Научная статья на тему 'ТАҚҚОСЛАШ – ШАХСГА ЙЎНАЛТИРИЛГАН ТАЪЛИМ МЕТОДИ СИФАТИДА'

ТАҚҚОСЛАШ – ШАХСГА ЙЎНАЛТИРИЛГАН ТАЪЛИМ МЕТОДИ СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

393
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Янги Ўзбекистон / тараққиѐт стратегияси / маънавий тараққиѐт / шахсга йўналтирилган ѐндашув / адабий-назарий тушунчалар / таққослаш

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Нилуфар Сабирбаевна Дусчанова

Ушбу мақола адабий таълимни шахсга йўналтирилган ѐндашув асосида ташкил этишда таққослаш усулидан фойдаланиш методикаси муаммоларига бағишланган. Мақолада адабиѐт машғулотларида бадиий асар таҳлилини мақсадга йўналтирилган ҳолда ташкил масалалари ҳам ѐритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТАҚҚОСЛАШ – ШАХСГА ЙЎНАЛТИРИЛГАН ТАЪЛИМ МЕТОДИ СИФАТИДА»

ТАВДОСЛАШ - ШАХСГА ЙУНАЛТИРИЛГАН ТАЪЛИМ МЕТОДИ

СИФАТИДА

Нилуфар Сабирбаевна Дусчанова

ТАТУ Урганч филиали академик лицейи укитиувчиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу макола адабий таълимни шахсга йуналтирилган ёндашув асосида ташкил этишда таккослаш усулидан фойдаланиш методикаси муаммоларига багишланган. Маколада адабиёт машгулотларида бадиий асар тахлилини максадга йуналтирилган холда ташкил масалалари хам ёритилган.

Калит суз ва иборалар: Янги Узбекистон, тараккиёт стратегияси, маънавий тараккиёт, шахсга йуналтирилган ёндашув, адабий-назарий тушунчалар, таккослаш.

КИРИШ

Ижтимоий хаётга татбик килинаётган Хдракатлар стратегияси мамлакат равнакига хизмат килаётган барча соха вакилларининг уз фаолиятини янгича ёндашувга асосланган холда ташкил этишни такозо килмокда. "2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси тугрисида"ги Узбекистон Республикаси Президентининг фармонида белгилаб берилган маънавий тараккиётни таъминлаш ва сохани янги боскичга олиб чикиш, миллий манфаатлардан келиб чиккан холда умумбашарий муаммоларга ёндашиш каби устувор йуналишлар асосида таълим тизимини ислох килиш давр талаби сифатида каралмокда.

10-11-синф адабий таълими укувчи шахсини мустакил хаётга тайёрлаши, танкидий карашларни шакллантириш, шахслик сифатларини, фан юзасидан назарий билимларни такомиллаштириш, энг асосийси "укувчи-китобхон"дан асарнинг бадииятига бахо бера оладиган тулаконли китобхон даражасига олиб чикиш каби катор вазифаларни бажариши билан алохида ахамиятга эга. Белгилаб берилган вазифаларни бажаришда адабий таълимни шахсга йуналтирилган ёндашув асосида ташкил этиш таълим самарадорлигини таъминловчи мухим омилдир. Педагогикада шахсга йуналтирилган ёндашув асосидаги таълим шакллантириш юзасидан салмокли илмий тадкикот ишлари амалга оширилган булиб, унда бундай ёндашувнинг максад ва вазифалари аник курсатиб берилган.

February, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

5

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Киёслаш усулида адабиёт назариясида амалга ошириладиган компаративистик тахлилга ухшаш жихатлар мавжуд. Шунинг учун адабиёт укитиш методикасида бу усулни кучма маънода компаратив усул деб аташ хам учрайди. Баъзи методикага оид илмий адабиётларда мазкур усул таккослаш усули деб хам номланган.

