CC BY
5Х^еиилу юЬр&Нр МО ^си^сь,
(Р. Ш. ТаМировнык фронттан тормыш иптэше Э. К. Каюмовага
язган хатлары)
Сугыш хатлар деньясына юл ачты. Алар фронтка Ьэм фронттан иксез-чиксез кулэмдэ агыла иде: кубесе еч почмаклы, кайберлэре ачык хат рэвешендэ, терле тествге сыйфатсыз квгазьдэ, дэфтэр тышла-рында.
Хатларныц Ьэрберсендэ «Проверено военной цензурой» дигэн штамп су-гылган булыр иде. Цензура тикшереп бетерэ алгандырмы аларны, юктыр-мы, анысын эйтеп булмый. Курэсец, юктыр. Ченки, терле теллэрдэ языл-ган мецлэгэн хатны укып, карап чыгу мемкин нэрсэ тугел. Мегаен, бу печать куп вакыт кисэту очен генэ сугыла тор-ган булгандыр. Хэер, монысы да эллэ ни эЬвмиятле тугел. Хикмэт аларнын, Ьврберсенец алтын бэясендэ булуын-да. Чвнки аларда гади кеше язмышы.
Хат квтулвр Ьэрвакыт диярлек кай-гы белен шатлык арасында була. Алар килми торса, кешенец йерэген шом баса. Ул теннэрен йокламый. Э инде кетелгэн хат килеп тошсэ, адэм бала-
сы, Фатих Карим язганча, аны ойдэн-ойгэ йереп укый торган булган.
1941 елныц жэендэ этиебезне фронтка озатабыз. Иске Шогер авылынын, кибете турында жигуле ат-лар. Авылыбызнын иц асыл егетлэре туганнары, балалары белэн саубул-лашалар. Куз яшьлэрен, уксеп-уксеп елауларны Ьич кенэ дэ оныта алмыйм. Абыебыз Дамир белэн без дэ елый-быз. Этиебез сер бирми. Ул безне тиз генэ житэкли дэ, кибеткэ алып керэ. Аннан бер мандолина сатып ала Ьэм безгэ бирэ. «Мин кайтканчы уйнар-га ейрэнеп куегыз!», — дигэн сузлэре Ьаман колак тобемдэ яцгырап тора сы-ман. Эниебез этине станциягэ кадэр озата бара. Энэ алар утырган олау Яца Шегергэ якынлаша.
Олаулар Келэуле станциясенэ таба баралар. Кемдер сыздырып гармун уйнап, кемдер жырлап жибэрде. Без, этиебезнец олы имчэктэш туганы Кы-яметдин абзый белэн, жыр ераклаш-канчыга, олаулар куздэн югалганчы-
65-ЛЕТИЕ ПОБЕДЫ В ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЕ
га кадвр елый-елый карап тордык. Узе безгв: «Еламагыз, балалар», — ди, э узе куз яшьлэрен кечкэ-кечкэ гене тыеп тора. Ул шул рэвепггэ безне житэклэп еебезгэ алып кайтты.
Шуннан соц абзыебыз (без аны «зур эти» дип йери идек) узе дэ энесе артыннан сугышка китте, Ьэм эйлэнеп кайта алмады. Бабабызнын иц кече улы Миндрахман да шунда китеп югалды. Иезге житеп киле торган Шэйхетдин карт эбиебез Хеснури белэн бернин-ди ярдэмсез япа-ялгыз калалар. Кыш-ларын суык, мич ягарга утыннары юк. Коймалары, мунча тубвлэре берсе дэ калмый, ягылып бетэ, хетта ей тубэсен япкан салам да бик нык юкара. Ашый торган ризыклары — бакчада ускен бэрэцге, алабута, балтырган, урман жилеге. Ипи, он — аларньщ йортында сирэк кунак. Аларга кем ярдэм итсен инде! вй тулы бала белен калган тол хатыннармы, еллэ шундый ук хэлдэге куршелэрме? Бабабыз итекче кеше. Кузе начар курв башлаганчыга кадер итек-читек теккен. Э инде соцрак чаба-та ясауга кучкен.
Нинди гене авырлыклар булма-сын, бабабыз аларны лаеклы рэвештэ яцщэ белэ торган батыр йерэкле кеше булган. Аны 15 еллык солдат хезмэте дэ сындыра алмаган. Улларын югал-ту кайгысын да ул зур сабырлык белэн кичере.
