Научная статья на тему 'ҲУДУДЛАРНИ ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ РИВОЖЛАНИШИНИ ТАРТИБГА КЕЛТИРИШНИНГ ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ'

ҲУДУДЛАРНИ ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ РИВОЖЛАНИШИНИ ТАРТИБГА КЕЛТИРИШНИНГ ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ Текст научной статьи по специальности «Социальная и экономическая география»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тартибга келтириш / минтақавий сиёсат / суст ривожланган район / қолоқ район / депрессив район / саноат корхонаси / имтиёз / дастур. / regulation / regional policy / underdeveloped region / backward region / depressed region / industrial enterprise / benefit / program.

Аннотация научной статьи по социальной и экономической географии, автор научной работы — Райимжанов Р.З., Эрназаров Ш.Э.

Ушбу мақолада ривожланган давлатларда ўтган асрнинг 80-90 йилларида ҳудудларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишини давлат томонидан тартибга келтириш, бунда асосан иқтисодий рағбатлантириш чора-тадбирлари орқали тадбиркорликни қўллабқувватлаш каби масалалар ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FOREIGN EXPERIENCE OF STATE REGULATION OF SOCIOECONOMIC DEVELOPMENT OF TERRITORIES

This article examines the foreign experience of developed countries in state regulation of socio-economic development of regions in the 8090s of the last century, mainly concerned with issues such as supporting entrepreneurship through economic incentive measures.

Текст научной работы на тему «ҲУДУДЛАРНИ ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ РИВОЖЛАНИШИНИ ТАРТИБГА КЕЛТИРИШНИНГ ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ»

Райимжанов Р.З.

Узбекистон Миллий университеты Ицтисодий ва ижтимоий география кафедраси каттауцитувчиси, г.ф.н.

Эрназаров Ш.Э.

Узбекистон Миллий университети Ицтисодий ва ижтимоий география кафедраси уцитувчиси

ХУДУДЛАРНИ ИЖТИМОИЙ-ЩТИСОДИЙ РИВОЖЛАНИШИНИ ТАРТИБГА КЕЛТИРИШНИНГ ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ

Аннотация. Ушбу мацоладаривожланган давлатларда утган асрнинг 80-90 йилларида уудудларнинг ижтимоий-ицтисодий ривожланишини давлат томонидан тартибга келтириш, бунда асосан ицтисодий рагбатлантириш чора-тадбирлари орцали тадбиркорликни цуллаб-цувватлаш каби масалалар ёритилган.

Калит сузлар: тартибга келтириш, минтацавий сиёсат, суст ривожланган район, цолоц район, депрессив район, саноат корхонаси, имтиёз, дастур.

Rayimjanov R.Z., Ph.D.

Economic and social geography department

senior teacher National University of Uzbekistan Ernazarov Sh.E. teacher

Economic and social geography department National University of Uzbekistan

FOREIGN EXPERIENCE OF STATE REGULATION OF SOCIOECONOMIC DEVELOPMENT OF TERRITORIES

Abstract. This article examines the foreign experience of developed countries in state regulation of socio-economic development of regions in the 80-90s of the last century, mainly concerned with issues such as supporting entrepreneurship through economic incentive measures.

Key words: regulation, regional policy, underdeveloped region, backward region, depressed region, industrial enterprise, benefit, program.

Ишлаб чикарувчи кучларни худудий ташкил этиш ва жойлаштириш, хужаликни худудий ташкил этишни такомиллаштириш масалалари бутун дунёда долзарб хисобланади. Ижтимоий-иктисодий жихатдан юкори

даражада ривожланган мамлакатлар уз вактида худудларни ижтимоий -иктисодий ривожлантириш масалаларига катта эътибор билан караганлар. Улар биринчи навбатда худудларда таркиб топган ижтимоий-иктисодий жихатдан суст ривожланган, колок, депрессив ва муаммоли районларни ривожлантириш йулларини ишлаб чикдилар ва катта ютукларга эриша олдилар. Шунинг учун хам уларнинг ушбу йуналишларда босиб утган тажрибаларини урганиб чикиб мамлакатимизда амалга оширилаётган худудий иктисодий ислохатлар доирасида куллаш максадга мувофикдир.

Ривожланган давлатларда худудларнинг ижтимоий-иктисодий ривожланишини тартибга келтиришда асосан иктисодий раFбатлантириш чора-тадбирлари кенг кулланилади. К,олок ва депрессив минтакаларда ёки кайта узлаштирилаётган худудларда саноатни жойлаштиришни иктисодий раFбатлантириш чора-тадбирлари асосан икки хил куринишда амалга оширилади. Булар билвосита ва бевосита иктисодий раFбатлантириш усулларидир.