Л.Т.Ахмедова ва О.В.Конларнинг "Методика преподавания литературы" [4] номли дарслигида таккослаш усули адабиёт дарсларида кулланадиган ижодий ишлар тури сифатида келтирилган булиб, бу усул дастлаб XIX асрда рус методист олими В.Я.Стоюнин томонидан адабиёт укитиш методикаси илмига киритилгани хакида маълумот берилган. В.Я.Стоюнин таккослаш усулидан метод сифатида эвристик сухбат жараёнида куллаш лозимлиги таъкидлаб, бунда турли ижодкорларнинг бир-бирига ухшаш образлари характер хусусиятларини урганиш максадга мувофиклигини айтиб утган. Масалан, Эрнест Сетон-Томпсоннинг "Ёввойи йурга" асаридаги хамда Тогай Муроднинг "От кишнаган окшом" асаридаги от образлари киёслаб урганилиши мумкин.

Таккослаш усули буйича назарий маълумотлар С.Долимов, Х,.Убайдуллаев, ^Ахмедовларнинг "Адабиёт укитиш методикаси" [5] номли дарслигида хам кенг ёритилган. Методист олимлар маълум объектларни тахлилга тортилишига кура таккослашнинг куйидаги турларини ажратиб курсатиб берганлар:

1. Тематик жихатдан ухшаш булган асарларни бир-бирига таккослаб куриш.

2. Бадиий асарлардаги ухшаш ёки карама-карши образларни таккослаш.

3. Ёзувчининг бир неча асарини таккослаш.

4. Адабий асарларни жанр жихатидан таккослаш.

Таккослаш усулининг шу тарзда турларга ажратиб курсатилиши мукаммаллиги билан эътиборга лойик.

НАТИЖАЛАР

Укувчи шахси шакллантиришда шахсга йуналтирилган ёндашув максади хаёт мазмуни ва принципларини аниклаш, карор кабул кила олиш, жавобгарлик хиссини шакллантириш, мустакил ишлаш, ижодий тафаккур, ташаббускорлик, узини бошкариш куникмаларини таркиб топтириш каби шахслик сифатларини ривожлантиришдан иборат. Шахсга йуналтирилган ёндашув педагогик атамалар лугатида

February, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

6

шахсиятли ёндашув атамаси билан ифодаланган булиб, унда бу атама "..педагогнинг тарбияланувчига уз тарбияси ва ривожланишига онгли ёндашадиган шахс сифатида карашини ифодаловчи ёндашув" [7] дея изохланган.

Тилга олинган вазифаларни амалга оширишда адабий-назарий тушунчаларнинг шаклланганлиги мухим ахамиятга эга.

Маълумки, укув дастурига кура, адабий-назарий тушунчалар билан таништириш бошлангич синф давридаёк амалга оширилади.

Бошлангич синф "Укиш" дарсларида бадиий асар устида ишлаш асосан тарбиявий характерга эга булса-да, укувчилар амалий равишда эртак, макол, масал, топишмок, тез айтиш, шеър, кофиядош сузлар, хикоя, мисра, асар кахрамони билан бирга бадиий тил воситалари - сифатлаш, ухшатиш, жонлантириш, муболага каби адабий-назарий тушунчалар таништирилади.

5-синфда мазкур билимлар махсус атамалар билан конкретлашади. Бу синфда укувчилар образли фикрлаш, адабий турлар, халк огзаки поэтик ижоди, масал, мажоз, эртак-достон, адабий эртак, мухаддислик илми, саргузашт асар, хикоя ва кисса жанрлари каби тушунчалар мохиятини англай бошлайдилар. Юкори синфларда адабий-назарий тушунчалар устида ишлаш мураккаблашади.

Маълумки, юкори синфларда бирон даврнинг адабий жараённи урганишда хам, ёзувчининг хаёти ва ижодий фаолиятини узлаштиришда хам, шу ёзувчининг дастурда курсатилган асари урганилганда хам, буларнинг хаммаси маълум даврдаги ижтимоий хаёт ва тарихий шароит билан боглаб олиб борилади. Шунинг узи адабиёт укитувчисидан тарих фанини чукур билишни такозо килади. Мана шу тарихий нуктаи назардан укувчилар асарнинг гоявий томонларига, композициясига ва бадиий хусусиятларига тугри ёндашишга урганадилар. Бунинг натижасида укувчиларда адабий-тарихий жараён, ёзувчи мансуб булган адабий оким, адабий оким ва услубларнинг узгариб туриши юзасидан илмий асосланган тушунчалар шакллантирилади.

