Научная статья на тему 'ЧЎЛПОН ЖАҲОН ШЕЪРИЯТИ ТАРЖИМОНИ'

ЧЎЛПОН ЖАҲОН ШЕЪРИЯТИ ТАРЖИМОНИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

783
44
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ўзбек таржима мактаби / Чўлпоннинг шеърий таржималари / аслият ва таржима / Пушкин / Блок шеърларининг ўзбек тилига таржимаси / сўзма сўз ва бадиий таржима / билвосита ва бевосита таржима. / Uzbek translation school / Cholpon's poetic translations / originality and translation / Uzbek translation of Pushkin / Blok's poems / literal and literary translation / indirect and indirect translation

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Дилдорахон Зумратбековна Абдуллаева

Мазкур мақолада ўзбек жадид адабиѐти вакилларидан Абдулҳамид Сулаймон ўғли Чўлпон яратган бадиий асарлар ХХ аср бошларидаги давр воқелигида катта аҳамиятга эга бўлгани ҳақида сўз боради. Чўлпоннинг ХХ аср ўзбек адабиѐтида таржима мактабининг асосчиларидан эканлиги, унинг рус, ҳинд, немис, хитой шоирларининг асарлари таржимасини амалга оширганлиги масалалари ѐритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CHOLPON AS A WORLD POETRY TRANSLATOR

This article discusses the importance of the works of art created by Abdulhamid Sulaymon oglu Cholpon, one of the representatives of modern Uzbek literature, in the realities of the early twentieth century. Cholpon is one of the founders of the school of translation in the Uzbek literature of the XX century, he translated works of Russian, Indian, German and Chinese poets.

Текст научной работы на тему «ЧЎЛПОН ЖАҲОН ШЕЪРИЯТИ ТАРЖИМОНИ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-593-607

ЧУЛПОН ЖАХОН ШЕЪРИЯТИ ТАРЖИМОНИ

Дилдорахон Зумратбековна Абдуллаева

Андижон давлат университета доценти, филология фанлари доктори

АННОТАЦИЯ

Мазкур мацолада узбек жадид адабиёти вакилларидан Абдул^амид Сулаймон угли Чулпон яратган бадиий асарлар ХХ аср бошларидаги давр воцелигида катта а^амиятга эга булгани хацида суз боради. Чулпоннинг ХХ аср узбек адабиётида таржима мактабининг асосчиларидан эканлиги, унинг рус, х,инд, немис, хитой шоирларининг асарлари таржимасини амалга оширганлиги масалалари ёритилади.

Калит сузлар: Узбек таржима мактаби, Чулпоннинг шеърий таржималари, аслият ва таржима, Пушкин, Блок шеърларининг узбек тилига таржимаси, сузма суз ва бадиий таржима, билвосита ва бевосита таржима.

CHOLPON AS A WORLD POETRY TRANSLATOR

Dildoraxon Zumratbekovna Abdullayeva

Associate Professor of Andijan State University, Doctor of Philology

ABSTRACT

This article discusses the importance of the works of art created by Abdulhamid Sulaymon oglu Cholpon, one of the representatives of modern Uzbek literature, in the realities of the early twentieth century. Cholpon is one of the founders of the school of translation in the Uzbek literature of the XX century, he translated works of Russian, Indian, German and Chinese poets.

Keywords: Uzbek translation school, Cholpon's poetic translations, originality and translation, Uzbek translation of Pushkin, Blok's poems, literal and literary translation, indirect and indirect translation.

КИРИШ

ХХ асрнинг бошларидаги узбек адабиётида шаклий ва мазмуний узгаришлар, турли адабий хрдисаларнинг майдонга келиши кузатилади. Жахрн адабиёти анъаналарининг узига хос шакл ва услубда буй курсатиши, жахрн адиблари асарларини таржима цилиш ишларининг жадаллашуви, адабий алоцалар ва ижодий таъсир масалаларининг урганилиши алохдда эътиборга лойиц. Мазкур ишларнинг аввалида Абдулхдмид Сулаймон угли Чулпоннинг

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-593-607

номи туради, албатта. Чулпон таржимонлик махоратининг юксаклиги, жуда куплаб жахон адиблари асарларини таржима килганлиги жихатидан ХХ аср узбек адабиётида бадиий таржима мактабини яратди.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Чулпоннинг таржимонлик фаолияти тадкикига доир бир талай ишлар амалга оширилган. Адабиётшунос олимлардан О.Шарафиддинов И.Криловнинг "Бури ва кузичок", Пушкиннинг "Булбул ва гул" асарларининг таржималарига тухталган [19;93-108], Н.Каримов Чулпон шеърий таржималарини танланган асарларга киритган булса [16], Б.Дусткораев [2], И.Хдккул [13], ДДуроновлар [20] хам Чулпон асарлари нашри ва тадкики билан шугулланганлар. Ш.Турдиев уз маколасида Чулпон ва адабий алокалар масаласини ёритган [18;120-130]. Б.Каримов ишларида Чулпон ва Тагор масаласига тухталинган [3,4,5]. Т.Рахимов, Р.Улмасовларнинг илмий тадкикотларида [9,12] Чулпон таржимонлик фаолияти яхлит монографик планда урганилган. Шу билан боглик масалалар хакида хам илмий, публицистик маколалар эълон килинган[2,5,6,7,11,]. Чулпоннинг таржима асарларини тадкик этишда киёсий-типологик, тарихий-маданий, герменевтик усуллар кулланилади.

