Научная статья на тему 'МИНТАҚАЛАР БАРҚАРОР РИВОЖЛАНИШИДА ИНФРАТУЗИЛМАНИНГ РОЛИ'

МИНТАҚАЛАР БАРҚАРОР РИВОЖЛАНИШИДА ИНФРАТУЗИЛМАНИНГ РОЛИ Текст научной статьи по специальности «Социальная и экономическая география»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
инфратузилма / ҳудуд / жойлаштириш / тартибга келтириш / саноат парки / қолоқ район / ижтимой-иқтисой ривожлантириш. / infrastructure / territory / location / regulation / industrial park / backward region / socio-economic development.

Аннотация научной статьи по социальной и экономической географии, автор научной работы — Райимжанов Р.З., Эрназаров Ш.Э.

Ушбу мақолада инфратузилма тушунчасининг мазмунмоҳияти, ҳудудларни ижтимоий-иқтисодий ривожланишини давлат томонидан тартибга келтиришда инфраструктура омилининг ўрни ва аҳамияти каби масалалар ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF INFRASTRUCTURE IN THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF THE REGION

This article covers such issues as the essence of the concept of infrastructure, the role and significance of the infrastructure factor in the state regulation of socio-economic development of regions.

Текст научной работы на тему «МИНТАҚАЛАР БАРҚАРОР РИВОЖЛАНИШИДА ИНФРАТУЗИЛМАНИНГ РОЛИ»

Райимжанов Р.З.

Узбекистон Миллий университеты Ицтисодий ва ижтимоий география кафедраси каттауцитувчиси, г.ф.н.

Эрназаров Ш.Э.

Узбекистон Миллий университети Ицтисодий ва ижтимоий география кафедраси уцитувчисию

МИНТАЦАЛАР БАРЦАРОР РИВОЖЛАНИШИДА ИНФРАТУЗИЛМАНИНГ РОЛИ

Аннотация. Ушбу мацолада инфратузилма тушунчасининг мазмун-моуияти, уудудларни ижтимоий-ицтисодий ривожланишини давлат томонидан тартибга келтиришда инфраструктура омилининг урни ва ауамияти каби масалалар ёритилган.

Калит сузлар: инфратузилма, уудуд, жойлаштириш, тартибга келтириш, саноат парки, цолоц район, ижтимой-ицтисой ривожлантириш.

Rayimjanov R.Z., Ph.D.

senior teacher

Department of Economic and Social Geography National University of Uzbekistan Ernazarov Sh.E. teacher

Department of Economic and Social Geography National University of Uzbekistan

THE ROLE OF INFRASTRUCTURE IN THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF THE REGION

Abstract. This article covers such issues as the essence of the concept of infrastructure, the role and significance of the infrastructure factor in the state regulation of socio-economic development of regions.

Key words: infrastructure, territory, location, regulation, industrial park, backward region, socio-economic development.

Худуд ижтимоий-ицтисодий ривожланишини тартибга келтиришнинг назарий асослари Европанинг ривожланган давлатлари ва АК,Шнинг етук ицтисодчи, ицтисодий географ ва худудий ицтисодчи олимлари томонидан яратилган ва амалиётда катта муваффациятлар билан синовдан утган. Бу назариялар цаторида инфратузилма, усиш цутблари, марказий жойлар, урбанизация, агломерация, район, ривожланиш районлари, янгиликлар

диффузияси ва бошкаларни курсатиш мумкин. Жойлаштириш назариялари, худудни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш масалаларига Fарбнинг етук олимларидан У.Изард, Э.Гувер, Р.Будвил, А.Вебер, Ф.Перру, А.Лёш, В.Кристаллер каби бир катор олимлар пойдевор куйишган.

