CC BY
6АВЫЛЕГЕТЕ ЯУ КУРКЕ
(Советлар Союзы Герое Н. X. Шэрипов турында хатирэлэр)
Б у язма Советлар Союзы Герое — Шэрипов Нурми Хэлэф улы (19251944) — гвардия сержанты, раз-ведчиклар отделениесе командиры, Ка-заклар* авылында туып-ускэн, Сарман батыры дип теллэрдэн-теллэргэ кучкэн татар егете турында. Энисе, туганна-ры, авылдашлары сейлэгэннэрдэн, батырныц ка1тарманлыгын яктырт-кан язмалардан жыелган мэгълуматлар
* Хвзер Тукай районына керв.
Н. X. Шэриповныц бик кечкенэдэн тэ-вэккэл, кыю булуы турында сойлилэр. Андыйларга алдын-артын уйламыйча терле вакыйгалар казанында булу кы-енлыклар да тудыра. Эмма ил очен нэкъ менэ шундыйлар жаннарын да кызган-мыйлар.
Н. X. Шэрипов турында тупланган хатирэлэрнец бер елешен укучыларга тэкъдим итэбез.
УК 65-ЛЕТИЕ ПОБЕДЫ В ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЕ -<64>-—-
Ут малай
Хелеф абзый йокыдан уянуга сисквнеп китте: Ьервакыт кырында гына йоклый тор-ган Нурми юк иде.
— Анасы, дим, тор эле, малай юк бит.
—Нэрсэ?
— Малай каядыр киткэн, энэ бишмэтен бетереп, кеше яткан кебек итеп куйган да, естене палас каплаган.
Алар кабалана-кабалана киенгвндв ишектв Нурми куренде: авызы колагына яуггкен, кузлере уйнап тора.
— Бернинди абзар иясен курмэдем, сыерныц мвгерэвеннэн башка тавыш та ишетмэдем, — дип кызу-кызу сойлэп китте ул. — Абзар иясе сыерны яратмый, шуца аца атланып тон буе чабып, ак кубекке батырып бетерэ икэн, — дилер, — дврес тугел, тон буе сагалап тордым.
Нурми тынып калды, киндер ыпгганыныц кесесеннвн каеш чыбыркы чыгарды. Ан-нан соц: «Абзар иясенэ атланып урам вйлэнеп кайта идем», — диде.
— Эстэгъфирулла, эстэгъфирулла, ни сойлисец, — дип, анисе Раузателжинан апа куркып куйды. — Ярый эле абзар иясенец узенэ очрамагансыц, балакаем, эйдэ, йоклар-га ят, — дип, — аца сэкедэн урын хэстэрли башлады.
10 яшьлек Нурминыц мондый вквмвтлвре куп иде. Эле берничэ квн элек Остан-кау урманында югалып йерде, шурвле эзлвгвн. Аннан алда ярты твнгэ кадвр зират кой-масы кырында утырган, тик Ьаман уцышсызлык: аца ни врэк, ни албасты очрамаган. Узлэренец бакча артларына твшеп, Игэнэ елгасы буенда эремнэр арасына качып утыру-лар да юкка гына булган: ул барыбер су анасын курэ алмаган.
«Ут малай» ул дип, олылар исем тактылар узенэ. Тарихы болай булды: яшь тайны вйрвтергв чыгарганнар иде. Эмма хайванкайныц Ьич те тезгенлвнвсе, йвгвнгв буйсына-сы килми. Ул куш аяклап сикеренв, ниЬаять, аца атланып чыккан егет егылып теште. Тай башын чайкый-ч^кый, урам буенча чабып китте. Ул арада читан кырында торган Нурми аны куып житеп, ялына ябыпггы. Тай купме генэ сикеренсэ дэ, малай ычкынмады, ул аца атланып, тузаннар туздырып, тау ягына чабып китте.
— Бала харап була, ай, башсыз да инде, — дип калды урамдагы кешелэр. Эмма бераз вакыттан аныц иплеп кенв тайны биетеп кайтып килуен куреп, барысы да шаккаттылар.
— «Ут малай» иквн. Кешелврнец мондый сузен ишетеп, внисе горурланып та куйды.
Бер елда ике сыйныф
— Йэ эле, бу сузне укып кара! Укытучы бармагы белэн китаптагы еч хэрефле сузгэ тукталды.
— «А-ра», — диде Нурми. Барысы да келделвр.
— Балалар, Нурми дерес эйттеме? — дип сорады укытучы апалары.
— Юк! — дип жавап бирделэр алар бер тавыштан.
— Йэ, Нурми, яцадан укы эле.