Чулпон ижодий меросида адибнинг шарк, рус, европа ва бошка халклар асарларининг узбек тилига таржималари катта хажмни ташкил килади. Мазкур таржима асарларнинг айримлари урганилган булса-да, колганлари яхлит равишда тадкик этилмаган. Чулпоннинг таржимонлик фаолиятини урганган Т.Рахимов бу даврни иккига булади: 1. Шаклланиш даври (1919-1929). 2. Навкиронлик даври (1930-1938) [9; 11]. Шунингдек шу кунгача мавжуд маълумотларга кура Чулпоннинг илк таржимаси рус шоири М.Колцовнинг "Х,ой оч камбагал" шеъри хисобланар экан. Бу таржима "Иштирокиюн" газетасининг 1919 йил, 16 ноябрь сонида чоп этилган.

Чулпоннинг таржимонлик фаолиятининг биринчи даври учун эркин таржима хос хусусият саналади. Кейинги даврда эса у асосан насрий таржималарни амалга оширганлиги алохида куриниб туради. Яна шуниси мухимки, Чулпоннинг катор таржима асарлари кайта-кайта нашр килинган. Бу даврда ана шу асарларга катта эхтиёж булганлигидан далолат беради.

^изик томони хам шундаки, Л.Андреев, И.Франко хикоялари, А.Пушкин трагедияси, М.Горкий романлари ва бошка асарларни то шу кунга кадар

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-593-607

Чулпондан узга киши таржима килмади. Рус шоирларидан А.Пушкин, А.Блок шеърларининг энг яхши бадиий таржималари хам Чулпон томонидан амалга оширилган. У Пушкиннинг "Булбул ва гул", "Банди" каби шеърларини махорат билан узбекчалаштирди. Шунингдек "Дубровский" киссаси, "Борис Годунов" драмасини узбек тилига таржима килди. Айрим манбалардаги маълумотларга кура "Поп ва унинг хизматкори Балда хакидаги эртак" таржимаси хам Чулпон томонидан амалга оширилган [9; 11] дейилган. Бирок бу эртакни шоир Элбек таржима килган.

ХХ аср бошларида рус адабиётидан таржима килиниши ва узбек халкига етказилиши кайсидир маънода сиёсий масала хам булган. Хусусан рус классиклари ва замонавий шоир, ёзувчиларининг асарлари энг куп таржима килинди. Айникса, 1937 йили А.Пушкин вафотининг 100 йиллиги мамлакатда кенг нишонланадиган булди. Хукумат томонидан махсус карор чикди хамда хукумат топширигига кура бир гурух шоирларга муайян вазифалар юклатилди. Миртемир Пушкин шеъриятини, Хдмид Олимжон «Сув париси» достонини, Ойбек "Евгений Онегин" шеърий романини хамда Чулпон "Дубровский" ва "Борис Годунов" асарини таржима киладиган булдилар. Пушкиннинг "Шоир" ва "Шоирга" шеърлари, "Баликчи ва балик хакида эртак", "Бокчасарой фонтани" асарлари "Туркистон вилоятининг газети"да узбек тилида чоп этилади.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Сана муносабати билан хукумат узбек шоирларига Тошкентдаги Чимён туманида "Пушкин таржимонлари" учун деб еттита утов тайёрлаб беради. Узбекнинг энг забардаст шоирлари шу ерга йигиладилар. Илгари бундай катта масъулиятли ишга уринмаган Ойбек Чулпондан таржима борасида маслахат сурайди. Чулпон "Евгений Онегин" достонининг илк ун турт мисрали икки бандини 11 хижоли вазнда узбек тилига таржима килиб Ойбекка шу тарзда давом эттиришни айтади. Демак, "Евгений Онегин" достонининг таржимаси дунёга келишида хам Чулпоннинг хизмати катта булган.

Чулпон Пушкин шеъриятидан "Соловей и роза" ("Булбул ва гул"), "Узник" ("Банди") каби намуналарни узбек тилига махорат билан таржима килди.

"Соловей и роза"

В безмолвии садов, весной, во мгле ночей,

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-593-607

Поёт над розою восточный соловей.

Булбул ва гул

Бахор чогида холи богда бир зулматли тун эрди,

Гариб булбул фигон айлаб, "гулим, рахм айлагил" дерди[16;328].