Олимларнинг худудий изланишларида инфратузилма доимо диккат марказида булиб келган. Чунки инфратузилма - саноат ва кишлок хужалигининг жойлашиши хамда ривожланиши, шунингдек ахолининг кундалик хаёти учун хизмат киладиган ва шароит хозирлайдиган хужалик тармоклари мажмуаси сифатида намоён булади. Булар транспорт, алока, автомобил йуллари, каналлар, куприклар, денгиз ва дарё портлари, аэропортлар курилиши, энергетика хужалиги, сув таъминоти, умумий ва касбий таълим, фан, хизмат сохаси, соFликни саклашни ривожлантириш ва бошкалардир. Шундай экан худуд ижтимоий-иктисодий ривожланиши куп жихатдан инфратузилма омилига боFлик эканлиги шубхасиздир.

Минтакавий сиёсат максадларининг кулланилиши билан боFлик булган вазифаларнинг мураккаблиги капитал маблаF окимларининг географик таксимланишини таъминлай олишга кодир булган етарли даражада кувватли воситаларни излашга мажбур этмокда. Азалий иктисодий назарий карашлар буйича давлат харажатлари даставвал корхоналарнинг фаолиятига таъсир курсатувчи "ташки" таъсирларнинг яратилиши билан боFланади. Бу таъсирлар ишлаб чикариш шароитларининг узгариши хисобига бозордаги умумий холатга таъсир этган холда "ташки" иктисодиёт характерини хам эгаллаши мумкин. Шу муносабат билан ишлаб чикаришнинг "ташки" шароитларини тартибга келтириш давлатнинг асосий иктисодий функцияси сифатида каралмокда. Чет эл назариётчилари давлат худудий сиёсатининг асосий функцияси деб илFор районлар иктисодиёти шароитлари хисобига иктисодиётни мувофиклаштириш ва колок районлар иктисодиётига давлат маблаFларини йуналтириш оркали "ташки" таъсир харакатининг баъзи бир шароитларини таъминлашни тушунадилар. Х,озирги худудий назариётчилар бу вазифаларнинг бажарилишини мамлакат турли хил районлари инфратузилмасининг ривожланишида куришмокда.

"Инфратузилма" термини дастлаб 1920-1928 йилларда харбий терминалогияда ёрдамчи хизмат ва тизимлар мажмуаси тарикасида вужудга келган. Иктисодий адабиётга 1955-йилда америкалик олим П. Розенштейн-Родан томонидан киритилган. У инфратузилмага иктисодиётнинг асосий тармокларида хусусий тадбиркорликнинг кулай ривожланишини таъминловчи ва ахолининг талабларини кондирувчи умумий шароитлар комплекси сифатида каради. Кейинчалик инфратузилма терминалогик жихатдан бир катор узгаришларга учради. Жумладан, айрим адабиётларда инфратузилма "иктисодиётни ривожлантириш учун зарур булган курилмалар, иншоотлар, муассасалар" сифатида намоён булса, бошкаларида инфратузилма таркибига ишлаб чикариш техник томонларини

таъминловчи тармокларнинг иншоат ва объектлари, ахолининг нормал хаёт кечириши ва районга ишчи кучларини жалб килишга имконият туFдирувчи ва маданий-маиший шароитлар яратувчи иншоатлар, корхоналар ва муассасалар киритилади.

Купчиллик олимларнинг фикрича инфратузилма - табиий мухитда тупланган, инсонни ураб олган жамиятнинг моддийлашган мехнати булиб, аникроFи бир катор ишлаб чикариш тармоклари ва ахолига хизмат курсатиш тармокларининг моддий-техник негизини ташкил килувчи инженер-техник иншоотлар ва объектлар, бинолар, тизим ва хизматлар мажмуасидир.

Инфратузилманинг узига хос эътиборли хусусияти шундан иборатки, бу унинг тез узгарувчанлиги ва мослашувчанлигидир. Ривожланган инфратузилма ишлаб чикариш шароитлари ва ахоли турмуш тарзининг узгаришларига бир зумда жавоб кайтариш ва янги талабларга мослашиш хусусиятига эга булади. Унинг яна бир эътиборли томони у хужалик худудий тузилмасининг "раFбатлантирувчиси" ёки

"баркарорлаштирувчиси" булиш хусусиятига эгалигидир. Одатда ишлаб чикариш кучларини жойлаштириш жараёни факатгина инфратузилманинг маълум бир минимал даражасига эга булган холдагина амалга оширилади. Унинг таркиб топиши хужалик фаолиятидан илгари юз беради ва унинг асоси хисобланади.