— «А-ра».
— Тагын келу.
— «А-ра» тугел, «а-па», — дип тезэтте бер укучы.
Шунда Нурми кызарынды. Бетен тэне кайнарланып китте.
— «^ю су ташый, сыер су эчэ» — дип уку китабыннан тезеп китте Нурми узе дэ сизмэстэн. Укытучы аныц болай яхшы укый алуына сискэнеп китте.
— Э нишлэп башта ялгыш укыдыц соц?
— Русча хвреф дип торам, — диде Нурми оялып.
— Син русча да укый белвсецмени?
— Эйе.
— Балалар, Нурмига «5»ле куябыз, — диде укытучы.
Чыннан да, без ейрэнэ торган латин алфавитындагы от» хэрефе рус алфавитындагы «р» хэрефенэ охшаган.
— Молодец, Нурми, бик йегерек укыйсыц, тик мене китапка язарга ярамый, — дип шелтэлэп алды аны укытучы.
— Ак жирене язып, язарга ейренэм апа.
при_
Отдел записей актов гражданского состояния ___19.
.год,
ЗАЛ ИС Ь
О РОЖДЕНИИ
jote
I jjÍ JS\
№ записи Общий ótP ~~ ótP > Для мужского тала 1 Для женского аода JM» «jw!
fio ъи
Число и месяц совершения записи /t/jf ¡}Z5 , и II 1 ' ! ¿^inJLtij fcl f<U ¿j^
Нол ребенка и у
Фамилия и имя 1 ребенка « obtj-i*' íua^ój,^ {¿AoA&yoj у ,*<U lljSb
Число, месяц и ВД рождения /5~/к /12.5 •úJS-Objt d>- fi* jl '
Место рождения (Республика, губерния, уезд, город, волость, село) сLJ^f üjy^ó'^y cC. ÍMj 0í <U») . ¿^jUÍS" sijjéj^S" 1
Фамилия я имя IjüjJ UT CíU^lcA» UT об отце сведения о матери > '] - 1 I - - ( -r - -- ' ] _ _J
f у U^W
Возраст (число, месяц и год рождения 37 м ¿«^ í f** ¿tiújr?- y (¿b, |
Постоянное местожительство (указать подробный адрес) с}) У* ш ш ■&hP | (iS'yAmjjjS'. fj
Н. X. Шэриповныц туу турында таныклыгы. Ф. Шэриповныц шэхси архивыннан.
Нурми укуны бик яратты. Арифметикадан гамэллэр чишудэ аца зуррак сыйныф ба-лалары да ярдэм copan килделэр. Ул аларга булыпггы.
Армиядэн кайтучы берэу аларга кереп кунгач, Нурмига Александр Пушкиннын «Сказка о рыбаке и рыбке» дигвн вкият китабын калдырган иде. Нурми аны квн саен укыды, белмвгвн сузлэрнец татарчасын copan, кешелврне аптыратып бетерде. Узе дэ шундый алтын балык тотарга хыялланды. «Мвктвптвге бетен малайларга чабата сорар идем, дэфтэр влэшер идем», — дип уйлады. «Аннан соц, тэрэзэлэре такта белэн кадак-ланган кешелэргэ пыяла китертер идем».
*
65-ЛЕТИЕ ПОБЕДЫ В ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЕ
Нурминыц зирвклеген укытучылар да тойдылар. Аны, беренче сыйныфта берничв ай укыгач, икенче сыйныфка кучерделер. У л уку елы азагына вченче сыйныф укучысы булды.
^ыш чукмары»
Зур бэхетлэр сызганып эшкэ бирешэннэн шла,
Ah, оят, фрлык, тубэнлеклэр иренгэннан шла.
Булса к^&ырмак берэу ошбу ^иканда изге am,
Тир белэн тапсын ашарын, итсен, элбэт, u^muhad.
Нардом (ул чакта халык йортын шулай исемлилэр иде) халык белэн тулы. 1 Май бвйрвме уцае белен оепггырылган концертта Нурми Тукайныц «Эшке ендеу» диген ши-гырен сейледе. Ул hep сузне чатлатып вйтте. Сейлеп бетергеч, бер мизгел басып торды. Залдагылар, куресец, шигырь бетмегендер дип уйладылар. Нурми бераз торгач: «Бетте, кул чабыгыз», — диде дэ сэхнэдэн тепгге. Ул кул чабулар арасында «эшпэп кенэ баеп булса икэн» дигэн сузлэрне ишетте.
—Габдулла Тукай шулай дигэн, дерес эйткэн, — дин борылды Нурми тавыш килгэн якка Ьем каршысында халык теленде «спе^глянт» дип аталган сеудегерне курде.