Пушкин шеъридаги "роза" сузи атиргулни билдирса-да, Чулпон уни гул сузи билан беради. Чунки "гул ва булбул" шарк мумтоз лирикасининг анъанавий образлари булиб, ошик ва маъшука рамзини билдирган. Пушкиннинг узи хам шеърдаги булбул "шарк булбули" (восточный соловей) эканини таъкидлайди. Шу оркали хам шеърнинг шаркона оханг ва услубда ёзилгани англашилади. Чулпон таржимасида эса булбулнинг "шарк" деган сифатловчиси тушириб колдирилган, лекин бу таржиманинг мукаммал булишига дахл килмайди. Сабаби анъанавий образлар мисолида гап шаркона мотивлар устида бораётгани тушунилади. Яна шуниси борки, шарк шеъриятида "гул ва булбул" бирикмасида гул биринчи уринда келади. Демак, тасвир объектида хам гул туради. Бирок Пушкин шеърида эса булбул диккат марказига куйилган. Бунда булбул ошик тимсолини ифодалар экан, Чулпон хам унинг рухий холатини таъсирчан ифодалашни кузда тутади. Агар аслиятда "поёт .... соловей" тарзида булса, таржимада булбулнинг нима деб фигон чекаётгани хам берилади: "Гариб булбул фигон айлаб, "гулим, рахм айлагил" дерди". Кейинги бандда гулнинг локайд ва бепарволиги тасвирланади:

Но роза милая не чувствует, не внемлет,

И под влюблённый гимн колеблется и дремлет.

Таржима:

Бирок ул гул кулок солмас эди фарёду афгона,

Факат ором оларди ноладин тулгона-тулгона [16;328].

Аслиятда "ёкимли ("мушфик", "дилрабо") гул"нинг ("роза милая") булбул куйига парво килмаслиги, уни хис килмаслиги ва мухаббат мадхиясига тебраниб мудраши айтилади. Чулпон "милая" сифатловчисини кулламаган булса-да, гулнинг назокатли, карашмали эканини булбулнинг фарёду афгонидан ором олиши тасвири оркали китобхонга етказади. Булбулнинг куйи фарёд, афгон, ноладан иборат булса-ю, гул эса бундан ором олса? Бу уринда Чулпон таржимасидаги булбулнинг, яъни ошик образининг рухий холати хар жихатдан мукаммал тасвирланган дейиш мумкин.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-593-607

Кейинги бандда нутк каратилган шахс узгаради. Совуккон гузал учун маъкул булмас кушик куйламаяпсанми, шоир? Кузингни оч, нима максадда харакат киляпсан? каби риторик мурожаат кучайтирилади: Не так ли ты поёш для хладной красоты? Опомнись, о поет, к чему стремишся ты? Таржима:

Сени хеч севмаган бир гул учун, эй шоирим, сен хам Ёнарсан, уртанарсан, дод этарсан, тинмайин бир дам [16;328]. Чулпон таржимасида хам аслиятдаги каби ундалма (эй шоир) мавжуд. Гулнинг совукконлиги сабаби "сени хеч севмаган бир гул" бирикмаси оркали ифодаланган. Шу бандда булбулнинг холати шоир билан бир хил экани киёсланади: Булбул каби сен хам ёнасан, уртанасан, дод этасан.

Шеър хотимасида гулнинг шоирни тингламаслиги, хис килмаслиги хамда гуллаб яшнаган пайтда ошик чорласа жавоб бермаслиги баён килинади:

Она не слушает, не чувствует поэта; Глядишь, она цветёт; взываеш - нет ответа. Таржимаси:

Куй энди, бехуда дод этма, охинг унга етмайди, Карайсан, яшнаган бир гул, факат додингга етмайди [16;328]. Чулпон таржимасида эса шоирга таскин бериш мазмуни мавжуд. Ошик канчалик дод килмасин, ох тортмасин, гул унга эътибор каратмайди. Чулпон буни "додига етмок" ибораси билан жуда урнида куллаган хамда эмоционал-экспрессив таъсирчанликни янада оширган.

Пушкин мазкур шеърнинг тузилишида хам шарк шеъриятига хос услубни куллаган. Шеър гарчи рус шеъриятидаги метрик тизимда ёзилган булса -да, унинг хижолар сони жихатидан аруз тизимига хос. Шу боис хам Чулпон таржима жараёнида аруз вазнига амал килган.

Ба-хор чо-ги / да хо- ли бог/-да бир зул- мат-/ ли тун эр-ди,

V - - - V - - - V - - - V - - -мафоийлун мафоийлун мафоийлун мафоийлун Га-риб бул-бул/ фи-гон ай-лаб, /«гу-лим, рах-май/-ла-гил» дер-ди.

V - - - V - - - V - - - V - - -мафоийлун мафоийлун мафоийлун мафоийлун

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-593-607

Мафоийлун рукни тулик такрорланган булиб, у "солим" бахр ва рукнлар саккиз марта такрорлангани сабабли "мусамман"дир. Демак, шеър арузнинг хазажи мусаммани солим бахрига тугри келади. Чулпон шеър таржимасида хам мазмунан, хам шаклан шарк шеъриятига хосликни саклашга тула муваффак булган. Шаклнинг мазмун билан уйгунлиги эса шеърнинг аслиятдаги каби жаранглашини таъминлаган.

