Научная статья на тему 'УИЛЬЯМ БАТЛЕР ЙЕТС ВА АБДУЛЛА ОРИПОВ ШЕЪРИЯТИДА ВАТАН МАВЗУСИ'

УИЛЬЯМ БАТЛЕР ЙЕТС ВА АБДУЛЛА ОРИПОВ ШЕЪРИЯТИДА ВАТАН МАВЗУСИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
69
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ватан / шеърият / тадқиқот / эстетик ифода.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Рахматилла Норбеков, Манзура Абдунабиева

Бадиий асар таҳлили кўп қиррали жараѐн. Муаллифнинг асар матнига киритган ғояси унинг матни, матнда қўлланган бадиий-тасвирий воситалар ѐки бошқа адабий усуллар орқали ўқувчига етиб боради. Филологик герменевтиканинг вазифаси матнни тушуниш, унинг замирига сингдирилган маъно-моҳияти, ички дунѐси орқали акс этган бадиий-фалсафий ғояси, эмоционал-эстетик таъсирини аниқлашдан иборат.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «УИЛЬЯМ БАТЛЕР ЙЕТС ВА АБДУЛЛА ОРИПОВ ШЕЪРИЯТИДА ВАТАН МАВЗУСИ»

УИЛЬЯМ БАТЛЕР ЙЕТС ВА АБДУЛЛА ОРИПОВ ШЕЪРИЯТИДА

ВАТАН МАВЗУСИ

Рахматилла Норбеков

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти таянч докторанти

Манзура Абдунабиева

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти талабаси

АННОТАЦИЯ

Бадиий асар тахлили куп киррали жараён. Муаллифнинг асар матнига киритган гояси унинг матни, матнда кулланган бадиий-тасвирий воситалар ёки бошка адабий усуллар оркали укувчига етиб боради. Филологик герменевтиканинг вазифаси матнни тушуниш, унинг замирига сингдирилган маъно-мохияти, ички дунёси оркали акс этган бадиий-фалсафий гояси, эмоционал-эстетик таъсирини аниклашдан иборат.

Калит сузлар: Ватан, шеърият, тадкикот, эстетик ифода.

КИРИШ

Жахон адабиётида шеърият энг кухна жанрлардан хисобланади. Х,ар бир миллий адабиёт бевосита шеърий асарлар воситасида ибтидо олади. Шеъриятда бадиий тил, шеъриятнинг гоя ва эстетик ифода тили хам кадим замонлардан буён тадкикотлар марказида туради. Бу борада кулимиздаги энг эски материаллар юнон адабиёти борасида антик олимларнинг илмий рисолалари хисобланади.

Жахон шеърияти ва унинг матн, бадиий тил хусусиятларини урганиш борасида тадкикотларнинг канчалик кадимий ва кенг булишига карамасдан бу мавзу хамиша навкирон ва долзарб. Вахоланки, шеърият инсониятнинг ажралмас орзулар уммони каби муттасил ва ажралмас хамрох. Кукдаги юлдузлар инсониятниннг илк хаёт кунларидан бошлаб кандай порлаган ва чорлаган булса, уларнинг урни ва тафти ва тортиш куввати хали-хануз сунмаган ва аксинча ортмокда.

Бу фикрлар жахон шеърияти фалсафаси, мантики, маъно-мохияти, энг мухими хозирда бадиий матнни англаб етишнинг янги тамойилларидан хисобланган герменевтиканинг ёки бадиий асар гоясини англаб етишнинг янги

усул ва услублари учун мунтазам ва муттасил йул очиб бориш заруриятини такозо килади. Асар мохиятини, унинг бадиий - эстетик хусусиятларини очиб беришнинг ягона йули - асар матни, тили ва тил бирликлари оригинал ассоциацияси оркали акс этган ижодкор гояси, «сузи» ва индивидуализмни шархлаш, яъни асар матни, унинг гояси оркали бадиий тафаккурнинг янги жилоларини англаб етишдир.