Дерес, безнец бабай кечле рухлы, шук Ьем шат куцелле кеше ид е. Без аныц беркайчан да нерсэдэн булса да зарланганын хетерлемибез. Тик шу-лай да куцеленде моцсулык бар иде. 9ч улыныц берсе дэ сугыштан кайтма-гач, ничек моцсу булмасын икэн инде ул? «Ниндидер генаЬларым аркасында Раббыбыз мица улларымныц гомерен биргэн икэн», дип уфтангалый иде ул. Бу сузлэрне бик сирэк эйтсэ де, алар безнец куцеллеребезде уелып калды-лар.
Уллары да етилерен бик яраткан-нар. Этинец Ьэрбер хатында бабайлар-га сэлам, алар ечен борчылу.
Этиебезне жэЬеннемнец ж;эЬен-неме булган Суслонгерга илтеп тык-каннар. Ачтан кен саен диярлек йезлеген кеше уле торган улэт базы
булган ул. Бу аныц хатларында ча-гылган. «Эй, Эминэ, Казан хатынна-ры ирлерене ашарга китерэлэр, якын булсац, син де килер идец», диелген аныц бер хатында. «Ниге, ерак булса да, барып була торгандыр, ул бит минем оч газиз баламныц атасы», — дип, ениебез зур авырлыклар белен аныц янына бара. Хеер, бу хакта ул узенец ^^^^ыш сукмаклары» (Казан, 1999) дигэн истэлек язмаларында бик тефсиллеп язып чыкты. Шунлыктан монысын читкэрек калдырып, хатлар турындагы суземне девам итэм.
Мене мин шул хатларны карап утырам. Аныц гареп яки Кирилл гра-фикасында язылган херефлере энж;е бертегедей матур. Аларныц Ьерберсе сагыну хислере белен сугарылган. Ул 1943 елныц 19 мартында язган хатын узе яратып щлрлый торган: «Урал суьг болын буе, Сандугачлар сайрый болында, Ташлар ватып, таулар кичкэндэ дэ, Сез булырсыз минем уемда», — диген жыры белен темамлаган. Сугыш шартларында вакыт кысынкы булса да, хат язарга ясай табарга тырышкан ул. Сирек була торган ял кеннере — ул йе сугыш белен сугыш арасы, йе ярала-нып, госпитальде яткан вакыт. Кыска-сы, хат язучы очен бу сугышныц азрак тынып торган чагы. «Мене буген вакыт тиде», диген сузлер очрый аныц хатларында. Хатлар селамнер белен башла-на. «Постовая карточка» да 1943 елныц 11 ноябре белен тамгалаган хатында мондый сузлер бар: «Эмине, исенме! Сица Ьем балаларга, етилерге бик куп селам сейлеп, исен яшевегезне телеп калам. Эмине, сица еле яца гына хат язып салган идем, мене буген юлдан язам. Бу урыннан кучем, кайда булача-гым билгесез. Минем адресны алмый-ча, хат язмагыз. Барып урнашу белен хат язармын».
Эйе, билгесезлек хекем серген шомлы еллар бу. Кен саен улем хеберлере килеп тора. Ил куз яше, кайгы^^^рет белен сугарылган. Хат-ларга ене шуларныц исе сецген.
Эниебез Тубен Чыршылы мек-тебенец директоры итеп билгеленгеч, сугыш елларын без шул авыл-
ХАТ ХЭБЭРЕЦ ЮК БУ АРАДА, ХЭБЭР БИРМИ ИСКЭН УЧ
ЖДЛЛЭР ДЭ...
Р. Ш. ТаЬиров. 1944 ел.
да уткэрдек. Этинец хатлары шун-да киле баш лады. Эни дэ аца гел язып тора. Тик нигэдер аларньщ кайберлэре этигэ барып ирешми. Юлда югалалар-мы, эллэ билгеле органнар йомып каламы — билгесез. Соцгы хатларыныц берсенец яртысы кайчы белен кисеп алынган. Курэсец, тикшеручелэргэ ярамастай урыннары булгандыр. Ни-чек кенэ булмасын, кайвакыт эти эниебездэн айлар буе хат ала алмый. Этиебез рэнжуен белдереп яза. Бер хатында эти билгесезлектэн аптырап елаганлыгын да яшерми: «Айга якын хат алмагач, еламый буламыни», дип язган ул айда.