К,олок, депрессив ва кайта узлаштирилаётган районларда саноатни жойлаштиришни билвосита иктисодий раFбатлар шаклларига: мана шу районларда узининг корхоналарини кураётган компаниялар ва тадбиркорларга кредит ва субсидияларнинг имтиёзли тизими, саноат ривожи учун кайтарилмайдиган ссуда бериш, ишчиларни техник укитиш учун маблаF ажратиш, корхоналарни кучириш учун кетган харажатларни маълум кисмини коплаб бериш, солик имтиёзлари, саноат корхонасининг курилиши якунлангандан сунг маълум вактгача соликлардан озод этиш, электроэнергия, ер, сув ва транспорт учун камайтирилган нарх ва тарифларни белгилаш ва бошка молиявий тадбирларни киритиш мумкин.

Кредит ва субсидия ажратишнинг имтиёзли тизими турли куринишда амалга оширилади: кредитлар жуда кам фоизларда, узок муддатларга ва чегараланмаган хажмларда берилиши мумкин. Масалан, Германияда суст ривожланган районларда уз корхонасини жойлаштирмокчи булган компанияларга 1980-1990 йилларда амалдаги 6 фоизли кредитлар урнига 5 фоизли кредитлар берилган.

Шу билан бирга жойлаштирилаётган саноат тармоFига боFлик холда кредит фоизлари ва муддатлари турлича белгиланган. Масалан, курилиш саноати корхоналарига ссудалар 15 йилга 3,5 фоиз тулов мажбурияти билан берилган. Францияда Париж районидан суст ривожланган районларга узининг корхоналарини кучирмокчи булган компанияларга махсус ижтимоий-иктисодий ривожланиш фонди томонидан узок муддатларга 6 фоизли ссудалар берилган.

Айрим давлатларда саноатнинг ривожланиши муаммолари кескин булган районларда узининг саноат корхоналарини курмокчи ва кенгайтирмокчи булган компаниялар ёки тадбиркорларга дотациялар берилади. Масалан, Францияда мамлакатнинг жануби^арбий кисмидаги районларда янги курилаётган корхона учун дотация компания инвестицион

харажатларнинг 25 фоизини, мавжуд корхонанинг кенгайтирилиши учун 15 фоизини ташкил этади; Fарбий кисмидаги районларда янги курилаётган корхона учун дотация 15 фоизни, мавжуд корхонанинг кенгайтирилиши учун 6 фоизни ташкил этади.

Бундан ташкари айрим давлатларда децентрализация жараёнида иштирок этаётган тадбиркорларга субсидиялар хам берилган. Масалан, Японияда ахолиси ута зич шахар агломерацияларидаги саноат корхоналарини марказдан кучириш максадида давлат томонидан кучишга рози булган корхоналарга субсидиялар ажратилган. Франция хукумати децентрализацияни куллаб-кувватлаш максадида суст ривожланган районларга корхоналарни кучиришга кетган харажатларнинг маълум кисмини (60 фоизгача) уз буйнига олган.

Соликларнинг камайтирилиши ёки маълум вактгача улардан озод этиш ривожланган давлатларда саноатни жойлаштиришни давлат томонидан тартибга келтиришда кенг таркалган усуллардан хисобланади. Францияда жуда суст ривожланган районларда курилаётган корхоналар савдо-саноат патентини сотиб олиши учун булган соликлардан озод этилган, хамда худудларни кайта тиклаш дастурига мос равишда курилаётган ёки кенгайтирилаётган саноат корхоналари департамент ва муниципалитетларнинг розилиги билан 5 йилгача янги патентлардан фойдаланиши учун туловлардан халос этилган. АКЩнинг жанубий штатларида даромад солоти шимолий ривожланган штатларга караганда 1/3 га кискартирилган. Канадада ривожланиш районларида янги корхоналар уч йилгача даромад солиFидан озод этилган ва махаллий шароитларга боFлик холда узок муддатларга мол-мулк солоти кискартирилган. Канаданинг шимолидаги кон саноати корхоналари курилишнинг якунланиши билан 3 йил давомида фойдали казилмаларни казиб олишлари учун ижара хакларидан озод этилган. 1967 ва 1968 йиллардаги конунларга биноан Италиянинг жанубида курилган янги саноат ва савдо корхоналари бутунлай соликлардан озод этилиши кузда тутилган. Ушбу курилган янги корхоналар учун четдан келтириладиган жихозларга камайтирилган бож соликлари белгиланган. Ирландияда ёрдам берилаётган районларда курилаётган завод бинолари икки йилга ижарадан халос этилган, махсус районларда эса беш йилгача.