— Аныц атасы да сату иткен, баласы да, гажепленме туган, — диде кемдер.
— Миччеден мичче туа, — дип шаркылдады береу.
Нурминыц ачуы кабарды. Ул элеге сузлэрне эйтучегэ ташланды. «Этиец мичче, узец дэ мичче булырсыц», — дип келуен дэвам итте олы гэудэле ир-ат, Нурминыц сугуыннан очкыннар чэчрэгэн кузен уып.
Нурми бер ни де белешмиче ишекке ташланды Ьем еене йегерде. чукмары»
диген сузне гене ишетеп калды ул.
Мичче. Эйе, аныц етисе Хелеф абзый мичче. Аца тире-як авыллардан — Сарман, Мослим, Минзэлэ, Актаныш якларыннан да килэлэр, син чыгарган мич, Хэлэф абзый, жылы тота, дилэр.
Элеге нардомда булган вакыйгадан соц берничэ кэн уткэч, райком бинасына да моржалар чыгарды ул. Нурми да ияреп барган иде. Ул да атасына булышты. Буйга житеп килуче егет белен райком секретаре сейлеште. Ьичшиксез комсомолга керерге купггы. Гайдар диген комсомол турында ейтте, Азин хакында сейледе.
— Теге, безнец якларда да булган Азинмы, аны безнец авылда белучелэр дэ бар, — диде Нурми.
— Эйе, нэкъ узе инде, аны, егеткэй, сезнец Казаклар авылы гына тугел, бэтен ил беле, — дип тезде райком секретаре. — Тукта еле, тукта, минде каяндыр кисеп алынган ресеме де бар аныц, ейде еле минем булмеге.
Нурми секретарь артыннан иярде. Тире-я^арга даннары таралган, авылда кибетлер, мэдрэсэлэр тоткан куренекле Хэлфиннэрдэн калган йортныц икенче катында иде аныц булмэсе. Райком секретаре естэл естенэ оелгэн китапларны актарып, саргаеп беткэн бер рэсем чыгарды.
— Мене шушы инде ул Владимир Мартынович Азин, — диде. Ул тагын Сергей Лазо Ьем башка бик куплер хакында ейтте. Сузен: «Батырлык эшпесец, сине де бетен ил бе-лер», — дип бетерде, аннан соц: «Кара аны, "с^ыш чукмары", сынатма», — диде.
Ну^ми телсез калды. Каян белгэн ул теге вакыйганы, дип уйлады.
—Иэ, йэ, аптырама, мин барысын да белэм, — диде райком секретаре. — Бездэ мичче Ьэнэре дэ эйбэт, ни очен синец этиец чыгарган моржалар ейне жылыталар, ченки Хелеф абзый аларга йерек жылысын да куша. Эмма «м^иеден мичче туа» диючелерге отпор бире белерге кирек, безде мичче улы герой да була ала.
Чуртан емере буенча
Колхоз утарына атка менгэндэ, Нурми дус малаеныц елый-елый утыруын куреп:
— Тукта инде, ниге елыйсыц, дим!
— Юк ла, болай гына, — диде тегесе. Аннан серен ачты. Кетуче егетлер картада уй-нап, аныц бетен акчасын, хетта фуражкасын да алып калганнар икэн.
— Эйдэ эле, яннарына барыйк! — диде Нурми Ьэм дустын, мэжбури ияртеп, узе белэн алып китте.
К АСЫ Й /Л,
РЭЙСЭ
нШЭмСЕ.йУ р
М9ХЭММЭГ'923У^
ГвАСИНд
ЖЗШР
АЛ
уте
эн
кызм
1736
Н. X. Шэриповныц насел шажарэсе. Тезучесе Д. Гарифуллин.
65-ЛЕТИЕ ПОБЕДЫ В ВЕЛИКОЕ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОИНЕ
— Оятыгыз бармы? — дип двпгге Нурми, исвнлвшеп те тормыйча, яр кырында аяк салындырып утыручы кетуче малайларга.
— Син нврсэ?
— Бирегез аныц акчаларын, фуражкасын.
— Без аны отып алдык.
— Бирегез, дим!
Нурминыц каты итеп двшуе кетуче егетлерне аякка бастырды. Алар бер-берсене ка-рашып алдылар.
— Син, Нурми, йврмэ монда, чыраецнан «кэжэ котлеты» ясаганчы.
Ул сузен эйтеп бетерэ алмады, Нурми аныц иценэ сугып жибэрде Ьэм теге Игэнэ су-ына барып та твпгге. Кетучелэрнец икенчесе читкэрэк тайпылды.