Эни исэ аца ничэмэ-ничэ хат язып та, берсенец дэ барып экитмэгэнлегенэ аптырый. Ул бер хатныц тышына Кызыл калэм белэн «Ник, малай, болай соц? Ник хатларым сица ирешми?» дигэн эрнуле сузлэрен язып куйган Иэм бер читенэ «19/Х-43» дип естэгэн. Аныц хэрефлэре дэ этинеке шикел-ле ук, энясе бертегедэй берсеннэн-берсе матур. Энинеке генэ тугел, Да-мир абыебызныц хатлары да куп вакыт этигэ барып 5китмэгэн булып чыга. Абый бер хатында «эти, мин сица бик куп хатлар язсам да, ала алмадыц ахры,..
Э. К. Каюмова. 1944 ел.
без сине бик нык сагындык. 3 елдан бирле син — этиебезне курергэ, кочак-ларга тилмердек бит инде, энилэр 1юм иркэлэрем сине тэштэ курсэк тэ шат-ланабыз», дип язган.
Хатларныц берсендэ эни кулы белэн 1944 елныц 31 августында госпиталь дэн чыгуы курсэтелгэн. Шул ук елныц 27 сентябрендэ энигэ язган хатыныц почмагына «этигэ минем ранен булу турында хэбэр итегез, исэн икэн дип шатлансын» дип естэлгэн.
1944 елныц 3 октябрендэ п/п 37209-13 тамгасы сугылган хатында эти «сул кулым исэн булса да, уцы авырта. Шуныц очен хатны естэн-естэн генэ язам, бигрэк тэ уземнец кайда икэнлегемне белдеру очен, моцарга кадэрге адрес белэн мин хат ала алмыйм. Шуныц очен бу хатны алгач, бик ашыгып, мица булган яцалыкларны сейлэп, озын хат яз», дип кисэткэн ул эниебезне.
Бу хатында моца кадэрге хатла-рына хас булмаган авыр танырдай сузлэре, чалшайган хэрефлэре дэ бар. Кул авырта дип язган, э бит ул дош-ман пулясы белэн экэрэхэтлэнгэн. Тик бу турыда язмый гына. Соцрак, без аныц рота командиры буларак бер су-
^^ 65-ЛЕТИЕ ПОБЕДЫ В ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЕ
Д. Р. ТаЬировныц фронтка етисенэ язган хатныц бер бите. 1943 елныц 6 декабре.
гыштан икенчесенэ кереп, Латвия-не фашистлардан азат иту вакытында-гы халэтен сурэтлэгэн хат иквнлеген ацладык. Хатларыныц берсендэ ул «бу хатны сазлык тумгэге естендэ язам» дигвн. Куп еллардан сон; энем Энгель белен эниебезне Латвиядэ этиебез жирлэнгэн туганнар каберенэ алып килгэч, эниебез шундый тумгэклэрнец берсе янына килеп, «етиегез хатын
белки шушы тумгэк естендэ язган-дыр», дигэн иде.
Эти барлык хатларында да туган-нарыныц хэллэре белен кызыксынып тора. Сугыштагыларныц адресларын сорый. Абзасыныц хаты-хебере булма-ганлыктан, борчылып, аныц Шегерде яшеуче хелел жефетене хат яза. «Мин-нури ж;ицгей, исенме. Сица иц якын туганлык селамемне сейлеп, селамет
ХАТ ХЭБЭРЕЦ ЮК БУ АРАДА, ХЭБЭР БИРМИ ИСКЭН ^
ЖДИЛЭР ДЭ...
.83
яшевегезне телвп калам», дип башлана анын, 1944 елныц 10 гыйнварында язган хаты. 1944 елныц 23 сентябрендэ яра-ланганлыгын Ьем тиздэн госпитальдэн чыгачагын хэбэр иткэч, ул абыйсы ечен борчылуын сейли. «Абзыйныц адресы-хэбэре бармы? Берничэ кен инде аб-зыйны тешемдэ курэм. Берсендэ, жицгей, Равил суга барасыз, абзый да сезнец белен бара, кузлэре сукырай-ган икен. Мин дв сезгэ кушылып, су буена тештем. [...] Ьеммесен белэсем киле. Белмим инде, ахыры ничек бу-лып калыр». Э ахыры абзасыныц бил-гесез югалуы, Миннури жицгесенец дурт бала белен ятим калуы белен темамлана. Куцеле сизенген, куресец, ул шушы ачы язмышны.