10-11-синфларда адабиёт дарслари яна чукурлаштирилиши, билимлар доираси кенгайтирилиши, адабиётнинг ижтимоий ахамияти, ижодкорнинг кандай окимга мансублиги, адабий оким турлари ва уларнинг асосий мохияти хакидаги адабий-назарий тушунчалар шакллантирилиши билан куйи синфлардан фарк килади.

Бундай тушунчаларни шакллантиришда кулланадиган киёслаш усули адабиёт дарсларини шахсга йуналтирилган

February, 2022

ёндашув асосида ташкил этишнинг мухим омили хисобланади.

Бош гояси Ватан озодлиги, унинг тараккиёти булган асарлар узбек адабиёти турли жанрлар доирасида куп учрайди. Шу мавзудаги асарлар билан укувчилар 11-синфда Абдурауф Фитратнинг "Абулфайзхон" фожиаси, Абдулхамид Чулпоннинг "Кеча ва кундуз" [3] романи оркали танишадилар. Мазкур асарлар турли жанрларга мансуб булса-да, гояси жихатидан бир-бирига якин. Шу нуктаи назардан хам дастурга кура XX аср узбек адабиёти булимини узлаштиришда асарларни кетма-кет урганиш белгилаб берилган. Асар устида ишлаш жараёнида илгари сурилган гояни, асарнинг жанрий хусусиятларини аниклаш, кахрамонларга тавсиф бериш, асар тузилиши (композицияси), бадиий асар тилини тахлил килиш, тахлилни хулосалаш, асарга шахсий (мустакил) бахо бера олиш куникмаларини шакллантиришда икки асарни киёслаб урганиш мухим роль уйнайди. 11-синф "Адабиёт" дарслигида Абдулхамид Чулпоннинг "Кеча ва кундуз" романидан олинган парчада асосан бахорда Зебининг кизлар билан кишлокка бориши билан боглик вокеалар тасвири акс этган. Асарнинг бош гояси юзасидан караладиган булса, романнинг бу кисми берилиши максадга мувофик эмас. Тематик жи^атдан ухшаш булган асарларни бир-бирига таццослаб куриш усули асосида ташкил этиладиган адабиёт дарсида Ватан тараккийси учун чолишган адиб асарининг Мирёкуб ва жадид муносабатлари [6] акс этган уринлари келтирилиши айни муддао булар эди. Асарнинг айнан уша уринларини мустакил укиш дарсларида амалга ошириш, сунг тахлилни "Абулфайзхон" фожиасига киёлаб амалга ошириш хам кузланган натижани беради. Бунда асарнинг мазмунини аниклаш максадида укувчиларга куйидаги савол ва топшириклар берилади:

- Бу роман кандай мавзуда ёзилган?

- Асарда кайси давр вокеалари акс эттирилган?

- Шу мавзуда ёзилган яна кандай асарларни биласиз?

- "Кеча ва кундуз" романи хамда "Абулфайзхон" фожиаси мавзулари бир-бирига ухшаса-да, маълум фарклари бор. Шу фаркларни топишга харакат килинг.

Бадиий асарлардаги ухшаш ёки царама-царши образларни таццослаш усули адабий асарларни тахлил килишда етакчи усуллардан хисобланади. Усулни айникса халк огзаки ижоди намунаси хисобланган достон жанридаги асарларни узлаштиришда самарали куллаш мумкин. Масалан, 11-синф дасрлигидан жой олган "Гуруглининг тугилиши" [2] достонидаги Одилхон подшо билан Шохдорхон образларнинг

February, 2022

https://t.me/ares uz Multidisciplinary Scientific Journal

фаркли томонлари таккослаш асосида аникданади. Таккослаш асосида укувчилар Гуруглининг бобоси Одилхон подшо билан Шохдорхоннинг узига хос булган хислатларини ёритадилар. Одилхон подшонинг инсоний фазилатларига карама-карши уларок, Шохдорхоннинг нуксонларини аникдаб, иккала образга тавсиф берадилар.