А.Пушкиннинг "Узник" ("Банди") шеърининг таржимасида хам Чулпоннинг таржимонлик махорати яккол куринади. Шуниси эътиборлики, Пушкин ва Чулпон шеъриятида образлар, мотивларнинг муштараклиги мавжуд. Рус шоирида булгани каби Чулпон шеърларида хам куш образи алохида урин тутади. Бу образ рамзий булиб, эрк, озодлик маъносини англатади. "Банди" шеъридаги туткун инсон ва бургутнинг такдирлари бир: Сижу за решёткой в темнице сырой, Вскормлённый в неволе орёл молодой, Мой грустный товарищ, махая крылом, Кровавую пищу клюёт под окном. Таржима:

Мен кулликда устирилган ёш бургут, Утираман зах зиндонда ноумид. Мунгли дустим теразамнинг остида Канот кокиб, лукма чукиш касдида [16;317].

Табиатда кушлар ичида бургут энг эрксевари хисобланади. Унинг хаёт тарзи хам бошка кушларникидан фарк килади. Маълум булишича, бургутлар улакса емайди, улар парвоз вактида улжасини тутиб кейин тановул килади. Бандиликдаги бургут эса парвоз килолмайди. Чулпон таржимада бу мазмунни "канот кокиб, лукма чукиш касдида" каби тасвирлайди.

Чулпон мазкур шеърни аслиятдаги каби таржима килган. Факат айрим уринларда таржимоннинг ижодий ёндашувини кузатиш мумкин. Мы волные птицы; пора, брат, пора! Туда, где за тучей белеет гора, Туда где синеют морские края, Туда, где гуляем лишь ветер... да я!» Таржимада:

Эркин кушмиз; фурсат келди, хуп фурсат! У ергаким, тоглар бутун зумуррат.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-593-607

T T С

У ергаким, поёни йук кук денгиз,

Учишамиз, факат шамол иккимиз!» [16;317]

Аслиятда туткунликдаги инсон ва банди бургутнинг бирга озодликда парвоз килиши ифодаланади. "Булутлар ортида окариб турган тоглар" таржимада бироз узгаришга учраган. Чулпон тогли корларни эмас, яшил (зумуррат) тогларни "куришни" истайди. Бу тасвир оркали яшиллик хаёт, тириклик белгиси деган сигнал китобхон онгига яхширок етиб боради.

Шеърда эрк ва озодлик гоясини таъкидлашни амалга оширадиган усул, анафора кулланган. "Туда" ("У ерга") сузининг сунгги банднинг учта мисраси бошида такрор келиши таъкид ва интонацияни кучайтирган. Шунингдек шамолнинг хам эрк ва озодлик тимсолини булиб келишини курамиз.

Маълумки, Европада XIX асрнинг иккинчи ярмида адабиётда, санъатда символизм шаклланган [21;276]. Символизмнинг дастлабки намуналари француз шеъриятида яратилган. Артур Рембо, Пол Верлен, рус шоирларидан А.Блок, А.Белый, В.Брюсов, О.Манделштам, А.Ахматова, М.Цветаева кабилар хам шу йуналишда ижод килдилар. Бирок совет хукумати бундай ижодни куллаб кувватламади, балки карши булди.

Чулпон рус символизм йуналиши шоири Александр Блок шеърларидан хам таржималар килади. Б.Рузимухаммад шундай дейди: "Рус символизми асосчиси А.Блок шеърияти Чулпон ижодиётига хам уз таъсирини утказди. Гарчанд мазмунда мумтоз шеъриятдан ранг олса-да, Чулпон шаклда Оврупо шоирлари тажрибаларига таянди. Шоирнинг бу тарика парвозга шайланиши миллий адабиётимизда катта умид тугдирди" [10;21].

А.Блокнинг "Душа молчит..." шеърининг тузилиши ва мисраларнинг шакллантирилиши таржимада узгаришга учраган. Аслиятда шеър хажми 8 мисрали икки банддан иборат. Чулпон эса таржимага биринчи банднигина олган хамда хар бандини 3 мисрадан килиб шакллантирган.

Кунгил жимдур, совук кукда

Караб унга ёниб турган

Хднуз — холи у юлдузлар!

Бутун атроф ва хар ёкда,

«Нон, олтин!» деб фигон килган

Талашчи, галвачи эллар!