Хрзирга кадар утказилган тадкикотлар бадиий тилнинг умумхалк тилига, унинг лугавий ёки грамматик тараккиёт йулига муносабати юзасидан олиб борилди. Эндиликда бадиий тилнинг асар мохиятини, гоясини очиб бериш борасидаги янги имкониятларини очиш зарурияти тугилди. Герменевтика асар матни, унинг тил оркали акс этган поэтик имкониятларини урганишнинг янги тамойилларини яратди.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Бадиий асар жанри, мавзу, поэтикаси билан боглик тил хусусиятларини очишни биз бадиий асар декоратив тили деб аталди. Чунки айнан тилда ижодкорнинг ички дунёси намоён булади. Гумбольтга кура «Тилнинг вазифаси инсон аклий фаолиятини материаллаштиришдан иборат» . Ижодкор асар учун танлаган материал имконияти, гояси ва мулжалидан келиб чикиб асар бадиий тафаккурини рамкага солади. Айнан мана шу рамкалаштириш асар жанри, шаклини яратади. Бинобарин, асар тилини шакллантиради, асар тили унинг умумий куриниши учун суз воситасида материал булади. Шеърнинг вазн, кофия , турок, рифм, ритм, банд каби элементлари унинг спецификасини ташкил килади. Специфика асар гоясига мос равишда маълум лисоний воситаларда намоён булади. Бадиий тилнинг мана шу хусусиятларини очиб бериш бадиий асарнинг декоратив тил имкониятлари ичида ётади.

Бадиий асарда гоя тили ижодкор айтмокчи булган ёки умуман асар мазмунидан келиб чикадиган гоянинг реаллашган акси. Гоя ижодкорнинг узи учун хам кутилмаган холатда яралиши ёки содир булиши мумкин. Гоя тили асар сюжети мазмунидан тубдан фарк килган холда турли интерпретацияларни мужассамлаштиради хамда бу интарпретациялар ва уларни тушуниб етиш жараёни эса герменевтиканинг асосида ётади. Унинг мохияти асар ижодий методи, ижодкор услуби, поэтик тилнинг ифода имкониятлари, миллий, башарий менталитет билан боглик. Романтик, реалистик ёки модернистик методда ёзилган асарлар гояси бинобарида уларнинг лугавий, лингвопоэтик имкониятлари бир хил ёки хар хил булишидан катъий назар тубдан фарк килади.

Бадиий асар шаклининг декоратив тил хусусиятлари асарни укимишли, нафис, жарангдор, энг мухими унинг герменевтик имкониятларини кенгайтириш учун ижодкор яратган асар матни имкониятлари доирасида белгиланади.

Декоратив тил хусусиятлари бадиий асар эстетик ахамиятининг энг мухим инъикоси. Буларсиз асар ёки мавхум, ёки рангсиз, укилиши кийин, халк жонли тилидан узок булиб колади. Укувчида эстетик завк уйгота олмайдиган асар абадиятга дахлдор була олмайди.

Герменевтик нуктаи назардан бадиий тил тахлили жараёнида унинг борлиги, мавжудлиги, рамзий хусусиятлари, асар мазмуни, методи, гоясининг реал калити бадиий асар ёлкинидир. Ёлкин ижодкорнинг энг мухим ижодий куроли, укувчи - китобхоннинг бадиий асарни узлаштиришдаги «сехрли таёкчаси».

Ёлкин китобхон менталитетига мувофик хар бир укувчида турли даражада шаклланади. Асар бадиияти, бадиий тили, вахоланки, асар методи ва гоясини тушуниш учун инсон менталитети тайёргарлиги, унинг эгаллаб турган илмий салохияти бевосита ёлкин воситасида намоён булади. Бас бадиий асар ёлкини уни узлаштиришдаги «йулчи юлдуз» экан, герменевтика - бадиий матн узлаштирилиши айнан мана шу юлдуз шуъласининг акси демакдир. Ёлкин бутун асар матнини тушунишнинг барча герменевтик ва гоявий хусусиятларини бирлаштириб туради.