— Я, биресезме, — диде Нурми, узе суга тешкенен веке тартып чыгарды.
— Отып алса, бирербез, — дип киреленде теге.
— Давай, уйныйбыз алайса.
Алар бик озак карта уйнадылар. Нурми бапгга шактый оттырды, эмма азакка бары-бер кетучелэрне отып бетерде.
«Ьай, улым, кайда югалдыц, буген сабан серергэ барасы идец бит, аны кайчан сереп бетерербез соц? Ичмасам, абыец да ейде булмады, етиец кайтып житмеде». Энисе Раузателжинан апаныц бу сузлвре шат куцеле егетне уйга салды. Эйе, очколы уйнап, ул бу хакта бвтенлвй онытты бит. «Борчылма, вни, хэзер чуртан балыкка эйтэм, ул еврер», — дип шаяртты.
Иртэн этисе: «Н^ши, тор инде. Ьаман йоклап ятасыц, оялмыйсыцмы? Кичэ кен буе эллэ кайда йврдец, буген да. Бер ойрэтермен вйрэтуен. Ул кишэрлекне кайчан сореп бетерербез?» — дигвн сузлврдвн Нурми сикереп торды. Ул иснене-иснене киенэ башлады. Этисе ат алып кайткан иде инде. Алар тиз гене капкаладылар да, басуга юнвлделвр. Анд а этисе шаккатты: жир шактый серелгэн иде. «Мин бит энигэ эйттем, чуртан балыкка кушам дип, энэ аныц эмере буенча жир серелгэн», — диде Нурми. Ул твн буе ай яктысын-да жир евруен дэ, этисе торып чыкканда гына кайтып ятуын да эйтмэде.
5В^иде сыйныфны тутыргач, Нурми Шэриповка алга таба укырга туры килмеде. Ул ат жигеп колхоз эшенэ йери башлады. Абыйсы МинЬажелгабидин да атлы эштэ йорде, эне-се Мехэммэтдин дэ байтактан кул астына керэ башлады.
«Ycen житеэгез жиде якка таралырсыз эле, э хэзергэ жиргэ хезмэт итегез», — дип, ата белен ана hep баланы колхозда эшлетте. Шулай итеп, еченче балалары Нурми да кол-хозчы булды. Ашлык житкеч, Чаллыга икмек ташыды.
Бер вакытны аца аксак солдат утырып кайтты. У л гражданнар сугышында уц аягын ездергэн булган, шулай да куцеле сурелмэгэн. 5К[иргэ нык басып, хужаларча йери бирэ. «Тмын сугыш башласалар, эле икенче аягым да бар», — ди. Аксак солдат узе разведчик булган, «тел» алуга йерулэрен сейлэде. Нурми аны онытылып тыцлады. Э карт аныц саен кызыклырак сейли, хетта арттырып та жибере: «Вет, браток, безнец буын кешелере шун-дый иде, е хезерге яшьлер,.. — дип, ул жирге текерде. — Эз гене яцгыр сибелесе эшке чыгарга да куркалар. Мене син, энем, бер диген ат белен Чаллыга килгенсец. Безнец дэвердэ да атлар начар тугел иде. Эмма атны туарып, йекне Шыгай тавыннан узебез ар-бага жигелеп тартып менэ идек. Э сугышта,.. син, энем, Чапай киносын курдецме, мин дэ шул Чапаев дивизияеендэ идем инде. Вэт кеше иде ул Чапай, сугыш кызган чакта курсец син аны мыек очларын еске бетереп куя иде, димек кеефе яхшы, е кеефе кырыл-са, безнец Чапай кара теннен дэ кара, мыек очлары аска салынып теше. Бер вакытны бер разведчигыбыз хеберсез югалды. Чапай аныц ечен борчылып кен-тен йокламады. Белэсецме, разведчик кеше — иц кыйммэт кеше ул. Дошман турында мэгълуматны кем житкерэ — разведчик. Кем «тел» алып кайта — разведчик. Кем каравылчыларны йокла-тып, аларныц борын астыннан корал алып сыза — разведчик».
— Син, абзый, бехетле заманга туры килгенсец, сезнец девер шундый булган инде
— Сезнец девер тагын да бехетлерек улым, тик мене сез яшьлер елле ничегрек шул. Алар юл буе сейлэшеп кайттылар. Аксак солдат Телэнче Тамакта тешен, Нурмига
Аксак солдат сейли
ул.