Турли асар кахрамонларининг ухшаш жихатлари мавжудлигини кузда тутган холда хам киёслаб урганиладиган образлар адабиётда талайгина. Бунга Зеби ("Кеча ва кундуз") ва Унсин ("Дахшат"), Коравой ("Шум бола") ва Хршимжон ("Сарик девни миниб"), Алпомиш ("Алпомиш") ва Гуругли ("Гуруглининг тугилиши"), Хуршид Даврон ва Сирожиддин Саййид шеъриятида лирик кахрамон образларининг киёсий тавсифи мисол була олади. Лирик кахрамонларга бу турдаги таккослаш асосида тавсиф бериш укувчига кийинчилик тугдиради. Чунки укув дастурига кура лирик шеърларда шоирнинг узи лирик образ сифатида гавдаланиши хакидаги адабий-назарий тушунчалар билан укувчиларни 10-синфда таништириш кузда тутилган. Шунинг учун хам лирик кахрамонларни киёслаб урганиш юкори синфлардагина амалга оширилиши лозим. Жумладан, 11-синфда "Мустакиллик даври адабиёти" булимида мавзу жихатидан бир-бирига ухшаш: ватан ва мустакилликни тараннум этган шеърлар берилган. Укувчилар Мустакиллик даври узбек шеърида номи остида Жамол Камолнинг "Аср билан видолашув", Ойдин Хржиеванинг "Мустакил ватанни бахт нури чайсин", Усмон Азимнинг "Графика", Хуршид Давроннинг "Мен куксингга бошимни куйдим", Махмуд Тоирнинг "Момо ер", Сирожиддин Саййиднинг "Ватан", Икбол Мирзонинг "Узбек" [3] номли шеърлари билан танишадилар. Мавзуси жихатидан деярли ухшаш бу шеърларни лирик кахрамон тушунчаси доирасида таккослаб урганиш максадга мувофик. Бу иш турини дарсликдаги савол ва топшириклар устида ишлаш жараёнида хам амалга ошириш мумкин. Масалан, дарсликдаги: -Хуршид Давроннинг "Мен куксингга бошимни куйдим" шеърининг бош мавзуси нима? Бу шеърни укиганингизда куз олдингизда кандай манзаралар гавдаланади? саволига жавоб топилганидан сунг, - Шундай манзаралар яна кимнинг шеърида учрайди? Бундай манзараларни лирик кахрамон нима максадда тасвирлаган? каби саволлар укувчиларда лирик кахрамонга таккослаб тавсиф бериш куникмаларини шакллантиради.

МУХОКАМА

Умумий урта таълим мактаблари адабиёт укув дастурида баъзи ижодкорларнинг бир неча асарларини

February, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal

• О

©

О

©

9

ургатиш кузда тутилган. Жумладан, Алишер Навоий ижоди деярли барча синфларда урганилади. Бундан ташкари, Захириддин Мухаммад Бобур, Абдулла Кодирий, Абдулхамид Чулпон, Абдулла Каххор, Гафур Гулом, Абдулла Орипов, Эркин Вохидовларнинг асарлари турли синфларда урганилади. Масалан, 7-синфда Чулпоннинг "Гузал", "Халк" каби лирик асарлари урганилса, 11-синфда укувчилар адиб сифатида "Кеча ва кундуз" романи билан таништирилади. Ёки Захириддин Мухаммад Бобурнинг "Бобурнома" мемуар асари билан 10-синфда таништирилса, 11-синфда унинг лирикасини узлаштириш кузда тутилган.

Турли синфларда таништирилган бир ижодкорнинг бир неча асарларини укувчиларнинг куз олдига келтириш оркали уларда шу ёзувчи хакида туларок тасаввур хосил килинади. Юкори синфларда уларнинг аввалги йилларда урганилган асарларини кейинги асарлари билан солиштириш ёки дастурга киритилмаган асосий асарларини мустакил узлаштириш укувчиларда шу ёзувчи, унинг ижод усули хакида мукаммал тушунча хосил килади.