^олок, депрессив районларга ва кайта узлаштирилаётган худудларга хусусий капитални жалб килиш максадида электроэнергия, саноат сувлари ва ерлари учун ривожланган районларга нисбатан анча паст нархларни хамда анча паст транспорт тарифларини жорий килишган.

Ривожлантирилиши лозим булган районларда саноатни жойлаштиришда давлат томонидан бевосита таъсир усулларига куйидагилар киритилади: давлат маблаFлари хисобига инфрастуктурани яратиш ва такомиллаштириш, колок районлар ривожланишининг махсус хукумат дастурларини ишлаб чикиш ва амалга тадбик этиш, давлат

корхоналарининг курилиттти. ривожланиш районларида жойлашган хусусий корхона ва йирик компанияларга йирик давлат буюртмалари ва хоказо.

Бу усулларнинг ичида колок районлар ва кайта узлаштираётган худудларда иктисодий ва ижтимоий инфратузилмани яратиш жуда мухим ахамият касб этади. Инфратузилмани яратиш асосан давлат маблаFлари хисобидан амалга оширилганлиги учун хам инфратузилма иншоотларининг курилиши компаниялар, фирмалар ва хусусий тадбиркорларнинг ривожлантириш кузда тутилган районларда янги корхоналар куришлари ёки бу районга саноати ута зич районлардан эски корхоналарни кучириб келтиришлари учун кулай иктисодий шароитлар яратади.

Муаммоли районларга хусусий саноат капиталини жалб этиш мухим хисобланади. Минтакавий сиёсатнинг бу йуналиши ривожланган давлатларда энг куп кулланилади. Иктисодий хамкорлик ва ривожланиш ташкилотига аъзо 18 та мамлакат буйича тупланган маълумотлар шуни курсатадики, 1980 йилларда энг кенг таркалган раFбатлантирувчи воситалар сифатида куйидагилар намоён булади:

^ саноат бинолари учун инвестиция пуллари (14 та мамлакатда);

^ ускуна ва жихозлар учун инвестиция пуллари (13 та мамлакатда);

> ссуда учун кафолат (15 та мамлакатда);

> ер ва саноат майдонлари сотиб олиш учун ёрдам (15 та мамлакатда);

> ишчи кучларининг малакасини ошириш учун ёрдам (13 та мамлакатда);

> имтиёзли (14 та мамлакатда) ва бозор фоизларида (9 та мамлакатда) карз бериш;

> турли солик имтиёзлари (12 та мамлакатда);

> сармояларга ёрдам (11 та мамлакатда);

> саноат биноларини куришга ёрдам (10 та мамлакатда).

Бундан ташкари айрим давлатларда раFбатлантиришнинг бошка турлари хам кулланилган:

> ижтимоий таъминот учун субсидиялар (ёрдам пули) (3 та мамлакатда);

> ишчи кучига бериладиган субсидиялар (6 та мамлакатда);

> фойда солиFи имтиёзлари (6 та мамлакатда);

> эксплуатация харажатларига ёрдам ва бошкалар.

Саноатни ривожлантиришга ажратиладиган ёрдамнинг кулами ва шартлари нафакат давлатлар ва районлар буйича, балки ушбу ёрдамларнинг турлари буйича хам фаркланади.

Буюк Британияда 1980 йилларнинг бошларида махсус ривожланиш районларидаги саноат биноларини куриш учун жами инвестициянинг 22 фоизи, ривожланиш районлари ва оралик районларда эса 20 фоизни ташкил этган. Шимолий Ирландияда эса саноат ривожланиши ва жихозларга ажратилган мукофотлар 30 фоиздан 50 фоизгача булган. Ёрдам берилаётган районларда курилаётган завод бинолари 2 йилга ижарадан халос этилган,

махсус районларда эса 5 йилгача. Ёрдам олаётган районлардан кучириш ва кайта жихозлаш ишларининг 80 фоизига компенсация берилган.

Иш жойи билан кучиб утган хар бир ишчига маълум даражада субсидиялар берилган. Maxcyc районларда хар бир иш жойига субсидиялар 1500 фунт стерлингни, ривожланиш районларида эса 1000 фунт стерлингни ташкил этади. Ижарага ажратилган субсидиялар махсус ривожланиш районларида 7 йил ичида, ривожланиш районларида 5 йил давомида, оралик, районларда 3 йил давомида кайтарилиши лозим булган.