Бадиий асар герменевтик тахлили ва унинг бадиий тилга муносабатини ёритишда бу каби тамойилларга асосланиш унинг укувчи - китобхон, омма томонидан тулаконли узлаштирилишида мухим восита була олади.

Шу каби тамойиллар асносида биз жахон адабиётшунослигининг янги ютуклари асосида лириканинг герменевтик тахлилини узбек мумтоз адабиёти намуналари асосида амалга оширишни мулжалладик. Ишда энг мухим тамойил - асар бадиияти ва унинг замирида ётадиган бадиий тил хусусиятларини герменевтик тахлил воситасида шеъриятнинг мазмун - мохиятини, эстетик дунёси, маърифий - маънавий кирраларини бинобарин, унинг бадиий тафаккур тараккиётида тутган урни ва хамиятини белгилашга хизмат килишдан иборатдир.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Тадкикот узининг уртага ташлаган янги илмий гипотезалари ва дастурлари билан келажакда бадиий адабиёт, бадиий тафаккур, ва умуман, адабиётшунослик тараккиётига хизмат килади.

Узбек мумтоз шеърияти намуналари мисолида герменевтик тахлил воситасида бадиий асар ижодкори билан унинг укувчиси фикрлаш доирасидаги фаркларни бартараф килиш, бадиий асар мохияти, гояси, бадиий-эстетик кирраларини китобхонга якколрок очиб бериш бинобарида бадиий ижоднинг янги уфкларини белгилашга каратилган.

Узбек мумтоз адабиётининг сара намуналари мисолида бадиий асар герменевтик тахлилининг янги тамойилларини ишлаб чикади. Бадиий матнни тушунишнинг энг мухим куроли сифатида поэтик тил тахлили жараёнида назарда тутилиши лозим булган янги бадиий тил тахлили мезонларини уртага ташлайди. Бинобарин, буларнинг барчаси бадиий асар узлаштириш жараёнида ижодкор билан китобхоннинг бадиий тафаккур таъби доирасидаги фаркларни бартараф килишдан иборат.

Бадиий асар гоясига мувофик бадиий тил воситаларидан фойдаланиш усулларини аниклайди. Бадиий асар тили нафислиги, унда гоя хамда шакл ва мазмуннинг декоратив мутаносиблиги воситасида асар мазмун ва мантик самарадорлиги омилларини белгилайди.

Бадиий асар матнни тушуниш имкониятларининг янги параметрларини аниклаш, асарда ижодкор томонидан киритилган ёки унинг матн имкониятлари оркали аникланиши мумкин булган бадиий-эстетик, ижтимоий-сиёсий, ахлокий-маънавий, индивидуал-психологик гояларини очиб бериш миллий маънавиятни урганишда мухим урин тутади.

Шоир (ижодкор) бадиий матн воситасида индивидуал эстетик дунёсига мувофик рухий - фалсафий холат яратиш усулларини таклиф килиш ёки яратилган бадиий асар воситасида хар бир инсон ички дунёси, рухий оламининг хали илганмаган кирраларини аниклашга ёрдам беради, рухий-фалсафий фикрлаш оркали инсонга уз имкониятлари воситасида бадиий асар тахлилини тугри амалга ошириш усулларини курсатиб беради.

Жамиятнинг лисоний - эстетик, интеллектуал маданиятини миллий менталитетини ошишига ёрдам беради. Бу борадаги тадкикотлар асосида илмий-тадкикот ишлари методининг асосий аспектларини шакллантириш имкони яратилади.

Она Ватан мавзуси хар бир чинакам шоир ижодида алохида урин эгаллайди. Йигирманчи аср инглиз, жумладан, ирланд шеъриятининг забардаст вакили Уильям Батлер Йетс (1865—1939) хамда узининг сермазмун шеърлари билан Ватан мавзусига янада юксакрок маъно багишлаган узбек шоири Абдулла Орипов ижодини бу борада алохида курсатиб утиш мумкин.