АВЫЛ ЕГЕТЕ -
зур рвхматлвр ейте-ейте китеп барды. Нурми исв, карт солдат сузлереннен теэсирленеп, авылына кайтып житкенен дв сизми калды.
Военкоматтан бордылар
Колхозчылар барысы да кырда. Кайсысы кибвн куюда, кайсысы эскерт вюдв. Нурми да басуда атлы тырма белен печен жыя иде.
Печенчелерге су китеруче кайгылы хебер алып килде: сугыш башланган. Кешелер бу кенне тавыш-тынсыз эпшэделэр. Кырда зур-зур эскертлэр калкып чыкты. Халык аруны белмэде, талуны тоймады. Ьэркемнец йезенэ кырыслык йегерде, усаллык чыкты. Алар тавыш-тынсыз гына, сыкранмыйча тузделэр. Ахырда хатын-кызлар тузмэде — кычкы-рып елап жиберделер.
Икенче кенне Нурми берниче авылдашы белен Теленче Тамакка юнелде. Киномеха-никлыкка укырга кнтерге рехсет copan яза башлаган гарнзасын, «армияге жиберуегезне сорыйм», дип тозетте да херби комиссарга тоттырды. Тик аны кире бордылар. «^гец житкэч алырбыз, немецларны кыйнарга син да олгерерсец эле», диделэр башыннан сый-пап.
Нурми 3-4 кен херби комиссариатка килде. Эмма аны армияге алмадылар. Ул комсомолныц район комитетына да кереп карады, лекин анда да шул ук сузне ейттелер: «Яшец житкеч, алырлар еле».
«Абый, бэхетец, син сугышка китэсец», — дин моцсуланып калды ул абыйсы МинЬажелгабидинне армиягэ озатканда. «Каетырма, энекэш, бу сугыш ике-оч айда гына тегэллэнергэ охшамаган, эле сине дэ алырлар, бэлкем, бу жирлэргэ исэн дэ кайтмабыз, кем беле», — диеп энесен кочаклан хушлашты.
Гитлерчылар авылларны Ьем шеЬврлерне яндырын, ил узегене атладылар. Нурми кен саен фронтка китерге ашыкты. Кайчан алырлар? Эне шул сорау аца тынгы бирмеде. Ул атна-ун кен стажировка утте де, киномеханик булын эшли башлады. Беренче тавыш-лы киноны да ул алып кайтты.
Разведчик, имеш
— Авылдаш, саумы? Элле клубка барышыцмы? Капыл гына ишетелген бу тавыш Нурмины сискэндерде. Ул туктан калды.
— Э, городскойлар кайткан, исэнмесез, — диде ул бик жылы исэнлэшеп. — Клубка баруым иде эле, яца кино курсэтэчэкмен, эйдэгез, сез дэ карагыз.
Кино темамлангач, кунак Намины култыклап алды.
— Эйде, безге кереп чыгыйк, анда хезер Мщлебай да килеп жите. Эйде, ейде, авылдаш, niehep земземен татып кара.
Нурми озак карыша алмады. Кунак белен ейге керде. Мицлебай шунда иде инде.
— Юк, юк, мин салмыйм, кызлар аракы исе килсэ якын да китермэслэр, — дип Нурми баштагы стаканнарны кире какты. Эмма кыстау живде аны.
Алар бергелеп урамга чыктылар, жырлый-жырлый бераз баргач, тагын бер ейге керделер. Анда барысы да бал эчтелер.
— Э шулай да шеп нерсе, — диде берсе, балдан бушаган стакан тебене кагып.
— Э ул бит узебезнец кулда.
— Кулдагысын эчтек, — диде Нурми.
— Юк, умарталар, — дим мин. Энэ бит, авыл башына чыгасы да, су гына кичэсе, карты якта элекке Хелфиннер бакчасында.
— Аныц бит каравылчысы бар.
— Ье, — дип сузге кушылды теллере кермелген Нурми, — мица бер кенне бер аксак солдат утырып кайтты, ул эйтэ: «Каравылчыларныц борын тебеннэн корал алып сыза идек», — ди. Э без буре адашырлык бакчага кермэслекме? Каравылчыны куркытыйк эле, берничэ умартасын икенче урынга кучерик тэ.
Суз ияре суз чыгып, егетлер «разведка»га юнелделер...
— Уф, йезебезге кызыллык китердец, теге, кем абзый, бу бала юлерлеге белен бер харап булыр дип йери иде, дерес ейткен икен, уф!
Хэлэф абзый Нурмины ют итеп» сукте. Э ул берни дэ эйтмичэ, атасыныц сузен тыцлады да тыцлады, яше 50 дэн арткан атага кутэрелеп тэ карый алмады.