1943 елныц 21 июненде фашист-ларныц Ярославль шеЬерен бомбага тотуы нетижэсенде ениебезнец бер-туган апасы Минзифаныц гаилесе Ьелак була. Хатлар ениебезге шушы авыр хеберне де житкерелер. Аларныц геуделере танымаслык ревеште кара кумерге еверелген. Бомбага тоту вакы-тында апабызныц бер кызы — Ж^итез апабыз — шина заводында эште була. Ул туганнарга шушы авыр хеберне житкереп хат яза, хатлар язу очен туганнарныц адресларын, шул исептен Риза жизнесенец де адресын сорый.
Исен калган Ждгез апабыз дош-маннан уч алу нияте белен фронт-ка ките. Эниебезнец имчектеш туга-ны Галиме апага язган хатында фронт-ка барып дошманнан уч алуны узенец иц зур телеге икенлеген яза ул. «Апа-каем, кайсы бер чакта шулай Ярос-лавльне сагынам, ташларын, жирне, ети-ени йерген жирне убеп-убеп елар идем, шулай сагынам аларны. Баш иеп, дошманга кайгымны курсетерге телемим, алар минем яшьне курмеслер. Дошман шатланмас ети-ени улуене, мин еле аларны ачы яшь белен елатыр-мын. [...] Алар минем яшьне курмес» диелген. Бирген антын ул намус белен ути. 1943 елныц сентябрь аеннан 1944 елныц августына кадер Белоруссия партизаннар херекетенде катна-ша, орден-медмьлер белен булеклене. Аныц безге ирешкен соцгы хаты 1945 елныц 27 мартында язылган. Татар-
лыгын беркайчан да онытмый. «Инде куптеннен бирле татарча сейлешкенем де, ишеткенем де юк», дип яза. Бер хатында «мин уземне коры тотам [...] мин ейден чыккан кенде уземе вегъде бирдем — Армияде беркем белен де белешмеске, ети-енинец каргышы су-гар», диген сузлер бар.
Галиме апага язган хатында «су-гыш бетсе, исен-сау калсам, мин синец яныца кайтам», дип язган булган. Шун-нан соц ул эзсез югала. Эзлеу-эзлетулер бер нинди нетижэ де бирмилер. Апа-бызны эзлеп жиберген сорауга Белоруссия компартиясенец Брест райкомы аныц херекеттеге армияге китуе ту-рында хебер ите. «Никакие уговоры на нее не действовали и она уехала. [...] В июне 1945 года кто-то сказал, что Зитез Шагалиевна погибла при бомбежке на территории Польши», диеле Бресттан килген хатта.
Шагали жизнебез Ьем Минзифа апабызныц шушы фажигаларе етие-безне де тетрендере. Хатларында ул аларны кат-кат иске ала.
©ченче класста укучы Дамир абыебызныц етиге язган бер хатында узенец «бишле»лерге укуы турын-да хебер итеп, «Индус та язарга ейрене башлады инде, еле ул мектепке укыр-га кермеде, бакчага гына йери», диген сузлер бар. Хат мондый сузлер белен темамлана: «Ярый, етием, дошманнар-ны жицеп, тизрек безнец янга кайты-гыз!»
Куресец, абыебызныц кайсыдыр хаты ашыгыбрак язылган булган. Эти жавап хатында «язуыцныц рете юк, елле начар 5тсыйсыцмы?» дип, борчылуын белдерген. Ул узенец соцгы сулышына кадер ук балаларыныц, бабаларыбызныц, туганнарыныц, дус-ларыныц язмышлары белен кызыксы-нып торган. Хатларыныц Ьербер юлы аныц нечке куцелле, миЬербанлы кеше булганлыгын раслый. Ул жыр яраткан, милли моцыбыз белен сугарьшган булган.