Уильям Батлер Йетс йигирманчи асрнинг биринчи ярмида яшаганлиги сабабли у жахон урушлари, шунингдек, Ирландияда юз бераётган бухронларнинг аянчли окибатлари гувохи булган. Ирланд халкининг бехисоб равишда бехуда курбон булаётганлигини куриб халк хамда Ватан такдири хусусида салмокли асарлар яратган. Шоирнинг ватанпарварлик гоялари хамда идеаллари кадимий ирланд-кельт маданиятига оид фольклор намуналари ёрдамида уз таъсир кучини янада оширади. Бинобарин, бундан шуни англаш мумкинки, шоир уз асарларини мураккаб сузлар оркали эмас, балки содда ва равон, халкона тилда ифода этади. Айникса, Уильям Батлер Йетс ижодига мансуб "Графиня Кэтлин", "Кельт окшомлари", "Эзгулик ва ёвузлик хакида уйлар", "Ирланд эртаклари" сингари асарлар жахон шеърияти хазинасига салмокли хисса булиб кушилди . Она юртининг содик углони сифатида шоир сиёсий ва ижтимоий мавзуларга оид кимматли асарлар яратди. Масалан, шоирнинг "I am of Ireland" ("Мен Ирландияликман") номли шеърида ватанга булган мехр ва садокат гузал сатрларда ифода этилган:

'I am of Ireland, And the Holy Land of Ireland, And time runs on,' cried she.

'Come out of charity, Come dance with me in Ireland.'

Маъноси:

Мен Ирландияликман, Мукаддас Ирланд заминидан, Фурсат утмокда, у нидо килди, Тарк этган энди шафкатни, Кел, мен билан раксга туш, Ирланд заминида

Юкоридаги сатрлардан куриниб турибдики, Уильям Батлер Йетс уз миллатидан фахрланади ва Ирланд заминини кукларга кутаради. Шунинг учун шоирнинг жахон адабиётига, хусусан, жахон шеърияти учун килган хизматлари эътибордан четда колмади. 1923 йилда Уильям Батлер Йетс адабиёт йуналиши буйича Нобель мукофоти билан такдирланади.

Шунга киёс, йигирма асрнинг урталарига келиб узбек шеъриятида хам забардаст калам сохиби пайдо булди. Гарчи у уз ижодини "Митти юлдуз" номли шеърлар туплами оркали такдим этишни бошлаган булса-да, орадан хеч канча вакт утмай гузал асарлари билан узбек шеърияти хазинасини бойитди.

Абдулла Орипов ижоди фалсафий мулохазалар, инсонни мушохада килишга ундайдиган, масрур сатрларга гоятда бой. Унинг "Йиллар армони", "Ишонч куприклари", "Нажот калъаси", "Х,аж дафтари" каби тупламлари адабиётимизнинг нодир намуналари саналади. Айникса, шоирнинг Ватаннн мадх этувчи "Узбекистан", "Мен нечун севаман Узбекистонни?", "Юртим шамоли" каби шеърлари диккатга сазовор.

Уильям Батлер Йетс сингари Абдулла Орипов шеъриятида хам Ватан мавзусига гоятда янги мазмун берилади. Икки шоир ижодида хам Ватан дарди ва шодлигини бирдек кабул килиш, унга садокат билан хизмат килаш, унинг мехр-муруввати олдида бош эгиш гоялари илгари сурилади. Уильям Батлер Йетс ирланд учувчиси халокати муносабати билан ёзган бир шеърида ирланд фарзандларининг ким учун жанг килаётгани (чунки Ирландия Буюк Британия таркибидаги давлат) хамда кимнинг химояси учун курашаётгани масаласини кутариб, Она юрти углонларини бекордан-бекорга курбон булишини олдини олиш ташаббуси билан майдонга чикади. Абдулла Орипов хам утган асрнинг олтмишинчи йилларида уз халкининг шуролар истибодидан жабрланаётганини куриб, халкининг шуроларнинг мудхиш боткогидан чикаришга интилади, "Тилла баликча" номли киска, лекин жуда катта мавзуни уз ичига олган шеърини ёзади:

Менга алам килар тилла баликча, Шу кулмак ховуз деб билар дунёни.