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-593-607

У жим, лекин фигонларга Кулок берган ва куз тиккан Узокларга — йирокларга!.. [16;122]

Чулпоннинг ижодий ёндашуви билан 8 мисрали банд Европа шеъриятидаги терцинага айлантириб таржима килинган. Таржимадаги кофияланиш тартиби хам аслиятдагидан фарк килади. Шеър а-б-в; а-б-в; г-б-г шаклида кофияланган.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Таржима хам алохида санъат, мураккаб ижодий жараён хисобланади. Бунда хам таржима муайян эхтиёж асосида амалга ошадики, таржимон таржима оркали хам уз-узини намоён килади. Таржима оркали шоир узи айтмокчи булган дардларни, фикрларни ифодалайди. Чулпоннинг ушбу таржимасида хам шу холни курамиз. Гарбнинг боскинчи зуравонларининг "маданият олиб кирамиз" деган иддаолари ортидаги шум ниятлари шеърда ишора оркали берилади:

Бутун атроф ва хар ёкда, "Нон, олтин!" деб фигон килган Талашчи, галвачи эллар! [16;122]

Чулпоннинг "Русчадан" тагсарлавхаси билан бир неча шеърий таржималари булиб, улар хакида хам тухталиб утмокчимиз. "Одам ва куш" сарлавхали шеър хакида Чулпоннинг узи хам бирор маълумот бермаган. Бу шеър 1922 йил, 20 августда Тошкентда таржима килинган. "Тонг сирлари"га киритилган. Сунгра "Яна олдим созимни" тупламида кайта нашр килинган. Чулпон асарлари нашрида "номаълум рус шоирининг шеъри" деган изох берилади. Адабиётшунос Ш.Турдиевнинг фикрича, бу шеър А. Блок каламига мансубдир [18;124]. Лекин А.Блок шеъри эканлиги тугрисида манба курсатилмаган ва бу фикр далилланмаган. Демак, шеър муаллифини аникдаш кейинги изланишлар олдидаги вазифа булиб турибди. Суз юритаётганимиз шеър таржимаси матни куйидагича:

Гузал кушлар! Менинг мунда борлигим, Х,еч сабабсиз куркитадир сизларни! Сира куркманг! Сайрай беринг эркинлаб, Кунглингизда яширин ётган сирларни!

^ам далада, хам бокчада—тинч булинг! Тутмок; учун сизга тузок куймаймен.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-593-607

Эркинликда эркин булиб яшашнинг Кимматини мен узим хам биламан!.. [16; 123]

Мазкур шеърда хам куш эрк, озодлик рамзини ифодалайди. Чулпон каламига мансуб шеърларда хам, таржималарда хам айни холат кузатилади. Шунингдек А.Блок шеъриятида хам куш образи алохида урин эгаллайди. "Одам ва куш" шеъридаги гоя, образ, хулоса айни вактда Чулпоннинг ижтимоий-сиёсий карашлари билан хамоханг эди. Шу боис хам шоир таржимага киришган дейиш тугри булади.

"Киш кечалари" шеърининг таржимаси 1922 йил, 29 февралда Чоржуйда ёзилган булиб, дастлаб "Адабиёт парчалари", сунг "Яна олдим созимни" тупламларида чоп этилган. Мазкур шеър муаллифи хам номаълум хисобланади. Бунда хам аслият муаллифининг карашлари ва таржимоннинг дунёкараши хам муштарак нуктада бирлашади десак хато булмайди. Шеърнинг дастлабки кисмида болаларнинг кишда завку шавк билан уйнаши, уйларида иссик танчада исиниши, бувиларининг эртакларини эшитишлари айтилади. Кейинги уринда эса бундай завку шавк, иссик танча, ота-она кучоги хамма болаларга хам насиб килмаслиги таъкидланади: Ер юзида жуда куп Йуксил, етим болалар. Бечоралар нонга хам, Яхшигина туймайлар. Баъзиларнинг ёш чогда Оналари улгандир. Шундок килиб ёшликдан, Гул юзлари сулгандир. Улар учун на танча, На утин бор ва на чуг. На чупчаклар айтгали, На севгали киши йук [16;103].

Бундай болаларни курганда уларнинг кунглини кутариш кераклиги, ака ёки ука деб мехр курсатиш лозимлиги хулоса килинади.

Чулпон таржималари орасида хинд адиби Р.Тагор асарлари хам алохида уринга эга. "Чироклар", "Гафлат", "Биринчи хат" шеърлари, "Х,ой йуловчи киз" кушиги, "Хайрли караш" хикояси, "Урок ой" асаридан "Когоздан кайикчалар", "Ок булутлар билан тулкунлар", "Кунгилчанлик" хикояларини таржима килган.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-593-607

Чулпоннинг "Улуг хиндий", "Тагор ва тагоршунослик" маколаларида [17] хинд ёзувчиси ва шоири хакидаги фикру карашлари, у хакдаги маълумотлар берилади. Адабиётшунос олим Б.Каримов "Икки миллатпарвар" маколасида жуда уринли хулосаларни беради: "Чулпон Тагор хакида маълумотлар бериш билангина чекланмади. "Чирокдар", "Х,ой йуловчи киз!" номли шеърларини рус тили оркали узбекчага угириб, укувчилар хукмига хавола этди. Демак, Тагор асарларининг дастлабки таржимонларидан бири хам Чулпон" [3;37].