«
65-ЛЕТИЕ ПОБЕДЫ В ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЕ
— Гафу ит, эти. Мин бит каравылчыны куркытырга гына уйлаган идем, в алар бал рамнарын алып китквннер.
— Киткэннэр, киткэннэр... Энэ, халык хвкеме алдында жавап бир. Кешелэр фронт-та сугышып кан коялар, э сез?..
Хэлэф абзый саубуллашмыйча да милиция идарэсеннэн чыгып китте, озак кына ва-кытлар кеше кузене куренергв оялып йерде. Нурми исв милициянец идвн астындагы ти-мер ишекле булмвсендэ атна-ун квн утырып чыкты.
Cay бул, авылым!
— Кара аны, йезебезгэ кызыллык китермэ, — дип, ана улыныц кулын кысып, укси-укси елый бапшады.
— Курыкма, ени, улыцныц мацгаена тырма сабы бвргвн инде, беле ул хезер ничек эш итвргэ, — диде Нурми теге «^арта басу» вакыйгасын исенэ твшереп.
— Акылга утыргандыр инде, ул бал дигэне аныц ечен бик ук татлы булмады.
Хэлэф абый малаеныц иценнэн кагын тагын нилэрдер эйтте, эмма аны берэу дэ
ишетмэде. Кыцгыраулар чыцлатып, атлылар килеп життелэр. Нурми барысы белэн дэ тагын бер кат хушлашып, чанага утырды. Атлар аны туган авылы Казаклардан алып чыгып киттелар. Бу 1943 елныц феврале иде.
— Хуш, авылым, cay бул!
Нурми буреген салып авылдашларына, туганнарына болгады. Булачак солдатлардан берсе жыр бапшады:
Без чи^лэрнец сужрына,
Щирлзренэ тимибез.
Узебезнец Совет щирен
Бер карыш та бирмибез.
Якташлар
«Солдат булып сугышны курми кайтсац, барысы да квлэрлэр», дип езгэлэнэ Нурми Ьем командованиедвн узен хврэквттвге армиягв жиберулерен утенэ.
Берничэ кеннэн Намины Курск дугасына — танк бригадасына жибервлер.
— Сугышта булганыц бармы, кайдан, ничэ яшьтэ?
— Сугышта булган юк, узем Татарстаннан.
— Татарстаннан! Димэк, якташлар! 0ч кен элек кенэ килдем, — дип берэу аныц ал-дына килеп баса Ьэм кулын суза. — Виктор Сажинов, Казаннан, слесарь. Э син?
— Шэрипов булам мин, Кама буеннан, колхозчы.
Аларныц икесен дв разведка ротасына билгелилэр. Якташлар шул кеннвн бергэ зур сугышчан юл узалар. Икесенец дв кукрэклвренв орденнар, медальлэр тагыла. Алар гвардиячелэрнец алгы отряды составында Днепрны кичэлэр, Фастов, Житомир, Львов тирэсендэ гитлерчыларныц тылына разведка ясыйлар. Житомир-Бердичев Ьэм Проску-ров операциялэрендэ сугышчан бурычны уцышлы башкарып чыкканы очен, Нурми ике орден Ьэм бер медаль белен булвклвнэ, аца сержант дврвжэсе бирелв Ьвм ул отделение командиры итеп куела.
— Деньялар болай барса, син, Нурми, туган авылыц Казакларга офицер булып, тушец тулы орден Ьэм медальлэр белэн кайтачаксыц, узецне танымаслар да, — дип ша-ярта В. Сажинов.
— Э син узецэ бак, якташ, Берлинга барып житкэнче... — Нурми Викторныц тушендвге орденнарын чылтыратып куя Ьвм бераз сузсез торгач, — кызлар узецне куз естендв каш итеп кенв йвртерлэр, — дип ести.
Алга китеп шуны вйтик, бу ике дусныц берсенэ дэ Татарстан жиренэ эйлэнеп кай-тырга насыйп булмады. В. Сажиновка 1945 елныц апрель башында Беек Ватан сугышын-да курсэткэн батырлыклары ечен Советлар Союзы Герое исеме бирелэ. Э 23 апрельдэ ул, Берлинга житэргэ 20 километр калгач, Ьэлак була.
Кыенлыкта белена кыюлык
1944 елныц жэендэ совет гаскэрлэре Беек Ватан сугышыныц беренче кеннэре узган урыннарга якынлашалар. Нурми Украина жирендэ сугыша, аннары тугандаш Польша чигенэ житэ.