Шоир, бу уринда, уз халкини Тилла баликчага, шуролар давлатини кулмак ховузга ухшатади. Табиийки, тилла баликчанинг урни кулмак ховузда эмас, балки улкан денгизларда. Тилла баликча бундай чиройи билан кулмакда яшашга лойик эмас. Шу сингари мехнаткаш ва ташаббускор узбек халки хам бировларнинг кулида банди булишга, бировларнинг хизматини килишга мажбур эмас.

ХУЛОСА

Хулоса урнида шуни айтиш мумкинки, йигирма асрнинг ушбу икки забардаст ижодкорлари Ватан мавзусини, унга булган мухаббатнинг, таъбир жоиз булса, гузал колипини янада мукаммал сатрларда ифода этишди. Шунинг баробарида уз асарлари билан жахон шеърияти хазинаси янада бойитишди десак адашмаган буламиз. Шу сабаб Уильям Батлер Йетснинг дурдона шеърларини узбек тилига, Абдулла Орипов асарларини инглиз тилига таржима килиш бугунги кун таржимонлари олдида турган мухим вазифалардан бири

хисобланади. Чунки Ватанни англаш, уни севиш мавзуси хеч качон уз ахамиятини йукотмайди.

REFERENCES

1. Abdurashidovich, S. S. Exercise programs which are devoted to preparing by technical trainings for gymnastics, their attitudes to motor skills and rhythm-tempo-structure.

2. Халмухамедов, Р. Д., Махмудова, М. М., Рахматов, Б. Ш., Маъмурова, Л. К., & Эркинова, Н. М. (2021). Методика физической подготовки студенток высших образовательных учреждений на основе использования комплексов «Узбек жанг санъати». Academic research in educational sciences, 2(Special Issue 1), 220227.

3. Yarashev, K. D., & Rakhmatov, B. S. (2021). The effectiveness of the formation during the experiment of the accuracy of the impact on the right and left foot when exposed to the load on the rotational movement in taekwondo at the age of 15-16 years. Eurasian Journal of Sport Science, 1(2), 124-130.

4. Ishtayev, J. M., & Gapparov, Z. (2022). Development of explosive ability in schoolchildren (on the example of 10-11 grades). Eurasian Journal of Law, Finance and Applied Sciences, 2(2), 56-59.

5. Эштаев, С. А., Мусаев, Б. Б., Мусаева, А. Р., & Пахрудинова, Н. Ю. (2021). Степень влияния вариантов чередование видов гимнастического многоборья на организм юных гимнастов. Фан-спортга, 18-20.

6. Сулейманов, М. А. Э. У. (2022). Методы и средства управления процессом обучения гимнастическим упражнениям на кольцах. CENTRAL ASIAN JOURNAL OF THEORETICAL & APPLIED SCIENCES, 3(1), 28-36.

7. Давурбаева, М. Ж. (2020). 1-4 синф укувчиларининг жисмоний тайёргарлигини ривожлантиришда асосий гимнастика воситаларининг самарадорлиги. FANva JAMIYAT, 48-51.

8. Эргашев, Б. Д., & Захритдинов, А. Т. (2020). Общие педагогические методы физического воспитания. Наука, образование и культура, (1 (45)).

9. Артиков, Ф. Б. (2021). Ёш футболчиларнинг умумий ва махсус жисмлний тайёргарлигини ошириш усуллари. Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS), 1(4), 111-118.

10. Юлдашева, Н. Н. (2021). Собик совет иттифокининг катагонлик сиёсатини юритишида "гулаг" нинг урни. Scientific progress, 2(4), 507-512.

11. КАРИМОВ, А. А. (2022). Результаты педагогических наблюдений оценки физической и общей характеристики тренировочных нагрузок хоккеистов 13-14 лет. Фан-спортга, 28-30.