"Чироклар" шеърида икки чирок - чинни ва сопол чироклар мажозий образ сифатида намоён булади. Уларнинг сухбатидан чинни чирокнинг манманлиги ва кибрлилиги, сопол чирокнинг уксик эканлиги холатлари инсонга татбикан олингани англашилади. Чинни чирокнинг "бир айвоннинг токчасида туриши", сопол чирокнинг эса "ёгларини сура сура, деворларга тутунини бурукситиб ура ура", "каргаб каргаб шу кунини", "багри эзик" турганлиги оркали икки хил табака инсонларининг тасвирланаётганини билдиради. Бирок чинни чирокнинг такаббурлиги охирида узига панд беради: Каргиш энди кизган чокда... Ой куринди очик ёкда! Буни кургач чинни чирок Лабларини тишлаб колди. Кулиб туриб сопол чирок Синглим, холинг калай,— деди... [16;190]

Ушбу шеър услуби, образлари жихатидан айнан масалдир. Чунки икки чирокнинг шахслантирилиши, инсонга хос хусусиятларнинг нарсага кучирилиши ва улар оркали чикарилаётган хулосанинг инсонга каратилганлиги бундай дейишга асос булади. Чулпон И.Криловнинг масалини таржима килганини эсга олсак, демак, унда Тагор ижодидаги мажозга асосланган ушбу шеър хам кизикиш уйготган. Профессор Б.Каримовнинг сузлари билан айтганда: "Тагор ва Чулпон мавзусини, бундан ташкари, яна бир жуда мухим асос бирлаштириб туради. Бу икки шахснинг рухий якинлиги. Улар шеърларидаги табиатга ошиклик, заминга, гулларга, тогларга мурожаат оханглари муштарак эканлиги бунинг далилидир" [3;37].

Р.Тагорнинг "^ой йуловчи киз" шеърининг таржимасида хам Чулпоннинг уз шеърларига хамохангликни, образлиликни кузатамиз: Курдим: куз фасли — тонг отар чогда Курдим: кукламда — ой ботар чогда,

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-593-607

Курдим: калбимда — сирлик учмохда, Х,ой, йуловчи киз! [16;219]

Чулпон шеърларида хам худди Тагор шеърлари каби табиатдаги йил фасллари, гуллар, кушлар, ой, куёш, денгиз образлари лирик кахрамоннинг хиссий кечинмаларини ифодалайди. Банднинг даслабки мисралари бошида "курдим" сузининг такрори анафора булиб, шоир бу уринда фаслларнинг кетма-кет келиши, тадрижийликни таъкидламокда. "К" товушининг аллитерацияси хам шеърдаги охангдошлик ва мусикийликни кучайтиради. Йирок кукларга кузни соламан, Кушикларингни тинглаб коламан, Сенинг йулларингда курбон буламан ^ой, йуловчи киз! [16;219]

Юкоридаги шеър банди Чулпоннинг "^оронгу кечада кукка куз тикиб", "Ойдин кечаларда кукка куз тикиб" каби мисраларни ёдга солади.

Чулпоннинг немис шоири Х,енрих Х,ейнедан шеър намуналари таржима килингани адабиётшунослар томонидан зикр этилади. "Хдмма эснаб турди, кулок солмади" мисраси билан бошланувчи шеър турт мисрадан иборат. Шеърнинг таржимаси хакида манбаларда 1927 йилда рус тили оркали таржима килингани, у шоирнинг "Соз", "Яна олдим созимни" тупламларига киритилгани айтиб утилади [16;356]. Бирок бошка манбаларда, жумладан Л.Азиззода, С.Очил, Б.Рузимухаммадларнинг макола ва китобларида Чулпоннинг немис тилини ургангани ва таржимани бевосита амалга оширгани хакида фикр юритилади [1,8,10]. Бу шеърнинг асл матни куйидагича:

"Und als ich euch meine Schmerzen geklagt" Und als ich euch meine Schmerzen geklagt, Da habt ihr gegaehnt und nichts gesagt; Doch als ich sie zierlich in Verse gebracht, Da habt ihr mir grosse Elogen gemacht.

Heinrich Heine, DIE HEIMKEHR 1823 - 1824, Buch der Lieder

Чулпон таржимаси:

Хдмма эснаб турди, кулок солмадн,

^айгумни гапириб берган вактимда.

Мени алкамаган киши колмади,

^айгумни назмга терган вактимда...