Буюк Британияда субсидиялар лозим зонада амалга оширилаётган дастурлар учун инвестицион харажатлар исботланган холдагина берилади. Фоизга бериладиган ссудалар корхонанинг харажатлари ва эришган натижаларига боFлик булади. Одатда инвестицион сумманинг 1/3 кисми ишлатилиши билан биринчи карз туланади ва сунгги туловлар олти йил давомида амалга оширилади. Маиший хизмат сохасида иш жойига субсидиялар йил бошида ажратилади, ижара хакки эса унга тегишли хужжатларнинг тасдикланганидан сунг дастлабки олти ой ичида туланади.

Швецияда субсидиялар курилиш учун 35 фоиздан 65 фоизгача ташкил килади.Бино ва жихозларга ажратиладиган карз умумий инвестициянинг 2/3 кисмидан ошмайди. Курсатилаётган ёрдам хокимият томонидан утказилган текширувдан сунг бошланади.

Японияда саноат ва инфратузилмани ташкил этишда иштирок этаётган хусусий саноат компаниялари инфратузилма объектига сарфлаган харажатининг 1/4 кисмини ёрдам сифатида олади. Асосан бу ёрдам имтиёзли кредит куринишида акс этади. Муаммоли районларга корхоналарни кучиришни раFбатлантиришнинг бошка йуллари соликни камайтириш, амортизацияни тезлаштириш, имтиёзли кредитлар бериш ва давлат корхоналарининг жихозларини ижарага беришда намоён булади.

Минтакавий сиёсатнинг янги йуалиш олиши билан боFлик холда 80-йилларнинг бошларида купгина ривожланган капиталистик давлатларда худудий раFбатлантириш тизимида узгаришлар руй берди. Жуда катта узгаришлар Францияда намоён булди. Жумладан, бу ерда 1982 йилдан бошлаб 6 та мукофот урнига 2 та кулланила бошланди: худуд шароитини яхшилаш ва ишсизлик билан курашиш.

Бошка худудий раFбатлардан солик имтиёзлари, амортизацияга камайтирилган нархлар, кучмас мулкка солик кабилар уз кучини саклаб колган.

1984 йилдан Буюк Британияда худудий сиёсат учта район урнига иккита районга каратилади: ривожланиш районлари худудий ривожланиш субсидияларини олиш хукукига эга. Худудий субсидияларни олишнинг мухим шартларидан бири 10 минг фунт стерлингга эга булган 200 уринли иш жойини яратишдир. Селектив ёрдамнинг ушбу куриниши ахоли ишсизлиги билан курашишга каратилган.

1980 йилдан бошлаб Японида ёрдамга мухтож районларда янги корхоналарни куриш ва мавжуд корхоналарни кучиришни раFбатлантиршнинг янги тизимлари пайдо булди. Бу янги тизимга кура иш жойи купайиши шарти билан корхоналар янги сотиб олган жих,озлар учун умумий солик суммасининг 10 фоизини тулайди. Бу районларда янгидан курилган корхоналар учун йилига 6,5 фоизли имтиёзли кредитлар такдим этилган. Кредит операциялари Япония ривожланиш банки ва йирик корпорациялар томонидан амалга оширилган.

Шундай килиб ривожланган капиталистик давлатлардаги минтакавий сиёсатнинг йуналишлари кайта таксимлаш хусусиятига ва инвестицияларни жойлаштиришни узгартириш максадларига эга. Бу максадга факатгина худудлараро халк хужалиги тармокларини бир меъёрда ривожланиши ва муаммоли районларда янги корхона ва фирмаларнинг урнашишига молиявий имтиёзлар берилиши натижасида эришилади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Государственное регулирование размещения производительных сил в капиталистических и развивающихся стран. Москва, "Мысль" 1980г. -424стр.

2. Ларина Н.И., Кисельков А.А. Региональная политика в странах рыночной экономики. Москва, "Экономика", 1998г., -172стр.

3. Региональное развитие в капиталистических странах в условиях научно -технического прогресса: научно аналитический обзор. Москва, "ИНИОН", 1989г., -39 стр.

4. Региональные исследование за рубежом. Москва, «Наука», 1973г., -462 стр.

5. Социально-экономическое развитие территорий в условиях нового экономического механизма. Сборник статьей. Москва, ЦЕМИ, 1989г., -215 стр.

6. Управление экономикой региона в новых условиях хозяйствования. Сборник научных трудов. Новосибирск, 1991г., -148стр.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.