Н. X. Шэриповка Советлар Союзы Герое исеме бирелуе турында СССР Югары Советыньщ Президиум указы. 1948 ел.
1944 елньщ 17 июлендэ Н. Шэрипов отделениесе немецларныц алгы сакчылары ур-нашкан жиргэ килэ.
— Ьэрберебезгэ эч-одрт немец туры килэ, узебезнец кеч белэн юк итэргэ! Отделение командиры, хэрэкэт иту планын ацлатып, урыныннан кузгала. Автоматтан ату та-вышлары ишетелэ, гранаталар шартлый. Бер мизгелгэ жир тетрэп ала. Кинэт ясалган Ьежум разведчикларга уцыш китерэ.
— Монысы баласы гына булган, анасы алда икэн, — ди Нурми авылга килуче маши-налар колоннасына баш кагып. Каты сугыш башлана. Дошман снаряды отделение кара-магындагы танк янында гына ярыла. Экипаж командирыннан башкалар танктан исэн-сау чыгалар.
Нишлэргэ? Танкныц менэ-менэ шартлавы мемкин. Ул ялкын эчендэ. Нурми куп уй-лап тормый, танкка ташлана Ьэм кызган тимергэ бэрелэ-с^ыла ацын жуйган офицерны алып чыга.
— Молодец, Шэрипов, кыенлыкта беленэ кыюлык, — дип рэхмэт белдерэ аца батальон командиры. — Э куллар тезэлгэнче лазаретка керергэ туры килер сица.
Лазаретка керергэ риза булмый ул.
Аца 19 яшь иде
— Лопушанка елгасын кичеп, Кукизув авылына керергэ Ьэм «тел» алып кайтырга. Бригада штабы сезгэ зур ышаныч баглый.
— Ацлыйм, иптэш майор, заданиене утэргэ рохсэт итегез!
Рота командиры аныц кулып кыса, уцышлар тели.
башланганга буген нэкъ 3 ел да 1 ай. Мондый юбилейны "тел" белэн билгелэп утэсе иде. Берэр офицер булса яхшырак булыр, "сайратыр" идек узен», — дип уйлана Шэрипов.
Тен. Разведчиклар группасы елга буена житкэндэ аргы яктагы немец траншеяларын-нан тавышлар ишетелэ. Шактый гына кетэргэ туры килэ. Сугышчылар узара дистан-
к
65-ЛЕТИЕ ПОБЕДЫ В ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЕ
ция саклап, елгага кервлвр. Шуышып траншеяга якынлашалар. Бер тавыш та юк. Шулай да колакка ара-тира ниндидер сейлашу авазлары чалынып кита. Алдан килешенгэнчэ, разведчиклар бапгга траншеяларга гранаталар тондыралар Ьам шартлау артыннан узларе да шунда ташланалар. Кул сугышында дистадан артык немец юк ителэ. Разведка Кукизув авылына керэ. Саф-саф тезелган кораллы немецларны куреп, «коотрЬежумгэ хазерланэлэр», дип уйлана Шэрипов.
Мена ул бернича ипташе белэн бакча аша уза, немец офицерлары йери торган йорт янына килеп жита. Шунысы уцайлы, тармакланып ускэн шомырт агачлары йортныц ншек тебенэ ук утыртылганнар. Аннан чыгучы hap кешене каршылыйлар алар.
Чу, аяк тавышлары ишетела тугелме? Ул арада йорттан, фуражкасын тезатеп кия-кия, чандыр гына офицер чыкканы курена.
Нурми пистолет тутасе белэн аныц бапшна суга. Башкалар аны кутареп алып, бак-чага кереп югалалар. Траншеяларны узып, елгага житкэнда, авыл ягыннан ату тавышлары ишетела.
Нурми накъ шул чакта тез дан югары каты авырту тоя.
Иптэш елкэн сержант, ябышыгыз минем аркага, елганы кичабез, узем алып кай-
там, — ди аца бер разведчик.
— Мине тугел, «тел»не алып кайтырга кирак, — дип Нурми кырт киса. — Сез елганы кичеп, аны командованиега кайтарып тапшырыгыз, а мин дошманны тоткарлап то-рырмын.
Шундый приказ бирэ ул.
Немецлар кычкырына-кычкырына килуларен давам италар. Командирга алар белэн пулемет теленда ацлашырга туры кила. Тик бераздан пулемет тынып кала. Пистолет та, бернича фрицны еккач, атмаска айлана. Бетен якта гитлер-чылар.
Нишлэргэ, бирелергэме? Юк инде! Нурми, кесасенда тагын ике граната барлыгын исена тешереп, аныц берсен немецларга тондыра. Эмма бернича минуттан фашист-лар тагын «усеп» чыгалар, траншеяга кила башлыйлар.