Сугышныц нинди авыр чоры булу-ына да карамастан, аныц Ьербер хаты оптимистик рухта. 1943 елныц 2 мартында язып, 10 апрельде Шегер почта-сына килеп тешкен бер хатында «жицу
ПОБЕДЫ В ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЕ
^84>-—-
бейреме белки ерак тугелдер [...] хэлегез авыр булса да [. . .] тузгвн кадэр тузвргэ булмас, сугыш беткеч, мин кайтсам, бэйрвмен итэрбез!» дигэн сузлэр бар.
Бэйрэм килде. Лэкин ул кайтмады. Бу авыр хэбэр 1944 елньщ ахырында килде.
Менэ тиздэн щицеп кайтыр эткэц, Дип юаттым газиз улымны. Кочакларсыц убеп, свенеп шунда, Курешерсец биреп кульщны.
Рэхэт булыр безгэ, балакаем, Щицу бэйрэмнэре окцткэндэ, Кызык булыр синец солдат, эткэц, Орден тагып кайтып кергэндэ.
Ул елмайды шунда рэхэтлэнеп, Мица таба тагын сыенды, «Бэйрэм булыр безнец урамда да...» Дигэн кебек мица тоелды.
Мин свйлэдем аца фашистларныц Асьт куюларын ананы Уеп алып кузкэйлэрен шунда Тилмертулэрен яшъ баланы.
«Лэкин балам хаклык :щщэр, Хаклык вчен илебез кврэшэ, Щицгэн саен совет солдатлары Фашист мэлгунъ бездэн квнлэшэ».
Сагынып квттем гомер юлдашымны, Зарыгып квтте балам атасын, Ике йерэк тели изге телэк: «Улеп кенэ шунда калмасын...»
Хэбэр килде, авыр кайгы хэбэр: «Улде, диеп, квткэн кешегез». Ник югтдыц бэгърем, безне ташлап? Раска тлдемени твшебез?!
Аерылдыкмы мэцге инде синец белэн, Курешэ алмабызмы икэн без бер дэ?! Утэрме икэн шулай яшъ чакларым, Сине сагынып, эрнеп гомергэ!
Сица aman щилэк эщыйган идем Эчэрбез дип бергэ чэйлэрне, Сине уйлап мин уткэрэм хэзер Бер-бер артлы моцсу эщэйлэрне.
Квтэ-квтэ сине, карталардан, Кврэш юлларыцны карадым Мин кичергэн сугыш авырлыгын Сезнекеннэн эн;ицел санадым.
Изге итеп сине мин уземэ Щылап уптем баскан эзлэрец, Тулган айга карап кук йвзеннэн Син дустымныц кузен эзлэдем.
Эйтегезче мица, солдат дуслар Курмэдегезме соц сез аны? Эллэ чынлап улеп калдымы ул Куп акканлыктан яра каны?
Эллэ тиеп егылдымы шунда, Фашистларныц зэИэр пулясы, Эллэ взеп ыргыттымы аны Дошманнарныц явыз минасы?
Эллэ алга барган чагыгызда Яраланьт эщиргэ аудымы Яцгыраган эрну тавышлары Ьаваларда эленеп калдымы?
Табылырлык булсац эзлэр идем, Салкын гэудэлэрец булса да, Юар идем канлы яраларыц, Бэгыремэ авыр бужа да.
Югалдымы газиз башкайларыц Эллэ кайда — урман, сазларда. Сица булган дуслык мэхэббэтем Гомер буе миндэ саклана.
Экрен генэ искэн йомшак тац щиллэре Каберлэрец сыйпап утсеннэр. Баш очыцда сайрап ил кошлары Бездэн сица сэлам илтсеннэр!
Рифмага салынган бу юллар-ны этиебезнен свекле хэлэл жефете, эниебез Эминэ Каюмова язган. Ул гомере буе аны сагынып яшэде. Латвиянец Салдус шэЬэрендэге этиебез жирлэнгэн туганнар кабереннвн туфрак алып кайтып, ана гел утыртты. Шушы гел тэрвзе твбендэ вниебезнец сонгы квненв кадэр чэчэк атып утырды. 2003 елныц 3 октябре кенне 94нче яшендэ ул да безне ташлап, мвцгелеккв китте.
Хат-хэбэрлэре килми инде хвзер. Без алар белэн искереп, таушалып беткэн хатлар аша гына аралашабыз.