12. Kutlimuratov, I. K. (2021). Effectiveness of methods for improving the speed endurance of chief referees in football. Eurasian Journal of Sport Science, 7(2), 6165.

13. Igamberdiev, O. R. O. (2021). Organization of football clubs in schools and improving the physical fitness of those involved in them (on the example of 4-5 graders). Eurasian Journal of Sport Science, 1(2), 177-184.

14. Kanganovich, D. I. (2021). The compositional structure of the body of young football players 13-14 years old. Eurasian Journal of Sport Science, 1(2), 98-102.

15. Пулатов, С. Н. (2021). Футболчи аёлларни мусобака фаолиятини тахлил килиш. Academic research in educational sciences, 2(Special Issue 1), 179-184.

16. Adilovich, M. I. (2021). Control of special agility of football players of children's young teams using expert estimates. Berlin Studies Transnational Journal of Science and Humanities, 1(1.5 Pedagogical sciences).

17. Кутлимуратов, И. Х. (2021). Футбол буйича бош хакамларнинг тезкор чидамкорлигини ошириш усуллари самарадорлиги. Academic research in educational sciences, 2(4), 1743-1751.

18. Исмагилов, Д. К. (2017). О методах оптимизации физического совершенствования студентов на базе спортивно-ориентированного физического воспитания. Ученые записки университета им. ПФ Лесгафта, (2 (144)), 89-92.

19. Исмагилов, Д. К. (2018). Инновационные системы физического воспитания учащейся молодежи. In Педагогика сегодня: проблемы и решения (pp. 1-3).

20. Шаймарданов, Д. Б. (2021). Ёш футболчиларда анъанавий ва оптималлаштирилган техник тайёргарликка хос юкламалар хажмини махсус харакат сифатларига таъсир этиш динамикаси. Academic research in educational sciences, 2(Special Issue 1), 141-145.

21. Абидов, Ш. У. (2020). Ёш футболчиларни техник-тактик харакатларини мусобака шароитида бахолаш ва самаладорлигини аниклаш. Фан^портга, (6), 17-19.

22. Кутлимуратов, И. Х. (2021). Футболчиларнинг турли йуналишлардаги тупни ошириб бериш харакатларини урганиш. Academic research in educational sciences, 2(Special Issue 1), 146-151.

23. Кошбахтиев, И. А., Дадабаев, О. Ж., & Ибрагимов, Б. Б. (2020, September). Эффективность оптимизации планирования подготовки юных спортсменов по

спортивным единоборствам. In Актуальные проблемы совершенствования системы непрерывного физкультурного образования: Материалы IV международной научно-практической конференции. Грозный, 24 сентября 2020 года (p. 236).

24. Чориев, Д. (2021). Планирование подготовки футболистов и организация тренировочной работы. Общество и инновации, 2(6/S), 126-131.

25. Чориев, Д. (2021). Yosh futbolchilarning texnik-taktik harakatlarini xajm va sifat ko'rsatkichlari dinamikasini tahlili. Общество и инновации, 2(3/S), 216-225.

26. Бекназаров, Ш. (2021). Футболчиларнинг жамоадаги хужум харакатларини тадки; килиш. Academic research in educational sciences, 2(Special Issue 1), 136-140.

27. Ismoiljonovich, B. F. (2019). Morphological state of wrestlers with evaluation of sports specialization. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol, 7(6).

28. Tajibayev, S. (2020). Improvement Of Technical And Tactical Movements Of Wrestlers On The Basis Of Differential Approach, Taking Into Account The Morphological Characteristics. Scienceweb academic papers collection.

29. Mekhrinigor, Y. (2021). Statistical Programs In The Teaching Of Physical Education Classes. Turkish Journal of Computer and Mathematics Education (TURCOMAT), 12(7), 354-356. 4

30. Ismailova, Z. K., Raupova, S. A., & Jumanov, A. (2015). Information-psychological violence as a factor of social manipulation. Young scientist, (8), 800801.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.