Юк, бирелмэм, — дип кычкыра ул, соцгы граната-сын учлан. Аныц божрасын тартып ала да траншея естенэ сикера.
Нурми гранатаны аяк астына ташлый, узен да, тирэ-^о'агы немецларны да шартлата.
Нурми Шэрипов кабе-ре естенда сугышчылар фа-шистлардан уч алырга ант италар. Якташы В. Сажи-нов, кузлэрена килган яшь бвртеклэрен тыя алмыйча, болай ди: «Аца 19 яшь иде. Нурми белэн бергэ без гвар-дияче солдатлар булдык,
Н. X. Шэрипов Ьэйкэле янында (сулдан уцга) хезмэт Ьам сугыш ветераны Г. Яббаров, геройнын бертуган апасы X. Шэрипова, 1юйкэлне салучы А. Эхмэтжанов, Д. Гарифул-лин. Сарман районы Телэнче Тамак авылы, 1985 ел.
Берлинга кадвр барып ждгвргв суз бирепггек. Хвзер мин дошманны дустым Нурми вчен дэ кыйнаячакмын».
Берничэ кеннэн фронт газетасында шагыйрь Гали Хужиевнец Нурми Шэриповка ба-гышлап язылган «Яу курке» дигэн поэмасы басылып чыга. Батыр исемен мэнгелэштерудэ бу беренче шигъри Ьэйкэл була.
Ерак Украинада, Львов елкэсенец Бонюнин авылында Ьэркем вчен кадерле бер кабер бар. Анда иртэ яздан салкын кышкача чэчэклэр взелми. Мэктэп балалары, авыл халкы бирегэ еш килэ. Алар Советлар Союзы Герое Нурми Хэлэф улы Шэриповны зур хермэт белен иске алалар, укучылар аца тиц булып усвргв, укырга суз бирвлвр.
Бонюнин авылы кешелвре, кызыл эзтабарлары Нурми Шврипов турында сорашып, Сармаи хврби комиссариатына да, баЬадирныц туган авылына да хатлар язалар, аныц турында кубрэк белергэ телилэр. Андый хатларны Нурминыц энисе Раузателжинан ana гомере буе куз карасыдай саклады. Анын моннан куп еллар элек:
— Мена улым турында щ якты истэлеклэр шушылар инде, — дин, кузена килгэн кургашындай авыр куз яшьлврен иплвп кенэ алъяпкычы итвгенв сендереп Ьвм сандык тебениэн кызыл папка чыгарып курсэтквие бугеигедвй хвтеремдв. Папка тышына Советлар Союзы Героена» дигвн сузлвр алтын хэрефлэр белей уелганнар иде. Аида Нурми Шэриповка Советлар Союзы Герое дигэн мактаулы исемнен 1944 елныц 23 сентябрендэ бирелгэнлеге язылган.
Раузательжинан ana тагын-тагын хатлар курсэтте.
— Мене бусы Мэскэуден, Кремльден килгеие, — дип, сузды берсеи. Аны СССР Югары Советы Президиумы председателе Н. Шверник 1948 елныц 5 маенда язган. Ул елеге хатны батырныц этисе Хелеф абзыйга Нурминыц Советлар Союзы Герое исеме бирелу турындагы грамотасы белэн бергэ юллаган. «Грамотаны батырлыгы халкыбыз тарафыннан беркайчан да онытылмаячак герой улыгыз турында истэлек итеп сакларга жибэрэм», — дигэн Н. Шверник.
Эйе, ул онытылмый. Аныц турында китапларда, газеталарда языла. Сармаи, Тукай районнары энциклопедиялеренде аныц исеме мецгелештерелде. Буген Нурми Шерипов исемен урамнар йерте. Геройныц тугаи авылы Казакларда, Сарманда аныц исемен йортуче урамнар бар. Телэнче Тамак мэктэбе алдында аныц Ьэйкэле каршы ала.
64 биттэге фото: Н. X. Шарипов. Сарман районы Казаклар авылы, 1941 ел. Фотолар курсэтелгеннан кала Д. Гарифуллинныц шэхси архивыннан.
В статье Д. Гарифуллина через воспоминания современников прослеживается короткий жизненный путь Героя Советского Союза Н. X. Шарипова (1925-1944).
Батыр гомере девам ита
Дамир Гарифуллин, туган якны ейрэнуче
РЕЗЮМЕ
65-ЛЕТИЕ ПОБЕДЫ В ВЕЛИКОИ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОИНЕ
