жташларыбызныц каЬарманлыкларын раслаучы уте меЬим документлар алып кайтты.
Суз уцаенда шунысын да ейтеп утик: Францияде аны, зурлап, милли герой итеп каршылыйлар. Югары Луара департаментыныц «Трибуна» га-зетасы 1990 елныц 3 август санын-да «46 ел узгач, Россия макизары Ба-инс янында сугышлар барган урын-да» диген мекалесенде болай дип яза: «Бу пенжешембеде Баинс шеЬеренец мэры Мишель Декольн ефенде, Казан кунагы Александр Утешевне аэро-портта каршыларга дип, Парижга кит-те. [...] Ярты гасырга якын вакыт узган-нан соц, Россия солдаты кайчандыр су-гыш кыры булган урыннарга, еч ва-тандашы кумелген Вержезак зиратына ейленеп кайтты. Аныц кайтуы Каршы-лык курсету херекетене, дересреге, Баинс янындагы сугышларга бейленген. Бу хакта Фернан Буатеныц "Тугелген канныц таш шаЬитлары" диген кита-
ЖЩИЛЧЕ-МЖИЗАР Э. Г. УТЭШЕВ
45
бын укып, тегэлрэк мегьлуматлар алыр-га була.
Ле-Пюига ки-леп урнашкан Кар-шылык курсету хврвкэтендэ кат-нашучыларга карты сугышырга ти-ешле немец гарни-зонында хэрби рус эсирлэре дэ була. Дересрвге, легион-га квчлвп кертелгэн, жирле халык "мон-голлар" дип ата-ган татар всирлере алар. Каршылык курсету херекете ныгый барган шул чорда йвзлэп эсир, гарнизоннан ка-чып, Ружак 1юм Ис-сенжо районнарын-да капитан Сегель житекчелегендеге макизарларга ба-рып кушыла. Немецларга каршы Баинс шеИере вчен барган сугышта Иелак бул-ган алты партизанныц да ечесе — элекке легионерлар. Мене алар кемнвр: Андрей Аксенов — очучы, капитан; Газизждн Зебэеров Ием билгесез солдат.
Ул сугышта исэн калганнарнын берсе — Э. Утешев. Легионнан качып, ул Каршылык курсэту хэрэкэте алып барган керэшлэрдэ бик нетижеле кат-наша».
Франциягэ бу баруында Э. Г. Уте-
шев узенец куптэнге танышы
гыш чорында Югары Луара департа-ментындагы Француз партизан отряд-лары берлэшмэсе командующие — от-ставкадагы подполковник Серж За-пальский (псевдонимы — Жевольд) белэн очраша, аныц ярдэмендэ куп кенэ меИим архив документларыныц фотокучермэлэрен алып кайта.
Франциядэн кайткач, Эмир Галимжан улы канатларын тагын да жэеп, колачын кицэйтебрэк жибэрде. Радио-телевидение тапшырулары, газета-журнал битлэре аша чыгышлар ясап, Идел-Урал тебэклэрендэге хэрби комиссариатлар, Дэулэт Куркыныч-
Э. Г. Утэшев сугышчан дусларын искэ алу жыенында. Аньщ янэшвсенде Н. Татаренко, сулдан дуртенче С. Запальский. Франциянец Баинс шэЬэре, 1990 елныц 11 августы.
сызлыгы комитеты вэкиллэре белэн элемтэгэ кереп, узенец сугышчан дусларын, легионер-макизарларны эзлэу Иэм аларны аклау эшенэ кереште ул.
Билгеле булганча, патриот шагыйрь М. Делил, «Беек Ватан сугышында немец-фашист илбасарларына каршы кереште тицдешсез ныклык Ием ба-тырлык курсеткене очен» СССР Югары Советы Президиумыныц 1956 елгы 2 февраль Указы нигезенде, Советлар Союзы Герое диген мертебеле исемге лаек булган иде инде. 1957 елныц 22 апреленде исе аца деньяны тетреткен «Моабит дефтере» исемле шигырьлер циклы ечен Ленин премиясе де бирел-де.
Э мене М. Делил белен бер ук дережеде каЬарманлык урнеге курсеткэн кечле рухлы шэхеслэрден Гайнан Кормаш, Фоат Сейфелмелеков, Абдулла Алиш, Фоат Булатов, Гариф Шабаев, Эхмет Симаев, Абдулла Бат-тал, Зиннет Хесенов, Эхет Атнашев, Селим Бохарев кебек фидакарь жаннар Советлар хекуметенец бернинди булеге белен де билгелеп утелмеделер. Шушы гаделсезлек бик куплернец куцеллерен тырнап торды.
су-
46.
65-ЛЕТИЕ ПОБЕДЫ В ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЕ
Э. Утэшев (сулдан алтынчы) легионер-магазар И. Айнатулловныц (сулдан еченче) туганнары янэшэсенэ. Буа районы Янтуган авылы, 1991 елнын март ае.
Заманында Татарстан Язучы-лар оешмасын житеклэгэн мехтэрэм калэм еЬеллереннен 3. Нури, Г. Аху-нов, Т. Мицнуллин, Делилнец якын дусты Г. Кашшаф Ьем эзтабар-едип Р. Мостафин гаделлекне торгызу, тор-гынлык чоры бозларын эрету буен-ча узлэреннэн лаеклы елеш керттелэр. Миллэтпэрвэр жанлы бер теркем зы-ялыларыбыз Татарстан Республикасы Ьэм СССР житекчелерене, М. Делил белен бер ук вакытта жезаланган ун татарга да иц югары дережеле исемнэр бируне яисэ орденнар белен булеклеуне copan, хат арты хат юлла-дылар. Татарстан Республикасыныц беренче Президенты М. Ш. Шаймиев узе де, каЬарманнарыбызны булэклеу киреклеге турында, жай чыккан саен, СССР Президенты М. С. Горбачевныц исене тешереп торды.
НиЬаять, 1990 елньщ 5 маен-да «1941-1945 еллардагы Беек Ва-тан сугышында актив катнашучылар-ны I дережеле Ватан сугышы ордены белен булеклеу турында» Совет Социа-листик Республикалар Союзы Президенты Указы игълан ителде. Анда «фа-шистларга каршы яшерен группада актив патриотик эшченлеклере, ныклык Ьем батырлык курсеткеннере ечен» ун каЬарманыбызньщ исем-фамилиялере зурлап телге алына.
Шулай итеп, рейхстаг тубесене Ж^ицу байрагы кадаганнан соц 45 ел вакыт уткеч, батырларыбызга карата, шактый соцлап булса да, жылы суз ейтелде, кылган беек гамеллерене узенчелекле бея бирелде.
1993 елныц 21-24 апрель кеннеренде Э. Г. Утешев Францияде фашистларга каршы керешкен легионер-матзарларныц Беренче ха-лыкара конференциясенде катнашып, эзленулерен тагын да кинрек жеелдереп жиберу ечен зур мемкинлеклерге ия булды. Шул ук елныц 6 маенда, Татарстан Деулет музеенда желилчелерге багышланган иске алу жыенында, Э. Утешевнец тырышлыгы белен, Кар-шылык хэрекэтенде катнашучыларныц ^^ыл ромашка» исемле ассоциаци-ясе тезелде. Оешманыц рейсе итеп, бертавыштан, аныц узен сайлап куй-дылар. Элеге ассоциация Идел буе, Урал тебеге республика-елкелеренде яшеуче элекке легионерларны, ма-кизарларны, херби тоткыннарны, партизаннар херекетенде катнашу-чыларны узене берлештерде. Легионер-макизарлардан байтак кешеге намус-лы исемнере кире кайтарылды, херби булеклер тапшырылды. М. Делил белен берге мецгелекке кучер алдын-нан батырларныц Ьеркайсы упкен изге Коръен Казанга ейленеп кайт-
ДЭЛИЛЧЕ-МдаИЗАР Э. Г. УТЭШЕВ
ты. Улемсезлеккэ атлауларына нэкъ ярты гасыр тулган кендэ — 1994 елныц 25 августында М. Да ли л Ьэйкэле янэшэсендэ ун каЬарманныц Ьэркайсы барельефтагы сурэт рэвешендэ (скульпторы — академик В. Е. Цигаль) торып басты.
1995 ел азагында Э. Утэшевнец тормышында тагын бер истэлекле ва-кыйга булды: ул, Идел-Урал тебэгендэ яшэуче элекке макизарлар арасын-да беренчелэрдэн булып, Франция хекумэте билгелэгэн махсус пенсияне ала башлады.
Франциядэге Каршылык курсэту хэрэкэте ветераннарыныц «Ком-батан Волонтер» ассоциациясе Э. Г. Утэшевны, сугыш елларында фа-
аларныц кубесен аклау штабына эйлэнгэн иде бер булмэле, эмма «^пш мец-миллион мэшэкатьле деньяны узенэ сыйдыра алган» хикмэтле бу фа-тир.
Республикабызныц Кукмара
районында яшэуче Г. Эхмэтшин, Н. Шэйдуллин, Г. Эхмэтжанов, Этнэдэн М. Хэсэнов, Азнакайдан Г. Асибаков, Баулы дан П. Долгов, Буадан И. Айна-туллов, Ф. Хэйруллин, Казаннан Р. Мехетдинов, Башкортстанныц Туй-мазы, Октябрьск, Уфа шэ11эрлэреннэн Ф. Закиров, Э. Низаметдинов, Э. Мин-Ьаж;етдинов, Эстерханнан Хлоратов кебек дистэлэгэн легионер-макизарларны аклау, аларныц намус-лы исемнэрен кайтару буенча ныклап
Э. Г. Утешев тормыш иптвше Рэйсэ ханым белен. Казан, 1995 елныц 25 августы.
шистларга каршы корэштэ курсэткэн зур батырлыклары Ьэм макизарларны аклаудагы тынгысыз эшчэнлеге очен, 1995 елда узлэренец «Почет билгесе» белен булэклэде.