1927 йил, март.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-593-607

Л. Азиззоданинг Чулпон немис тилини урганаётган вакти хакида куйидагиларни билдирган эди: "1927 йили февраль ойининг бошлари эди. Чулпон менинг булмамга кириб келди. Бир немис итини хам эргаштириб олган эди... Шу пайтларда Чулпон немис тилини жиддий укир ва уни узлаштириб олишга каттик киришган эди. Кичкинагина бир булмасида халиги немис итини саклаб, унинг билан немисча гаплашарди. Ити Чулпоннинг гапини тушунар эдими, йукми - буни аник атиш кийин, бирок Чулпон сузлаганда ити унинг юзига тикилиб, гуё тушунгандек бир вазият олиб турарди. Мен Чулпондан немис тилини урганишга бундай каттик берилишининг сабабини сураганимда, у бундай жавоб берган эди: "Бизнинг Туркистон ва Бухородан Берлинга укишга юборилган талабаларимиз мана шу йилларда битириб Узбекистонга келадилар. Биз совет мамлакатида тарбия олаётганлар Берлинда укиб келаётганлардан хеч бир ёкдан кам эмасмиз, ижтимоий ва сиёсий масалаларда улардан афзаллигимиз бор. Аммо улар келгунча бизларнинг немис тилини яхши билиб олишимиз зарур. Биз совет олимлари ва шоирларига немис тилини билмаслик, менинг фикримча, уят" [1;67].

Шеърнинг таржима килинган санаси ва Л.Азиззода хотирасидаги Чулпоннинг немис тилини урганаётган вактини солиштирсак, унинг Х,.Х,ейне туртлигини аслиятдан таржима килгани хакикатга якинга ухшайди. С.Очилнинг куйидаги фикрлари хам фикримизини далиллайди: "Чулпоннинг таржимасини бизда мавжуд рус тилидаги барча таржималари билан солиштириб курдик. Бирок у рус тилидан эмас, балки немис тилидан таржима килган, деган хулосага келдик. Чунки Чулпон таржимаси шеър оханги, ритми, мазмуни, мисралар рухи ва бошка томонлари билан шу даъвомизни тасдиклайди. Чулпон факат кофиялашда эркин иш тутган: абаб" [8,195].

Бундан хулоса шуки, Чулпоннинг Х,.Х,ейне шеърлари таржимаси буйича тадкикотлар олиб бориш, киёсий адабиётшунослик буйича ишларни амалга ошириш зарур хисобланади.

Чулпон хитой шоирлари шеърларини рус тили оркали таржима килган. Булардан Лу Цзи Ваннинг "Олисларга карайман" ва Вей Ин Юнинг "Урдак овози", "Тогда тунадим" шеърларидир. Мазкур шеърлар 30 йилларда таржима килинган ва шоирнинг "Соз" тупламида нашр этилган. "Олисларга карайман" шеърида ватанпарварлик рухи ва чин фукаролик туйгуси сезилиб туради: Тугилган ерлардан айрилиб Яшайман шу йирок «Сан-ба»да.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-593-607

Бир куни шийпондан кайрилиб

Карадим: бахор куп озода...

Толгали сойларнинг буйида

Бир таниш кишини курмасам,

У олис элимнинг уйида

Мумкинми ёнмасам, куймасам? [16;271]

Айтиш керакки, таржималарни хам Чулпон уз эътикодий карашлари, рухий-маънавий эхтиёжларидан келиб чикиб амалга оширган.

Вей Ин Юнинг "Урдак овози" шеърида хам лирик кахрамоннинг юрти хакидаги уйлари акс этган, юртни "севгили" деб айтилиши, "юракнинг ёниб" "ох качон буламан усган жойларда?" дейилиши хам шеърнинг эмоционаллигини орттирган:

Севгили юртимни колдириб келдим Йирокда... йирокда... аллакайларда. Баъзида уйлайман ёниб юрагим: — Ох, качон буламан усган жойларда? "Ху — Ан-Нан" окшоми... Куз фасли... Ёмгир...

Мунгайиб тураман болохонамда. Тинглайман: учмакда тепамда, томда Юртимдан келувчи урдаклар кур-кур... [16;272]

Шеърда лирик кахрамон учун юртидан учиб келган урдаклар овози хам кадрли. Гарчи шеърда ватанни севиш хакида очик ошкора сузу изхорлар булмаса-да, уз юртини севган, бирок нима сабабдандир ундан айро тушган кахрамоннинг "куз фасли"да, "ёмгир"ли хавода, "мунгайиб туриб" "юртидан келувчи урдаклар кур кур'ини тинглаши китобхонда маъюслик уйготади. Бу эса шубхасиз, ватанни англаш, унинг кадрига етиш хиссини хам шакллантиради.

ХУЛОСА

XX аср узбек адабиётининг йирик намояндаларидан бири Абдулхамид Сулаймон угли Чулпондир. Уз шеърлари билан янги узбек шеъриятини янги узанларга буриб юборган, узбек романчилигида илк дилогия яратган, узбек таржима мактабига тамал тоши куйган, драматик ва публицистик асарлари

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-593-607

билан доврук козонган адибнинг ижодий мероси ранг-барангдир. Минг йиллик адабиётимиз тарихида бу серкирра ижод сохибининг урни катта. У яратган адабий мерос улкан булиб, унинг бугунги кунда ахамияти ва киймати ошса ошмокдаки, камайгани йук. Чулпон шеърияти миллий адабиётимиз илдизларидан озикланган булиб, янги шаклланаётган узбек адабиётига узига хос услуб, оханг багишлади. Жахон шеъриятининг энг илгор тажрибаларига таянган Чулпон хам шаклда, хам мазмунда узгаришлар килди. Чулпон яшаган даврда дунёнинг турли жойларида сиёсий узгаришлар, ижтимоий бухронлар, талотуплар руй бераётган эди. Бундай узгаришлар, албатта, адабиётда хам уз аксини топар эди. Туркистонда шаклланган жадидчилик харакатининг гояларини амалга оширишда сафнинг бошидаги яловбардорлардан бири Чулпон эди. Халкнинг дарду аламларини, зулм остидаги халк кисматини, миллатнинг аянчли ахволини, эрк истагидаги инсонларнинг хасратларини баралла куйлади. Эрк ва озодлик гоялари нафакат уз шеърлари ва хикояларида, балки таржималарда хам буй курсатади. Махоратли таржимон сифатида хам ижод килган Чулпон уз даври муаммоларига хамоханг келадиган асарларни танлади. Чулпон амалга оширган таржималарда умуминсоний масалалар илгари сурилган, башариятнинг эртанги куни хакида суз юритилган. Унинг элликдан зиёд жахон адибларининг юзга якин асарларини таржима килиши узбек халкини турли халклар билан боглаш учун хизмат килди. Уз даврида Чулпон Р.Тагорни "Шаркни Гарб билан богловчи олтин куприк" деб атаган булса, бу сифатни унинг узига хам татбик этиш мумкин булади.

(Ушбу макола бажарилиши 2021-2022-йилларга мулжалланган А-ОТ-2021-57 ракамли "Чулпон хаёти ва ижодий мероси манбаларининг электрон платформаси ва мобил иловасини яратиш" мавзусидаги амалий лойихаси доирасида тайёрланган.)

REFERENCES

1. Азиззода Л. Чулпон ким эди? // Ёшлик, 1988, 10-сон.

2. Дусткораев Б. "Сийна"ни "сана"га алмаштириб булмайди // Узбекистон адабиёти ва санъати. - 2004 йил, 24 сентябрь.

3. Карим Б. Янгиланиш согинчи. - Тошкент: Адабиёт жамгармаси нашр., 2004. - 80 б.

4. Каримов Б. Чулпон ва танкид. - Тошкент: Адабиёт жамгармаси нашр., 2004. - 84 б.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-593-607

5. Каримов Б. Тиниклашаётган чулпоншунослик // Узбекистон адабиёти ва санъати. - 2009 йил, 10 апрель;

6. Каримов Н. Чулпоннинг тиник олами // Узбекистон адабиёти ва санъати. -2009 йил, 29 июнь;

7. Каримов Б. Абадият йулига чиккан шоир // Узбекистон адабиёти ва санъати. - 2017 йил, 6 январь.

8. Очил С. Орзулар кукидаги шафаклар. - Тошкент: Укитувчи, 1993. - 368 б.

9. Рахимов Т.А. Переводческое мастерство Чулпана [На материале узб. переводов поэтич. и драм. Произведений А.С.Пушкина]. Дисс... канд. фил. наук. - Т., 1993. - 24 с.

10. Рузимухаммад Б. Чулпон тонг юлдузи демак. - Тошкент: Укитувчи, 1997. 72 б.

11. Содик С., Карим Б. Гузал Туркистон // Узбекистон адабиёти ва санъати. -1998 йил, 6 ноябрь;

12. Улмасов Р. Переводческое мастерство Чулпана и проблема преемственности узбекских переводах романа М.Горкого "Мать". АКД. - Т., 1991. 22 с.

13. Чулпон. Бахорни согиндим (Тупловчи ва сузбоши муаллифи И.Хдккул). -Тошкент: Юлдузча, 1989. - 64 б.

14. Чулпон. Яна олдим созимни. -Тошкент: Г.Гулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1991. -576 б.

15. Чулпон. Гузал Туркистон (Нашрга тайёрловчи, сузбоши ва изохлар муаллифи Б. Дусткораев). -Тошкент: Маънавият, 1997. -128 б.

16. Чулпон А. Асарлар. 4 жилдлик. 1-ж. - Тошкент: "Академнашр", 2013. - 384 б.

17. Чулпон А. Асарлар. 4 жилдлик. 4-ж. - Тошкент: "Академнашр", 2013. - 384 б.

18. Чулпоннинг бадиий олами. - Тошкент: Фан, 1994. - 132 б.

19. Шарафиддинов О., Чулпонни англаш. - Тошкент: Ёзувчи, 1994. - 48 б.

20. Куронов Д. Чулпон насри поэтикаси. - Тошкент: Шарк, 2004. - 288 б.

21. Куронов Д., Мамажонов З., Шералиева М. Адабиётшунослик лугати. -Тошкент: Akademnashr, 2010. - 400 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.