ХАТ ХЭБЭРЕЦ ЮК БУ АРАДА, ХЭБЭР БИРМИ ИСКЭН
ЖДЛЛЭР ДЭ
Р. Ш. ТаЬировныц фронтган тормыш иптэше Э. К. Каюмовага язган хатлары
№ 1.
10 ноябрь 1942 ел.*
Эминэ, исэнме!
Сезгэ Беек Октябрь бэйрэме белэн котлау сэламе жибэреп, сэламэт яшэвегезне телэп калам. Шулай ук Дамир, Индус, Энгель улларыма куп селам сейлеп калам. Узем хезерге бик исэн-сау. Эмине, буген хезмет иялеренец зур бейрем кене. Хезер сегать кендезге 5лер. Без бейремне бик матур каршыладык. Кнч белен читлер этлерен барлык корал белэн ут[ка] тоттык, безгэ ин якын торучыларны деньядан уткэрдек. Иртэн бик иртэ завтрак ашадык. Завтракка боецларга сезнен жибэргэн булэклэрегезне тараттык. Яхшы сохари, прэннек, конфет, май, [...]**, конверт, кэгазь, тэмэке Ьэм башкалар бар иде. Бу булекне жиберучелерге — шул хисапка сез де кересез — бик зур рехмет. Шулай ук без, Кызыл Армия гаскеренец бер булеге, узебезнец сузебезне бирдек, Ьем тизден, ышанын торыгыз, тиз кенде дошман[ны] тар-мар итен, бу беладен барлык уз кул кече белен кен куручелэрне [иат] итэрбез.
Сэлам белэн Риза.
И. Р. ТаЬировныц гаилв архивы.
№ 2.
12 ноябрь 1942 ел.
Эмине, исенме!
Сезгэ бал[а]лар белэн оешкан хэлегездэ оешкан сэлам жибэреп, сэламэт яшэвенне телэп калам. Узем хэзергэ бик исэн-сау яшим, бертуктаусыз, ял итуне искэ дэ тешермнчэ, дошманны юк иту естендэ эш итэм. Тырышып-т^ышып боек Сталиннын докладын ейренебез. Эле мене план тезедем де, сща хат язарга утырдым. Эмине, белемемэ караганда, эшем зур. Ифрат тырышлык белен эшлим. Татар булу да бик кыен. Рус теленде хетсез гене кирек нерселер ейренелде бугай инде. Эмине, хатларыцны сирек язасыц, ифрат кыска язасын, эллэ ничек риядан гына язган кебек тоелып куя.
Буген 12 ноябрь, хатлар тиз килэ. 1 нче числода салган хатынны 11вдэ алдым. Ун кондэ хат килеп житэ. Фатих абзыйньщ адресын жибэр. Узгэрмэгэн булса, адресы бар минде. Этилер исен, дисец. Этинец фикере нинди? Мине ачулана торгандыр инде ярдем итми дип. Бу юлы хезмет хакы алсам, беркадер аца да булермен инде, исен булсам.
Эмине, Дон хезер туца инде, узебез дошманга ташланмыйбыз, еле алар да ташлан-мый. Лэкин иптэш Сталин кушуын, сезнен сорауны утэу йвзеннэн, Ьэр квнне бетле манка фрицны утерми калган квнебез юк. [...]
[Сэлам бе]лэн Риза.
И. Р. ТаЬировныц гаилв архивы.
№ 3.
12 июнь 1944 ел.
Эминэ, исэнме!
Сина ин сагынычлы сэламемне жибэреп, сэламэт яшэвенне телэп калам. Шулай ук Дамир, Индус, Энгель улларыбызга куп сэлам. Узем хэзергэ бик исэн-сау. Буген 11 июнь, сегать тенге ечлер (бу инде 12 нче июнь була). План буенча мин сезге 13 нче июньде хат язарга тиеш идем. Берден синец соцгы хатыцны алгач, хат яза алмаган идем. Икенчеден шундый буш вакыт булгач, сызгалап жиберим, дидем. Бу кеннерде чиктен тыш каты сы-наулар барды. Буген менэ актык ике фэннэн бирэбез дэ, шунын белэн тэмам. Сезнен жибэргэн документларыгызны алдым. Лэкин эле чынлап хэрэкэт итэргэ вакыт булмады. Янадан бер мэртэбэ тибрэлеп карыйм инде. Шушы кен жай чыгарлык булса кайтырмын. Инде булмаса сугыш беткеч нетижесе хакында язармын. Узебез, белки, июньнец ахыр-
* Датасы почта меЬере нигезендв бижелэнде (биредэ Ьэм алга таба кереш мэкалв авторы ацлатмалары). ** Бер суз укылмый.