Укув дастурига кура 10-синфда мумтоз адабиёт намуналаридан Атойи, Алишер Навоий, Турди Фарогий лирикасидаги газаллар билан таништириш кузда тутилган. Дарсликда Атойининг "Ул санамким, сув якосинда паритек ултурур...", "Жамолинг васфини килдим чаманда...", "Сенсиз бу жахон айши аламдур манга, ей дуст...", Алишер Навоийнинг "Кузунг не бало каро булубтур...", "Эй сабо, холим бориб сарви хиромонимга айт...", "Мени мен истаган уз сухбатига аржуманд этмас...", Турди Фарогийнинг "Тор кунгуллик беклар...", "Турдиман" [2] номли газаллари берилган. Мазкур газаллар тахлили шахсга йуналтирилган ёндашув талабларидан келиб адабий асарларни жанр жщатидан таццослаш усули асосида амалга оширилиши максадга мувофик. Утилганларни жанр жихатидан таккослаш адабиёт назариясига суянади. Бунда купинча асарнинг жанр хусусиятлари аникланади ва ундан сунг шу хилдаги асарларни топиш укувчилардан талаб килинади.

Дарсликда газалларнинг адабий тахлили келтирилган булиб, бу укитувчининг ишини бирмунча осонлаштиради. Лекин бу каби адабий тушунчаларни шакллантиришга каратилган материалнинг тайёр холда берилиши укувчида бир ёклама тасаввур уйготади, унинг газални ижодий ёндашган холда тахлил килиш куникмаларининг шаклланишига тускинлик килади. Укувчида шахслик сифатлари мустакил ишлаш оркали таркиб топишини назарда тутилса, дарсликда бу

February, 2022

маълумотлар укитувчи учун услубий кулланмаларда бериб борилиши жоиз деб хисоблаймиз.

Турди Фарогийнинг "Тор кунгуллик беклар...", "Турдиман" номли газаллари урганиш дарслари газал жанринидаги асарларни узлаштиришнинг якунловчи боскичи хисобланади. Шуни назарда тутган холда, укувчиларга:

- Нима учун биз урганган бу шеърлар газал дейилади? мазмунидаги саволлар берилади. Жавоб аниклангач,

- Яна кандай газалларни биласиз? - деган иккинчи савол берилади. Укувчилар газал жанрининг узига хос хусусиятларини санаб утадилар, унинг бошка аруз вазнида ёзиладиган шеърий жанрлардан фаркини айтадилар.

Адабиёт назарияси асосида олиб бориладиган жанрий хусусиятларига кура киёсий тахлил хам самарали усуллардан бири саналади. Бунда кофияланиш тартибига кура асар жанри аникланиб, сунг бошка шу жанрдаги асарлар эслатилади, уларда илгари сурилган гоя, мазмуннинг ифодаланишига кура фаркларини аниклаш топшириги хам берилади.

ХУЛОСА

Хулоса килганда, киёсий тахлилни амалга оширишда тузиладиган саволлар асарнинг барча мухим жихатларини камраб олишига эътибор каратиш лозим. Саволларнинг шахсга йуналтирилганлиги укитувчининг диккат марказида булиши укувчиларнинг мустакил фикрлаш, бадиий асарга шахсий бахо бериш куникмаларини шакллантириш омили сифатида каралмоги лозим.

REFERENCES

1. Adabiyot. 10-sinf uchun darslik. I qism//To'liyev B., Karimov B., Usmonova K.// -T.: O'zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2017.

2. Adabiyot. 11-sinf uchun darslik. I qism//To„liyev B., Karimov B., Usmonova K.// -T.: O'zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2018.

3. Adabiyot. 11-sinf uchun darslik. II qism//To„liyev B., Karimov B., Usmonova K.//

- T.: O'zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2018.

4. Ахмедова Л. Т., Кон В. Я. Методика преподавания литературы.-Т.:Национальное общество философов Узбекистана, 2009.

5. С. Долимов, Убайдуллаев, К^. Ахмедов. Адабиёт укитиш методикаси.-Т.: "Укитувчи",1986.

6. Шерматова, У. С. (2020). Чулпон ижодида истиклол гоялари. Academic Research in Educational Sciences, 1 (3).

7. Джураев Р.Х. ва бошкалар. Педагогик атамалар лугати. -

Т.: "Фан", 2008.-143-бет.

February, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.