Иктисодий нуктаи назардан инфратузилма умумэътироф этилган коидага биноан учта жуда мухим булган хусусиятларга эгадир. Биринчидан, уни ташкил килувчи барча тармоклар махсулот яратмайди, инфратузилмани ташкил этишга кетган харажатлар факатгина, унинг натижасида таркиб топган ишлаб чикариш тармоклари махсулот бера бошлагандан сунг копланиши мумкин; иккинчидан, маълум район олдиндан кайта курилган булмаса замонавий ишлаб чикаришнинг ривожланиши мумкин эмас; учинчидан инфратузилманинг ривожланиш даражаси худуднинг хар томонлама иктисодий ривожланишини аниклаб беради.

Худуднинг инфратузилмали жихозланиши куп жихатда кутбий ривожланиш ёки усиш кутблари назарияси билан куп жихатдан боFлик. Усиш кутби худудий тузилманинг шундай элементики, бу ерда инфратузилмани яратиш тамойили хакикатда талабнинг усиши билан бир мунча яккол мужассамланган булади. Жахон мамлакатларининг худудларни инфратузилмали жихозлаш сиёсатида саноат зоналари ёки саноат паркларини кенг куламда куришга эътибор берилмокда. Саноат парки зарур булган инфратузилма элементлари (сув ва электр таъминоти, транспорт, ишлаб чикариш бинолари) билан жихозланадиган ва тадбиркорларга ишлаб чикариш корхоналарини ташкил килиш учун сотиладиган ёки ижарага бериладиган махсус ер майдонларидир. Х,ар бир бундай парк 10 тадан 100 тагача булган корхоналарга мулжалланган булиши мумкин.

Саноат парклари даставвал йирик шахарларда саноатни худудий ташкил этишнинг ажралмас элементи булиб колди ва кейинчалик уларнинг курилиши купчилик давлатларда курилиш бизнесининг асосий турига айланди. Хусусий саноат парклари юкори даражада ривожланган районларда ва йирик шахар атрофларида курила бошлади. Чунки бундай жойларда бир катор кулайликлар мавжуд эди. Вакт утиши билан саноат паркларини куриш тажрибаси давлат махаллий хокимият органларининг эътиборини алохида марказлар ва суст ривожланган районларнинг саноатини ривожлантиришнинг кулай ва енгил усули сифатида узига тортди. Саноат парклари худудий сиёсатнинг турли хил шаклларида фойдаланиладиган усуллар таркибидан жой олди.

Шундай килиб, инфратузилма элементлари моддий неъматлар ишлаб чикаришда бевосита иштирок этмасада, лекин ишлаб чикариш жарайонини таъминлашда жуда мухим рол уйнайди. Инфратузилма тармоклари уртасида туFри мутоносибликларни белгилаш ишлаб чикаришни ташкил этиш ва тартибга келтиришда, моддий, мехнат ва молия ресурсларидан окилона фойдаланишда, бутун ижтимоий ишлаб чикаришнинг самарадорлигини кутаришда жуда катта ахамият касб этади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Государственное регулирование размещения производительных сил в капиталистических и развивающихся стран. Москва, "Мысль" 1980г. -424стр.

2. Ларина Н.И., Кисельков А.А. Региональная политика в странах рыночной экономики. Москва, "Экономика", 1998г., -172стр.

3. Социально-экономическое развитие территорий в условиях нового экономического механизма. Сборник статьей. Москва, ЦЕМИ, 1989г., -215 стр.

4. Управление экономикой региона в новых условиях хозяйствования. Сборник научных трудов. Новосибирск, 1991г., -148стр.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.