Утэшевлэрнец фатирына еш ки-леп йергэнлектэн, аларныц утэ тынгысыз, кайнап торган тормыш белен яшэулэренэ ислэрем китэ иде. Легионер-макизарларны барлау 1юм
шегыльлэнде Эмир ara. Бу эшлэрнец Ьэммэсендэ аца кешелекле Ьэм уцган хатыны — якын дусты Ьэм кицэшчесе Рэйсэ ханым, уз мэктэплэрендэ «Иц яхшы мегаллимэ» буларак танылган кызлары Элфия, оныгы — яшь шагыйрэ Катя бик телэп булыштылар.
Э. Утэшевны рэхимсез авыру 1996 елныц 21 гыйнваренда, башка кузга-ла алмаслык итеп, урынга екты. Эж;эл
65-ЛЕТИЕ ПОБЕДЫ В ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЕ ^48>-—-
белен соцгы сулышына чаклы керэште ир-атныц — Э. Г. Утвшевныц купне ул. Бетен гомере тоташ батырлык- кичерген тынгысыз йервге 6 февраль-тан, ялкынланып янудан торган олпат да тибуеннвн туктады.
С. Запальскийныц Париждагы Совет харби миссиясенэ язган хаты
5 апрель 1945 ел.
Немец армиясе подразделениелэрендэге хэрби эсирлэр арасында Югары Луара округа партизаннары белэн ныклы багланыш тотучы кызылармеецлар шактый иде. Аларныц кубесе Татар легионын таркатуда булышлык курсэтэ. Соцыннан легионерларныц бер влеше француз партизаннарына кушылды.
Командирларын аеруча билгелэп утэр идем:
1. Капитан Андрей Аксенов — 1913 елныц 13 декабренда Мэскэудэ туган. [...] Рус партизаннарыныц беренче группасын оештырып, аны 1944 елныц 28 июлендэ Ружак шэЬэре янындагы урманга алып килде. Отряды белэн гаять кыю сугышып, Югары Луара округындагы (Кеньяк Франция) Баинс шэЬэре вчен немецлар белен сугышканда 1944 елныц 11 августында батырларча Ьэлак булды.
2. Капитан Александр Утэшев — 1919 елныц 15 сентябрендв Башкортстанныц Благо-вар шэЬэре янындагы Каргалы авылында туган. [...] Рус партизаннарыныц беренче группасын оештыручы Ьэм аныц комиссары булды. Капитан Аксенов белэн берлектэ, ул груп-паны макизарлар янына, урманга алып килде. Андрей Аксенов Ьэлак булганнан соц, капитан Александр рус партизаннары группасын ж;итэклэде Ьэм сан ягыннан устерде.
Утэшев уз отряды белен Баинс шэЬэре янындагы бэрелепшврдв катнашып, 22 рус солдатын эсирлектэн коткарды. Аллегро, Монтан тирэсендв барган сугышларда да узен уцай яктан нык танытты. Аннары Соги (Югары Луара округа) янында немец солдатла-рын Ьэм француз фашистларын эзлэп табып, аларны кулга алуда турыдан-^ры катнаш-ты. Ле-Пюи шэЬэрен азат иткэн квнне аныц группасында 118 ирекле сугышчы бар иде инде. Алар Ьвммвсе дв твртипле, сугышчан хврвквтлвр алып бару вчен ныклы взерлекле иде. ©стввенв, командирларын да хермвт итвлвр иде.
Капитан Александр Утэшевныц отряды Ьэрвакьгг соцгы тамчы канынача сугышырга эзер булуы Ьэм кыюлыгы белэн француз партизаннарына урнэк булды.
Легионны таркатудагы тырышлыгы, партизаннар отрядын искиткеч оста оештырга-ны Ьэм житэклэгэне очен Совет Армиясе офицеры Александр Утэшевкэ Француз Армиясе капитаны дэрэжрсе бирелде (Франция Эчке Кечлэренец Келлерман батальоны буен-ча 1944 елныц 2 августында игълан ителгэн 2 нче номерлы приказы нигезендэ. — Ш. М.) Ьэм ул Франциянец Хэрби Хач ордены белэн булэклэнде. [...]
Курку белмэс батыр патриотларныц ихлас ярдэме нэтижэсендэ ирешелгэн уцышларныц аеруча моЬимлеген искэ алып, Кызыл Армиянец Югары командованиесенэ шул хакта житкеруегезне сорыйм.
Подполковник Запальский.
Черепанов М. Капитан Утэшев кем булган? // Татарстан. - 1994. - № 1-2. - Б. 64-65.
43 биттэге фото: Э. Г. Уташев. 1945 елныц 17 октябре. Фотолар курсэтелгэннэн кала Утэшевлор гаилзсе архивыннан.
Шакинур Мостафин,
язучы-^блицист,
эзтабарларньщ «Хэтер яктысы» берлэшмэсе щггэкчесе
РЕЗЮМЕ
Статья писателя-^блициста Ш. Мустафина посвящена гражданскому подвигу одного из джалиловцев-м^изаров в годы Великой Отечественной войны А. Г. Утяшева (1919-1996).
ДЭЛИЛЧЕ-^^ИЗАР Э. Г. УТЭШЕВ