*
65-ЛЕТИЕ ПОБЕДЫ В ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЕ
ларына кадвр еле монда булырбыз. Эмине, синец салган ечесе белен икесе килде, почта-да яталар, лекин безнец почта, ягьни Шегер почтасы, шифрысын жибер[ме]ген, шуныц очен мина тулэмилэр. Шегергэ жавап copan телеграм биргэннэр иде, эле жавап юк. Ул акча мэсьэлэсендэ шушы бер-ике кен эчендэ хэл кылыначак. Шулай итеп, бер-ике-еч коннэн Ьэммэсе турында ацлатып хат салырмын. Бу арада [.. .]дэн* дэ, беркемнэн дэ хат юк. Фатих абзыйдан да хат куренми. Бу хатка каршы синнэн дэ, элбэттэ, хат кетен бул-мый, ченки хатларыгыз 17-18 кен йери, бик ерак. Эмине, тормыш хелегез бик авыр бугай, соцгы хатларыцца бик ачык. Иорт ейбере, кием-садым безнец элек те мактанырлык тугел иде, хезерге вакытта шундый хелде Ьичбер нерсене желлеме. Минем артык-портык кнемнэр булса сат, узецнеке булса да сат, мемкин кадэре исэнлегенне сакларга Ьэм ач булмаска тырыш. Балаларны тилмертэ курмэ. Хэлегез начарланса, ойне булса да сат, исэнлек булса, бар да булыр. Бу, элбэттэ, синец карамакта [...].
Риза.
И. Р. ТаЬировныц гаилв архивы.
№ 4.
28 июль 1944 ел.
Эминэ, исэнме!
Сица иц якын сагыну сэламнэрен жибэреп, сэламэт яшэвецне телэп калам. Шулай ук Дамир, Индус, Энгель улларыбызга куп селам. Узем хезерге бик исен-сау яшим. Буген 21 июль, Ьеркенне хебер кетебез, бер нерсе дэ куренми. Сица куптен хат язганым юк. Буген-иртэгэ китэбез дип гомер уте. [...] Укуны бетеру т}фында язган идем инде. Хат алышмау бик жайсыз булды. Сезнен хэлне белмим, шулай ук Фатих абзый турында да бер нэрсэ, бер хэбэр дэ ала алмыйм. 10 нчы июльдэн бирле кырда торабыз. [...] Мине иц уцайсызлаган нэрсэ — Чыршылыда** каласызмы, эллэ Шегергэ кучэсезме, шулай ук ашау-эчу ягыгыз. Бик еметленеп тора идем де кереп, тормышыгызны куреп чыгармын дип, ахры, булмас инде, бер де емет куренми.
Эмине, буген инде 28 июль, мин еле бу хатны жибере алганым юк. Ьеркенне киту турында хэбэр кетеп, гомер утэ дэ утэ. Буген инде жибэрим дип уйладым. Юлдан тагын язармын. Инде бик кетэбез, моца кадэр авыл хужалыгы эшендэ булдык.
Эминэ, белсэц, шул кадэр уцайсыз. Эгэр рехсэтсез тешеп калып керсэм, тагын ...] . Бик курэсе килэ, актык минутка килеп житкеру ничек булыр, нэрсэ утэрмен. Хезерге хушыгыз.
Селам белен Риза.
И. Р. ТаЬировныц гаилв архивы.
Фотолар И. Р. ТаЬировныц гаилв архивыннан.
Индус Tahupoe, тарих фэннере докторы
РЕЗЮМЕ
Статья доктора исторических наук И. Р. Тагирова посвящена письмам отца старшего лейтенанта Р. Ш. Тагирова (1866-1944) с фронта.
* Исем укылмый.
** Татарстанныц хезерге Лениногорск районындагы Тубэн Чыршылы авылы. *** Бер суз укылмый.
ХАТ ХЭБЭРЕЦ ЮК БУ АРАДА, ХЭБЭР БИРМИ ИСКЭН
ЖДЛЛЭР ДЭ
